Y Darian

PETH O'R CYNNWYS. [ Yr Ysgol Gymraeg 1 O Fon y Clawdd 2 LHthy Tramp J3 O'r Gogledd  Senedd a Seneddwyr 4 OW!adMy?ddtn 5 AGa,is y Glowyr 5 Bàrddoniaeth Lliw a Llun 6 Twyti-y-Gwcw 6 laith Aflan ac Anfoesoldeb 7 Colofn y Celt 7 Y Golofn Gymysg 8 Yn y Nesaf.-Y "Tramp yng Nghaer- ifili.

HIRAETH Y CYMRO. I Tfclyneg. Mao gwlad i'w chael, set Cymru wen, I I'aradwys ydyw hon, A meddwl am ei dolydd teg Gwyd hiraeth dan fy mron; 'I,jr i mi groesi tonnau'r mor, A byw mewn estron wlad, Mae 'nghalon fyth yn rhoddi 11am I fryniau Cymru fad. j Mi welais lawer mynydd cain A llawer dyffryn ter: Ni welais wlad fel Cymru twyn Erioed o dan y ser; Byth nid anghofiaf odtau per Ei hadar fin y nos; <>! na chawn eto roi fy nhroed Ar ddaear Cymru dlos. Ni allaf beidio a charu hon, Os bechan yw ei hyd; Mi ges fy siglo ar ei bron- Frenhines fach y byd! A hoffwn dreulio'm holaf awr 0 fewn ei swyn a i head, A chan ei hadar ofo r hwyr, A'i blodau ar fy medd. W. T. LLOYD, 1 o Railway Terrace, Resolfen.

Cynhadledd Caerdydd. i1 Roedd yn llawen gennym bod Cym- Irodorion Caerdydd wed i symud i geisio I Ysgrifennydd i Gymru ynglyn a'r Llywodraeth- Teuuiem yu, fie v. y cyn- hyrfid y dwfr ac y deilliai daioni o'r j gynhadledd a ahvesid. Gwyddem mai Ymreolaeth lawn oedd polisi'r Undeb Cenedlaethol—yr Undeb y mae Mr E. T. John yn Llywydd iddo. Y ewestiwn ¡ i lawer o honom oedd a ellid anturio symud i gael Gweinidog dros Gymru iheb beryglu taflu ym mhellach y mesur j -0 Ymreolaeth y teimlai'r Undeb ei fod I yn bryd i ni ei gae!. Gosodwyd y mater gerbron gan y Cadeirydd, sef Mr  John Rowland, C.B.E., M.V.O. Tystiai ,e f y gellid yn awr sicrhau Gweinidog i I Gymru megis ag sydd gan yr Iwerddon a'r Alban yiighyd a Swyddfa. Gwyddai fod y cri am Ymreolaeth wedi dechreu yng Nghymru er's deugain mlynedd. Ymreolaeth oedd y ddelfryd, ond perygl Cymru wrth son am y delfrydol oedd colli golwg ar yr hyn oedd ymarferol. Yr oedd cael Gweinidog i Gymru'n gyr- aeddadwy yn ystod y Senedd-dymor presennol a dylem fanteisio ar y cyfte yn hytrach na bod Cymru yn Llundain fel pe'n gorfod rhoi i fyny mewn apart- ments. Yr oedd rhwystrau ar ffordd Ymreolaeth, ond nid oedd rwystr yn y byd ar ffordd cael Gweinidog i Gymru. Yr oedd aelodau Seneddol Cymru'n ffafriol i'r mudiad. Nid oedd Cymru yn ystod yr ugain mlynedd diweddaf wedi cael mwy na. rhyw ddau neu dri mesur iddi ei hun tra'r oedd yr Alban a'r Iwerddon wedi cael ugeiniau o hon- ynt. Credai y byddai cael Gweinidog i Gymru'n awr yn hwyluso'r ffordd i Ymreolaeth. Cynhygiwyd gan Ddyfed benderfyn- iad, a gwnaeth yntau araith gref dros hawlio Gweinidog i Gymru. Yn awr, meddai ef, pan mae'r byd yn wynebu ar gyfno.d newydd, yr oedd yn bwysig 1 ninnau fod yn effro i sicrhau'n hawliau a sicrhau i ni'n hunain fanteision a fwynheir gan eraill. Nid maint cenedl sy'n rhoi hawl iddi fyw. Roedd yn bryd i ni hawlio ar i'r Llywodraeth ein cydnabod fel cenedl. Un o'n cyd-wlad- wyr oedd y Prif Weinidog, a phrif ben Cynghorau Ewrop yn ogystal. Yr a-edct hynny wedi argyhoeddi cenhedloedd y byd bod rhywbeth amgenach na brwyn a rhedin yn tyfu yng Nghymru. Nid oedd dim yn fwy annioddefol i wlad na'i hanwybyddu. Ymreolaeth oedd yn yr arfaeth. Dyma'r erthygl amlycaf yng nghyffes ffydd y gwledydd heddyw. Yr oedd Cymru yn addfed a phob rhes- WIn yn dweyd ein bod yn deall ein hang- enion ein hunain yn well nag y mae neb arall vn eu deall. Nid rhoi ?e?ii,a?- iau newydd ar gefn y Llywodraeth a geisiem eithr ysgafnhau'r baich oedd ganddi. Eiliwyd y eynhygiad gan Mr. T. G. Williaii-is. Y duedd a welai ef yng Nghymru oedd meddwl a breuddwydio a bod yn anymarferol. Teimlem hyd yn hyn bod y ewbl a ddywedasid gan y Cadeirydