Baner ac Amserau Cymru

YR AIL GYSTADLEUAETH GORAWL. Daethpwyd yn awr at brif at-dyniad y dydd i gorph mawr yr t-is'eddrodwyr, eef, yr ail gystidleuaeth gorawl, yr hon oedd yn adored 1'1' byd. Y darnau cystadleuol oeddynt, 'O! be, Joyjul (David Evans, Mm Bac), a'r Ynys wen' (J. H. Robeits). Yr oedd y wobryn 60p a chyfyngid y corau rhwng 80 a 100 o leisiau. We'e'r corau, a'n harweinwyr, a anfonasmt eu heawau i'r y«grifenvdd:—Cymdeithas Gorawl Cwmbwrla, Harry Willi;ims; Cymdeithas Gor- awl Gwent, Abertileri, T. Stephens; Cymdeith- as Gorawl y Drindod, Tom Jones; C6r Undebol Eglwys Wen, Tom Samuel; C6r Eglwys Pedr Sant, Llanelli, J. W. Godsell, Cymdeithas Gorawl Brynaman, Edward Evans; Cymdeith- as Gorawl Rhonddti Fach, Thomas Thomas; Cymdeithas Philarmonaidd Glautawe, John Jones; Cymdeithas Gorawl Karberth, John Harries; Cymdeithis Harmoaaidd Abetdar, Tom Joces. D chreuwyd ar y gystadleuaeth hon o ddeutu pum munyd i bump o'r gioch; ac erbyn hyn yr o-dd. y babell yn llawnach nag y bu o'r blaen yn ystod y dydd. Canodd yr oil o'r corau, cddi gerth Gwent a Whitchurch, yn y drefn a ganlvnNarberth, Aberdar, Trinity, Glantawe, Brynaman, Cwmbwrla, Rhondda Fach, So. Peters. Y darn olaf yn uni^ a gan- wyd. Yr oedd yn ugain munyd wedi chwech pan ddygwyd y gystadleuaeth hon i "derfyniad. Parhaodd felly am agos i awr a hanner. Wedi i'r gystadleuaeth fyned drosodd, ymwaghaodd y babell, yn enwedig felly yn y seddau blaenaf; ac cid oedd y gynnulleidfa agos gymmaint pan gyhoeddwyd y feirniadaeth a phan y datganai'r corau. Traddodwyd y feirniadaeth gan Mr. C. Francis Lloyd, gyda'r hwn y gweithtedai* Dr. McNanght a Mr. R. Jenkins fel beirniaid. Ar ddechreu ei bregeth dywedodd Mr. Lloyd fod yn lion ganddo weled cymmaint o welliant wedi cyrumeryd lie yn null arweinyddion corau Cymreig. Methai ef a deall yn yr amser oedd wedi myned heibio pa ham yr oedd yn rhaid i ddyn ddawnsio ar y llwyfan pan yn arwain; a thrwy hyny, ymddangos fel pe yn arwain &'i goesui yn gystal a'i freichiau (cym ) Yna gwnaeth sylwadan manwl, ond byr, ar bob dat- ganiad, gan ddyfarnu y wobr i Brynaman, gyda cborau Giantawe yn aU, a Sant Pedr yn drydydd. Cor ieuangc iawn ei aelodan oedd yr olaf, a llongyfarchodd arweinydd yr olaf ar ei lwyddiant yn dyegyblu c6r mor hynod o ieuangc. Derbyniwyd y dyfa*niad gyda banllefau o gymmeradwyaetb, a chariwyo arweinydd c6r Brynaman o'r babell i'r heol ar ysgwyudau ei edinygwyr. Terfynodd byn waithy cyfarfoi cyntaf.

YR AIL GYSTADLEUAETH GORAWL. Y GWRTHDYSTIAD YN EBBYN Y (JOR BUDDUGOL. Wedi cyhoeddiad côr Brynaman yn oreu yn yr ail gystadleuaeth gorawl dydd Mawrth, codwyd gwrthdystiad yn erbyn dyfarniad y wobr iddynt, am y rheswtn fod rhai o aelodaaycoryngaatorion proflesedig, neu mewn geiriau eraill, yn ennill eu bywoliaeth trwy ganu. Cymmerodd y pwyllgor y gwrthdystiad i ystyr. iaeth, a hysbyawyd dydd Mercher fod y cyfryw yn syrthio i'r llawr. Felly, rhoddwyd y wobr i'r c6r buddugol.

CYNGHERDD NOS FAWRTH. Cynnaliwyd cyngherdd cyntaf yr eisteddfod nos Fawrth, pryd y cafwyd perfformiad rhagorol o •Israel in Egypt' (Handel), gan g6r yr eistedd fod, dan arwemiad Mr. John Thomas. Cynnorth. wyid y c6r gan gerddorfa yn rhifo hanner cant o offerynwyr, a'r cantorion canlynol Soprano, Madam John Taoaias; contralto, Miss Hannah Jones tenor, Mr. Tom Thomas; bass, Mr. David Hughes, Llywyadwyd gan Mr. W. Wilkins. Daeth eynnulliad lliosog ynghyd, a chanu campus. C

CYMDEITHAS Y CYMMRODORION. Y CYNNYGIAD AM AMGUEDDFA GENEDLAETHOL I GYMRU. CYNNALIWYD cyfarfod o'r Cymmrodorion yn y prydnawn, o dan lywyddiaeth Mr. W. Wilkins. Y pwngo i siarad arno ydoedd Amgaeddfa Genedlaethol i Gymru.' Y Prifathraw T. F. Roberts, o Goleg Aber- ystwyth, a.sylwodd nas gellid penderfynu y mater hwnw heb dalu sylw manwl i amgylohiadan y rhanbarthau oedd heb fod yn boblog, ya gystal a'r rhaobarthau poblogaidd. Wrtb gymrnbarl1 Cymru &'r Yswisdir, gyda'i hamrywiol ddarpariaethaa i gyfoethogi y bywyd dyddiol, yr oedd y Dywysog- aeth, mewn perthynas i lyfrgelloedd ao amguedd- feydd, yn dir llwm. Yr oedd y trefi bychain o ddwy i ddeng miliwn o drigolion o'r tu allan i Forganwg a Mynwy yn druenus o ddiffygiol o ddefnyddiau i wasgar diwylliant poblogaidd ac felly yr oedd rhodd y Llywodraeth o'r pwysig rwydd mwyaf; o blegid heb y cyfryw gyt northwy nis gallai yr awdurdodau lleol a sirol obeithio gwneyd i fyny yr byn oedd yn ddififygiol. Nid oedd yr amgueddfeydd a'rHyfrgeHoedd o nodwedd genedlaethol, oedd mewn bodolaeth eisoea yu Ngholegan y Brifysgol yn Mangor ao Aberyst wyth, i gael en gadael allan wrth bsnderfynu lleoliad yr amgueddfa. Byddal y myfyrwyr a ymgynnullent i'r lleoedd hyny ar eu mantais yn fawr trwy fod caDghenau o'r amgueddfeydd a'r llyfrgelloedd yn cael en ssfydlu yn y lleoedd hyny. Rhoddodd Mr. Brynmor Jones hanes y sym mudiad i gael amguaddfa genedlaethol i Gymru o'r amser y cychwynwyd byny yn 1858, yn Eis- teddfod Llangollen, byd yn bresennol. Mewn perthynas i leoliad yr amgueddfa, dywedodd ei fod yn gryf o'r farn y dylai y mater hwnw gael ei drosglwyddo i'r Cyfrin-gynghor, ao y dylai synwyr cyJfredin y Cymry roddi i fewn i benderfyniad corph perffaith ddi-duedd. Mr. W. Lewis, Llanelli, a ddywedodd, plio gwrs bynag a fabwysiedid, y dylai yr amgueddfa a sefydlid fod yn un fentbyoiot a hyny yn y fath fodd fel ag y gallai nnrhyw lowr nen weithiwr haiarn gael mynediad i mewn, er el alluogi i ddilyn ei astndiaeth (cym ). Cododd boneddiges i siarad wedi hyny, a dy. wedai ei bod yn siarad ar ran ffermwyr Gower. Gofynai hi am i rhywbeth gael ei wneyd tuag at arddwriaeth, amaethyddiaeth, a fforestiaeth. Ar gynnygiad Mr. Joseph Maybery pasiwyd pleidlais o ddiolchgarwoh i'r siaradwyr, a gohir- iwyd y mater hyd foreu ddydd Mercher.

DYDD MERCHER. CYMDEITHAS YR ORSEDD. Llywyddai yr Archdderwydd dros gyfarfod blynyddol Cymdleithas yr Oreedd. Cymmerodd dadl hirfaith le ar Fesur Diwygio yr Eisteddfod, yr hwn a ddywedid oedd wedi oael ei basio, trwy iddo gael ei ddarllen y drydedd waith yn Mangor y llynedd. Daethpwyd i'r penderfyniad, ar y diwedd, eu bod yn gadael y mater yn agored hyd y flwyddyn nesaf yn Rhyl. Rhoddwyd ar y cofiadur i anfon rhybudd arbenig 1 bob aelod llawn. Mabwysiadwyd rhaglen ar gyfer arholiadau yr orsedd nesaf, a pbennodwyd y personau a ganlyn yn arbolwyr :—Urdd bardd, Gwylfa, Bethel, a Cynhaiarn; ofydd, Alafon, Gwycfe. a Lleufer cerddoriaeth, Pencerdd Gwynedd a Watcyn Wyn, Rhoddwyd gorcbymyn arbenig i'r pwyllgor i weled fod pwyllgorau lleol yn cyflwyno rhestr o'r pyngciau, er iddynt gael eu harolygu a'u oadarnhau gan yr orsedd.

Y BRIF GYSTADLEUAETH GORAWL. Cafodd yr eisteddfod ei ffafrio unwaith etto & tbywydd o'r fath fwyaf dymunol; a chan mai dyma'r dydd y disgwylid mwyaf o ymwelwyr i'r dref, yr oedd gwenau prophwyd y tywydd yn fater o gryn bwysigrwydd i awdurdodau yr eisteddfod. Yn gynnar yn y boreu arllwysai cerbydres ar ol cerbydros eu cynnwys i'r dref. Y mae y rh lO fwyaf o'r gweithycld alcan yn ac o amgylch Llanelli wedi eu can am yr wythnos, er galluogi y gweithwyr i eiateddfoda. Heb law hyn, y mae lliaws o loffeydd a gweithfeydd eraill trwy y Deheadir yn rhoi i fyny weithio ar un, o leiaf, o ddyddiau yr wytbnos i amcan cyffelyb. Pa beth bynag ellir ddyweyd am hynafiaetb a swyn y ddefod o gadairio'r bardd cadeiriol, mac'n ddi-oa ddiammheu cad oes yn y ddefod hono ddegwm o ewyn ac atdyniad y oystadleuaethau corawl i gorph mawr mynychwyr yr eisteddfod. A chan mai beddyw y oymmerai y brif gystadleu- aeth gorawl le, patell yr eisteddfod cedd Mecca y rhin fwyaf o'r ymwelwyr a'r dorf heddyw Yn fuan wedi deg o'r gloch-yr amser pennodedig i ddechreu-yr cedd y lleoedd canol a rhataf ya y babell wedi eu llanw yn !led gryno ac fel yr elai y dydd yn mlaen, daethact yn anghamfforddua lawn. Yn wir, pan ddaeth y brif gystadleuaeth yu mlaen, yr oedd y gwrandawyr mor drwcbua a d&il yr Hydref yn Yallombrosa. Am y tro cyntaf er's rhai blynyddoedd nid ym- geisiai ;6r SAesoig yn y brif gystadleuaeth gorawl. OJdi gerth côr L'verpool, yr hwn a wneid i fyny o Gymry a Saeson, corau o'r Deheudir ydoedd y cyfan a gymmerodd ran yn yr ymdrech hon ao yn mysg Deheuwyr yr cedd dyddordeb dwfn yn nghanlyniad yr orceat. Yn herwydd pwysigrwy dd y gyatadleuaeth darfu i'r pwyllgor yn ddoeth gwttogi y rhaglen mor bell ag yr oedd modd. Y Uywydd heddyw oeddynt Mr. Joseph Will. iams a'r Milwriad POI' Herbert, nai i'r enwog G^enynen Gwent, a m&h i Mra. Herbert, o Llan. ofer-y gyntaf wedi bod, a'r ddiweddaf ar hyn o bryd, ya garedigion ffyddlawn i'r eisteddfod. Arweiniwyd gan Llew Tegid a Mr. Tom Hughes. Yn y rhan gyntaf cymmerwyd yr arweinydd- I iaeth gan Llew Tegid. Dachreuodd ef yn rhagorol; a chyn pen ychydig fucydau yr vedd efe a'r gynnulleidfa ar y telerau goreu. Dyma fel y dechreuodd efe, I Nid wyf yn meddwl cymmysgu llawer o Saesneg gyda gweithrediadau y dydd heddyw, o blegid y mae Saesneg mewn eisteddfod fel pill mewn jam.' Clywch, clywc^ ebai degau o leisiau o'r gynnulleidfa; ac yr ) dym yn dra sicr fod llawer chwancg yn 'Amcnu' yn galonog. Agorwyd y gweithrediadau gyda detbolif d gan y seindorf, dan arweiniaeth Mr, James Samuel, a dilynwyd hwy gan Madam Sobrino gyda chiin yr eisteddfod, yr hon a encoriwyd. Yna cafwyd anerchiad byr gan y llywydd boreuol-Mr. Joseph Williams. Addawodd ef na chymmerai fwy na phum munyd o amser; ond cyn iddo allu orphen ei sylwadau, yr cedd y gynnull- eidfa wedi Ilwyr flino, ac yn llefain er's meityn fod y pum munyd i fyny. Dywedodd fod ei galon yn curo yn gynnea at yr eisteddfod, a'r hyn berthynai iddi. Ag eithrio pregethu'r efengyl, yr Ysgol Sabbothol, a'r wasg, nid oedd efe yn meddwl fod un sefydliad arall wedi dylanwadu i'r un graddau a'r eisteddfod ar breswylwyr mynyddoedd a dySrynoedd Cymru. Nid oedd moesoldeb cenedl y Oymry yr hyn ddylasai, na'r hyn allasai fod ond daliai ef nad oedd yn deg mesur ei moesoldeb wrth safon moesoldeb porthladdoedd y wlad, lie yr oedd broiorion o bron bob gwlad dan haul yn cyfarfod. A'i chymmeryd yn mhob agwedd arni, fe gymmharai Cymru yn hynod flafriol mewn moesoldeb a chrefydd a Lloegr a gwledydd eraill. Yr oedd hyn, yn ei farn ef, i'w briodoli i raddau helaeth i ddylanwad dyrchafedig yr eisteddfod (oym.). Y GYMRAEG Yn hytrach na gwahodd amryw feirdd i'r llwyfan i draddodi ea hanerchiadau, galwodd yr arweinydd ar Cadfan i'w cynnrychioli, 800 i roddi un anerchiad byr. Wele ei englynion, y rbai a ganwyd ganddo ar yr iaith Gymraeg :— Iaith wen, iaith ddien, iaith dda—brau'r 001 Byw'r ydoedd yn Ngwalia Mae heddyw-bydd fyw ar fedd Sisialedd y Sais ola'. Teirmil oed ond tra mohdwy-er byn Yw'r hen iaith glodadwy A'i nwyd rymus a dramwy I'r diwedd & mawredd mwy. Deallir Cymraeg dillyn-pan i'r farn Pan ar fyd yn sydyn Y daw'r gwres a'r daeargryn Yn farwor ar Ferwya. Coeliwn ni wel dydd Celi-yn eisiea I'n hoesol glogwyni Wyddan Gymreig i waeddi I wawl y farn Wele Fi.'

CYSTADLEUAETHAU A DYFARN IADAU. Y gystadleuaeth gyntaf a gymmerodd le ydoedd y triawd ar y bcrdoneg, y crwth, a'r soddgrwth, am wobr o dairpunt. Allan o bump o bartion a anfonasant eu henwau i mewn ni wnaeth ond lID ei ymddangosiad ar y llwyfan, sef, Miss Marion Morgan, Casnewydd, a'i pharti. Yn ei sylwadau bairniidol dywedodd Mr. 0. Francis Lloyd mai prin yr oedd yn bossibl ctywed gwell perfformiad. Yn wir, yr oedd yn un o'r petbau goreu o'r natur hwn a glywodd efe yn yr eisteddfod erioed. Ni thybid fod y Cymry yn rhagori llawer yn y math yma o gerddoriaeth, ond da ganddo feddwl fod gwell- iant mawr wedi cymmeryd lie. Dyfarnwyd Miss Morgan a'i chyfeillion yn llawn deilyngu'r wobr. 0 nifer fawr aeth trwy y prawf rliagarwein- iol, galwyd pedwar i'r Ilwyfan iadrodd'Guto'r Cam Mawr,' o'r Adroddwr (casgliad Deiniol Fychan.' Rhoddwyd gwobr gyntaf o 2p., ac ail o Ip. Beirniaid, Llew Tegid a Mr. J. M. Howell. Yr oedd y darn dewisedig yn un tra phriodol i'r eisteddfod, o blegid matho duchan- gerdd fer yw i'r cystadJeuydd sydd yn wastad yn ochain ac yn cw-yno wedi colli mewn cystadl. euaeth. Yn anffodus, ammharwyd y gystadl- euaeth hon gan drwet ofnadwy yn y babell. Ymdyrai y bobl i mewn, gan ymladd bron am eisteddleoedd. Yr oedd yr oil o'r eisteddleoedd hyn, oddi gerth y rhai blaenaf oil, wedi cael eu llenwi hyd anhwylusdod. Dyfarnwyd y wobr gyntaf i John Rsberts, Blaencaegnrwen, a'r ail i Mary Davies, Es^air- wen, Tregaron. Yn nesaf cafwyd cystadleaaeth canu unawd soprano, eyf y ngedig i tech gyn peth eymmha rol newydd yn hanes yr eisteddfod. Cynnygid gwobr o lp. am y datganiad goreu o I Heaven's Choristero waith Pinsuti. Galwyd tri i ganu ar y llwyfan, o fysg deg fu'n canu yn y prawf. Y goreu ydoedd Willie John Morgan, Dowlais, a dyfarnwyd ei yn deilwng o'r wobr.

ANNHREFN YN Y BABELL. Cymmerodd digwyddiad doniol le tua'r adeg yma ar y rhaglen. Yr oedd y seddau canol yn anhwylus o lawn, ac ugeiniau yn methu cael lie i eistedd. Cododd un foneddiges ar ei thraed yn y seddau tri sylitau, a'r foment nesaf liefai rhai degau, « I lawr, i lawr,' gyua'u holl ne. tho Gan na thyciai hyn dechrenwyd annelu saeth- au at y wraig, drusn! Defnyddid pobpeth nesaf i law, a disgynai y cytryw yn gawodydd ar ei chefn. Mewn hunan-amddiffyniad agor odd hitbau ei gwlawlen. Aeth pethaa o ddrwg i waeth, a bu raid cael heddgeidwad i'w pher- swadio i gau y wlawlen. Ond ni thawelodd hyn y dorf. Daeth syniad hapus i feddwl Mr. Tom- Hughes, un o'r arweinyddion. Dechreuodd darawseiniaucyntaf Aberystwyth,' ac yn y fan yr oedd y gynnulleidfa anferth mewn mor o g§n. Canwyd yi hen ddn gyda grym anar- ferol, a llwyr dawelodd y cyfryw.

BOREU'R BRIODAS. T/addododd Gwili ei feirniadaeth ef, Cadfan, a Mafonwy, sr y caseuon i 'Fore'r Briodas., Cyfycgid y beirdd i gan llinell, ac yr oedd y wobr yn ddwy gini. Ymgeisiodd wyth. Yr oedd y gyetad euaeth, yn ol y beirniaid, yn un dda hwn ar y cyfan, er y gallesid dymuno gwell cerdd na'r oreu. Cyhoeddwyd Hen Grythor yn oren, a Nemo' yn ail. Y Parch. J. E Davies, Jewin, Llundain (y bardd coron, og), oedd Hen Grythor.'

Y DDISGRIFGAN. Ymgeisiodd tri ar gyfansoddi difgrifgln ar y testyn, Hea AngJadd Cymreig,'heb fod dros ddau can llinell, gwobr, tair gini. Y beirniaid oeddynt—Mafonwy, Cadfan, a Gwili. Yn ei sylwadau ar y cyfansoddiadan, dywedodd Mafonwy, yr hwn a draddodai y feirtiadaeth, fod llawer o dynerweh yn nghin I loan Athrist.' Yr oedd ei 'angladd' yn ddigon Cymreig, ond nid oedd yn ddigon hen. Meddai' Hen Wiadwr angladd digon hen a digon Cymreig, ond nid oedd yn ddiw)n disgriSadol. Am yr ymgeisydd aral I,' Cynbebrynvwr,' dylasai gywilyddio o herwydd ei lawypgrifen, ond dyma y pan oreu er hyny. Yr oedd yn fwy disg ifiidol o'r angladd nag un arall, tra yr oedd yr angladd, befyd, yn hynach a mwy Uymreig. Cynheb- ryngwr,' gan hyny, oedd y gorea. Ni wnaeth ei ymddangosiad.

'WATCYN WYN.' TYSTEB GENEDLAETHOL FWRIADEDIG. Yn y cyfwng hwn gwnaed appel gan Cadfan am i eisteddfodwyr Cymru bleidio symmudiad oedd newydd ei gychwyn gan y beirdd i gyflwyno tysteb i Watcyn Wyn. Eglurodd Cadfan fed y mudiad hwn wedi ei gychwyn heb ganiatld Watcyn-un o'r prif feirdd cenedl- aethol—y glanaf ei galon, a'r mireiniaf ei awen, o holl feirdd Cymru. Cynnelid cyfarfod o blaid y mudiad yn nghapel Ebenezer, noa Iau.

v TRAETHAWD BYWGRAPHVDDOL. Yn nesaf cafwyd beirniadaeth Dr. Morris, Aber ystwyth, ao Ap Lleurwg, ar y traethawd byw- graphyddol ar y diweddar Dr. R, J. Morgan (Lleurwg). Cynnygiwyd gwobr o 20p. i'r buddug- ol, ond ni lwyddodd hyn i sicrhau mwy nag un cyfansoddiad. Ysgrifenwyd yr un hwn gan y Parohn. D. B. Richards, Brynhyfryd, Abertawe, a T. Morgan, Soiwen, yn gyfranog. 0 horwydd ammherffeithderau y traetbawd dyfarnwyd hanner y wobr i'r awdwyr a gwnaed ammod fod iddynt gael yr hanner arall os perffeithient ef, Evan Williams. Tunnel Road, Llanelli, a ennill- odd yn nghystadleuaeth chwareu ar y crwth i rai dan 15ag mlwydd oed. Galwyd tri i'r llwyfan. Un o'r cystadleuaethan ag yr amlygir mwyaf o ddyddordeb ycglyn k hwynt ydyw cystadleaaeth yr unawd soprano. Anfonodd cynnifer a 38 eu henwau i mewn eleni yn yr ymdrechfa hon, a chymmerodd y mwyafrif o bonynt ran yn y prawf rhagarweiniol. Y darnan dewisedig oeddvnt (a) • Dan yr Ywen (Pughe Evans) a (b) 4 Tell me not' (Don Giovani, allan o Mozart); gwobr, 2p, Y darn olaf yn unig a ganwyd yn y gystadleuaeth, yn yr hon y cymmerodd pedair o foneddigesau ieuaingc ran ar y llwyfan. Cafwyd cystadleuaeth ragorol. Dywedodd Dr. McNaught lod y beirn- iaid wedi gwrandaw gyda phleser neillduol ar yr arddangosiad hwn o fedr naturiol a cheifyddydol. Yr oedd yr alaw a ganwyd yn un o'r rhai mwyaf anhawdd a gyfansoddwyd erioed, ond yr oedd y datganiadau yn adlewyrohu y c!6d mwyaf ar yr ymgeiswyr. Yna cyhoeddwyd Miss Edith Evans, Bristol, yn oreu.

Y BRIF GYSTADLEUAETH GORAWL. OYNNULLIAD ARUTHROL. BRWDFRYDEDD ANARFEROL. Cyn bod gwaith arall y rhaglen wedi ei crphen, deohreuwyd parotoi ar gyfer y brif gystadleuaeth gorawl, Dechreuodd y parotoadau hyn o ddeutu un o'r gioch, neu cyn hyny ond yr oedd yn ddau eyn i'r c8r cyntaf esgyn y llwyfan a deohreu canu. Treuliwyd y oyfarmer i ganu amryw o hen donau Oymreig, mogya 'TÔn y Botel,' I Caerealem,' ao Aberystwyth Erbyn hyn yr oedd y babell mor lawn ag y gallai fod. Dywed yr awdurdodau fod y cyfryw. o leiaf, yn abl i gynnwys pum mil ar hugain o bersonau. 03 felly, yr oedd y nifer hwn ya bresennol; ond a chaciatau fod y ffagr a nod- wyd yn ormodol, barnai y thai mwyaf craffus fod y dorf yn rhwym o rifo ugain mil. Mae un peth yn berffalth sier-na. welwyd cynnulleidfa fwy mewn un Eisteddfod Genedlaethol yn nghorph y ganrif ddiweddaf. Yr oedd conglau eithaf y babell wedi eu llanw, nid gan rai yn eistedd, ond gan gannoedd lawer yn sefyll mewn pob lltin ac ystttm, O'r tu allan yr oedd amryw gannoedd yn chwaneg heb obaith cael He o fewn yr adeilad. Dyma, y tu hwnt i ddadl, y cynnulliad mwyaf llwyddianous a brwdfrydig yn hanes yr eisteddfod. Cynnygid gwobr o 200p. i gorau yn rhifo rhwng 150 a 200 o leisian am y datganiad goreu o ddarn- au detholedigo I Oratorio St. Paul '(Mendelssohn). Un o ammodau y gystadleuaeth oedd fod i'r corau ddysgu yr oil o'r gwaith, ac i'r beirniaid ddewis dau ddarn i'w canu yn yr eisteddfod. Y ddan ddarn hyn oeidynt How happy and blest are they,' a Stow him to death '-dau gyfansoddiad hollol wahanol o ran en hansawdd—y oyntaf vn ddarn tyner, a'r ail i'w ganu gydag yni llawn. Yn y darnau hyn, gan hyny, tynid allan holl ym adferthoedd y corau, gan ddangos eu rhagoriaeth. au a'u diffygion mewn dull amiwg. Chwarenid y cyfeiliant i'r oil o'r corau gan Gerddorfa'r Eistedd. fod. Anfonodd y coran a ganlyn eu henwau i mewn, a chymmerasant oil ran yn y gystadleuaeth oddi germ yr oiai a enwir (tlnoncicia) :-(I) Uymdeithas Gorawl Abertawe (arweinydd, Mr. J. D. Thomas) (2) Cor Liverpool a'r Doabarth (Mr. Percival H. Ingram); (3) Cymdeithas Philharmonaidd Dow lais a Merthyr (Mr. Harry Evans); (4) Uôr Ruban Gias Caerdydd (Mr. J. F. Proud); (5) CdrUndeb- ol Pontypridd (Mr. W. Thompson); (6) C6r Canolbarth Rhondda (Mr. Edward Hughes); (7) Undeb Corawl Casnewydd (Mr. Fred Jones); (8) Cymdeithas Gorawl Maesteg (Mr. Gwilym Tâf); (9) Cymdeithas Philharmonaidd y Rhondda (Mr. Prosser). Fel y dywedwyd, ni chymmerodd y c6r altf a enwir ran yn y gystadleuaeth, a chanodd y gweddill yn y drefn yr enwir hwy. Pan esgynodd c6r Abertawe y llwyfan yr oedd y brwdfrydedd yr annisgrifiadwy. De- chreuodd yr ymdrech o ddeutu dau o'r gioch, a daeth yr awydd i glywed y canu yn angerddol. Cafwyd cychwyniad da, o blegid dywed cerdd- orion gwybodus a phrofiadol fod côr Abertawe wedi gosod safon nchel i'r corau eraill ymgyr. haedd ato. Cydnabyddir yn Iled gyffredin hefyd fod y safon hwn wedi ei gadw i fyny yn rhagorol hyd y diwedd. Tra yr oedd y coruu yn myned i, ac yn ymadael o'r llwyfan, canai y gynnulleidfa 4 Aberystwyth' drosodd a throsodd drachefn, ac mae'n debyg na chlywyd erioed y fath yni yn cael ei Jdafl i i seiniau yr hen don ardderchog bon. Rhoddwyd derbyn- iad hynod o groesawgar i'r oil o'r corau, ond nid oedd un a dderbyniwyd gyda mwy o frwd- frydedd na chfir Dowlais, yr hwn, yn lied gyff- redinol, a dybid yn fwyaf tebyg o gipio'r wobr. Parhaodd y gystadlenaeth am ddwy awr a hanner, o blegid yr oedd yn llawn hanner awr wedi pedwar pan orphenodd y c6r olaf ganu. Ni bu y beiraiaid—Mrt W. Shakespeare, Dr. Mc'Naugbt; a C. Francis Lloyd, yn hir iawn heb esgyn y llwyfan i draddodi'r dynged. Os oedd y brwdfrydedd yn uchel yn ystod y gystadleuaeth yr oedd yn boenus felly yn awr. Pawb megys &'i wynt yn ei wddf yn disgwyl, nid yn gymmaint am sylwadau manwl y beirn- iaid, ond am y dyfarniad. Y beirniaid oeddynt Dr. M'Naught, Mri. C. Francis Lloyd, a W. Shakespeare, y rhai a ddisgrifient y gystadleuaeth yn hynod o galed, ac o ragoriaeth uchel. Dyfarnwyd y wobr i g6r Dowlais (arweinydd, Mr. Harry Evans), yr hwn oedd wedi sicrhau 110, allan o 120 o farc. iau. C6r Canolbaith Rhondda (Mr. T. Hughes), oefld yr ail, gyda 109 o farciau. Safai y gwahanol gorau eraill fel y canlyu: -3ydd, Maesteg, 106 c farciau; 4ydd, Abertawe, 98; 5ed, Pontypridd, 96; 6ed, Casnewydd, 97; 7fed, Liverpool, 91; 8fed, Caerdydd, 89. Y MILWRIAD IFOR HERBERT. Foneddigesau a boneddigion,— Vr wyf yn temilo nad wyf wedi gwneyd dim i deilyngu yr anrhydedd o gael ty ngalw i gymmaryd y grldair yn y eynnulliad mawr cenedlaetbol yma. Dylai yr anrhydedd yma gael ei gadw i'r rhai hyny sydd wedi gweithio yn dda ac wedi carlo allan i weithrediad rywbeth er lies ein hanwyl wlad. Yn awr, yr wyf wedi bod yn meddwl pe byddai cystadleuaeth am y sifle an- rliydeddus o gadeirydd, a finnau i gael fy arholi, v deuwn allan o'r arhaliad yn bur isel yn wir [Ilefau o Na, na']. Yr wyf wedi meddwl y byddai yn rhywbeth tebyg i hyn Yn gyntaf, gofynld i mi, 'Beth yw eich enw?' 'Jfor Herbert o Llanarth.' 10 wel, dyna enw Cym- raeg da 'Beth yw eich tystlythyrau ?' 'Nid oes genyf rai.' Beth ydych wedi bod yu wneyd V • Yr ydwyf yn fiiwr, ac wedi bod ar hyd a lied y byd yma i gyri, ond nid wyf wedi bod yn gweithio yn Nghymru, ond yr wyf yn hoff iawn o |Gymru' [uchet gym ] I Wel, ya awr, gall Sais oeraidd ei waed fod yn hoff o Gymru. Y mae arnom ni eisieu rhywbeth mwv na hyn yma. Beth wyddoch chwi am Gymru ?' 10, yr wyf yn gwybod llawer iawn, ae yn adwaen fy ngwlad yn dda iawn' 'Wel, But byny, a chwithau heb fod wedi byw yn Nghymru?' '0, dysgodd fy mamgu fi — [eym]-yr hon a welthlodd dros ei gwlad am ynagoai gant o flynyddoedd, a dysgodd fy mam lawer i mi, yr hon a weithiodd ac sydd yn gweithio llawer dros ei gwlad.' Ond gofynid, • Pwy oedd fy mamgu ?' Wet, dyma fuasal fy attebiad, 'Fy mamgu oedd I Gwenynen Gwent,' a gelwir fy mam I Gwenvnen Gwent yr Ail' [eym]. Gan hyny, fe allai y dywedent, Wel, gadawn i chwi fod yn gadeirydd er mwyn 'Gwenynen Gwent,' ac yn y gobaith y bydd i chwithau ddilyn ei hesampl dd* hi, a dytod yn wladgerwr iawn.' Gan hyny, foneddigesau a boneddigion, dyna yr unig lfordd yr ydwyf yn meddwl y gallwn eunill y safle o gadeirydd mewn cystadleuaeth, ond yr ydwyf yn gobeithio y gwnaf yn well rhyw ddiwrnod [cym.] DYMUNO LLWYDDIANT YR WYL. Yn ystod y gystadleuaeth gorawl darllenodd yr arweinydd bellebyr oddi wrth Cynghor Sir Mynwy (yr hwn oedd yn eistedd ar y pryd) yn dymuno llwyddiant yr eisteddfad.

CYNGHERDD NOS FEECHER. Daeth:cynnulliad da ynghyd i'r cyngherdd hwn, ond dim i'w gymmharn, wrth gwrs, a'r eynnulliad prydnawn yr un dydd. Cyngherdd amrywiaethol oedd hwn. Y cantorion oeddynt Madam Sobrino (soprano), a Mr. David Brazall (bass), gyda Mr. Das id Thomas fel crythwr- Gyda hwy yr oedd c6r yr eisteddfod, a'r gerddorfa.

CYMDEITHAS Y CYMMRODORION. Y CYNNYGIAD AM AMGUEDDFA GENEDLAETHOL I GYMRU. LLYWYDDWYD cyfarfod y Cymmrodorion dydd Meroher gan Syr John Williams, pan yr ail agor. wyd y ddadl o berthynas i Amgueddfa Genedlaeth. ol i Gymru. Y oadeirydd, yn ei sylwadau agouadol, a ddadl- euai dros i Gymru symmud yn araf mewn perthyn- as i leollad yr amgueddfa. Oad yr oedd o'r farn y byddai tysu allan gynllnn heb gael llawn ym. gynghoriad a'r Cymry yn ddmystriol; o blegid, wedi'r cyfan, y bob! oedd yn gofyn am yr am- gueddfa, a'r rhodd tuag at ei chynna), a ddylai gael llais yn mhenderfyniad ei lleoliad, er y dylid ymgynghori a'r Cyfrin-gynghor (cym.). Mr. Herbert Lewis, A;S a hawliai fod yr addewid a wnaed mewn modd swyddogol yn Nby y Cyffredin, gan ysgrifenydd oyllidoly Trysorlys, mor bendant tel, os gallai Cymru gyttuno ar gyn- liun rhesymol, y byddai yn ammhossibl i'r Liyw odraeth bresennol, nen nnrhyw weinyddiaeth aliai ei dilyn, wrthod rhodd deilwng. Mor bell ag yr oedd a wnelo y gynnadledd a fa yn eletledd yn Llundain, yr oedd prif linellau y cynllun wedi cael ei benderfynu. Cynnygiai ar i amgueddfa ganolog gael ei sefydlo, gyda'r dealltwriaeth fod cyfran dda o rodd yr amgaeddfa yn cael ei roddi at wasgar casgliadau benthyoiol mewn rhaanu eraill o Gymru; yr amcan ydoedd, gwneyd y rhodd mor ddefnyddiol ag yr oodd yn bossibl i Gymru yn gyfan. Byddai detholiad o'r lie i sefydlu yr amgueddfa genedlaethol achoei gryn bryder. Gallai y dref a ddewisid i'r amcan hwnw edryoh arni ei han fel prifddinas Cymru. Er penderfynu y fty^stiwn o leoliad, cynnygid fod yr holl fater ya.tuuel ei drosglwyddo i'r Cyfrin gyug- hor, ner t'rtyw lya di duedd arill. Credai ef y gellid yn/idiried i'r Bwrdd Addysg. o dan Gyf- raith Addysg, 1902, i weinyddu droa y rhodd afi yr amgueddfa. Os gweithient gyda'u gilydd, gan gadw llygad sefydlog ar fanteision y genedl, iel cyfangorph, byddai iddynt sylweddoli breuddwyd llawer gwladgarwr Cymreig—rhodd at amcanion amgneddfa, oyfartal i'r nn oedd wedi bod yn cael ei rhoddi er's llawer o flynyddoedd i Ysgotland a'r Iwerddon (oym). Cymmerodd amryw eraill ran yn yr ymdrafod. aeth ar y cwestiwn a daethpwyd i benderfyniad, ar y diwedd, eu bod yn gweithredu ar awgrym o eiddo y oadeirydd sef, eu bod yn galw ar yr aelodan Cymreig, a obynnryohiolwyr y Cyngborau Sirol, i wyslo oynnadledd arall, er i'r holl gweat- fwn gael ei d dadleu yn mhellach.

DYDD IAU. YR ORSEDD. Boreu heddyw cynnaliwyd yr hyp, yn ngolwg y beirdd, yw y bwysicaf o orseddau'r wythnos. Yr oedd yr hin yn llawer mwy ffatr- iol na boreu cydd Mawrth, o blegid tywynai yr haul gyda thanbeidrwydd a lonai galon pawb. Cyrhaeddodd y beirdd ac eraill i'r cylch cyfrin mewn gorymdatth, a flaenorid, fel arfer, gan seindorf bres. Yr oedd amryw filoedd yn breaennd, ae yn gwylio y gweithrediacau yu fanwl. Offrymwyd y weddi gan Machno, a chafwyd anerchiadau barddonol gan Gwynonwy, Dewi Fychan, Cadifor, Mafonwy, Machno, Bethel, Tawe, Morleiafab, Merthyrfab, Dyfed, Gwyl- fa, a Cynon. Canal y rhan fwyaf o honynt ebychiadau o glod i'r Archdderwydd; Yaa. cafwyd caingc gyda'r delyn gan Eos Dar—y peth goreu o ddigon yn yr orsedd, fel arter. Wedi hyny cafwyd anerchiad gan Cadidn, yr hwn a agorodd ei sylwadau gyda chyfeiriad at farwolaeth y Parch Canon Sylvan Evans, Llanwrin, a Chreidiol, ficer y Faenor, ger Dow- lais. Talodd warogaeth uchel i goffa y brodyr ymadawedig hyn, yn enwedig felly y blaenaf. Gorphenai Cadfan ei arawd trwy wneyd appel am i gefnogwyr yr eisteddfod ymdrechu i gadw yn fyw yr iaith Gymraeg. Dywedal mai bradwyr i'w gwlad oedd y rhai a geisiii daflu y Gymraeg allan o ysgolion y Dywysogaeth- eylw a barodj lfoeddiadau o 'clywch, clywch yn mysg y dorf. Yna cafwyd anerchiad gan Morien, yr bwn a sylwodd na welodd efe erioed y nodwedd Gymreig yn fwy amlwg nag yn mhabell yr eisbeddfol y diwrnod blaenorol ac nid yn fynych yr anghofid canu emyn anfarwol leuan Glan Geirionydd gan yr ugain mil oedd yn breaennolyny gymmanfa. Yna aeth Morien yn mlaen i Boa am nodweddau hanesyddol sir

Am gerdd wel dyma gawrddyn- Edrychwch Mae'n drech na ni, fechgyn E' garia ar ei goryn- Yn ei gap—y plufyn gwyn. TAWE. JJrysiwn yn lion 1 goroni-arwr Mawr coron Llanelli; Mae naw'n ol o honom ni, Gwyliwch, yn mron a gwelwi. MERTHYRFAB. I hen fardd o sir Gaeifyrddin, Un a garai'n gwlad a'i gweria Awen dyner gofia am dano A choron heddwch a Town iddo, Hwn goronwn noddwn heddyw Y bardd goraf—'Eadaf' ydyw. WATCYN WYN. I dir ein cedyrn coder-gwiw ganwr Gogonianti y Ficer; Ar y bryn sy'n gartre'r sêr Y cawr enwog coroner. MOELEISFAB. Canwyd 'Cymru Fydd' gan Miss Hannah Jones, fel can y cadeino, y gynnulleidfa. ya uno yn y gydgan. Cymmerwyd y gadair yn awr gan Syr John Williams, a'r arweiniaeth gan Mr. Tom Hughes. Traddododd Syr John araeth ya Gymraeg, ac yn llawn o din Gymreig. Am chwareu yn oreu ar y delyn droedawl, 'S¡;ring,' o waith Pencerdd Gwalia, dyfarnwyd gwobr o 2p. 10s. i Mr. Tom Bryant, Ponty pridd. Mr. Willie Roberts, Treforris, oedd y budd. ngol am chwarea ar y crwth i ymgeiswyr dros 15eg oed. Yn nesaf cafwyd cy&tadleuaeth i soprano ae alto, 'Gentle Spring' (William Davies), gwobr, dwy bunt. Anfonodd 14 o gyplau eu henwau i law, ac ymddangosodd tri ar y llwyfan. Wedi cystadleaaeth hynod o dda cyhoeddwyd yn oreu Miss Maud Waite, Bristol, a Miss Maggie Lewis, Caerdydd. 0 fysg deugain aeth trwy y prawf rhagar- weiniol dewiswyd tair o foneddigesau ieuaingc i ymddangos ar y llwyfan yn nghystadJeuaeth yr unawd mezzo soprano (a), 1 forget what I am' (Mozart), (b), 'Silent Singer' (Dr. Rogers), gwobr dwy bunt. Dyfarnwyd Miss Edith Evans, Bristol, yn oreu. Rhoddwyd cymmer- adwyaeth uchel iddi, yn enwedig pan hysbys wyd mai Cymraes ydoedd. Cyetadleuaeth hynod o ddyddorol a chaled oedd yr un ar y pedwarawdau (a),' Un disi ben' (Verdi), (b), The Minstrel's good-night' (Pughe Evans), gwobr, pedair punt. O hsrwydd diffyg amser y darn cyntaf yn unig a ganwyd-un o'r darnau mwyaf anhawdd, ebe y beirniaid, ellid ci ddewis ar gyfer cystadleuaeth o'r fath. A cbymmeryd hyn i ystyriaeth yr oedd y datgan- iadan yn deilwng o glod yr eisteddfod. Y parti buddugol oedd y Misses Maud Waite a Maggie Lewis, a'r Mii. Dan Thomas a Lewis T g Yn nesaf cafwyd beirniadaeth arycyfansodd- iad cerddorol-unawd contralto, gwobr, tair punt. Rhoddid rhyddid i'r ymgeiswyr i ddewis en geiriau eu hunain-Saesneg neu Gymraeg. Ymgeisiodd chwech. WTrth draddodi y feirn- iadaeth dywedodd y beirniaid nad oedd y cyf- ansoddiadau o deilyngdod uchel. Y goreu ydoedd J. W. Roberts, Pias Isaf, Llandwrog, Caernarfon. Y goreu am y deudde^ englyn i'r 'Hybarch Archddiacon Griffith?,' gwobr tair gini, ydoedd un a ymgyfenwai 'Murmur y Don,' ond nid attebodd i'w enw.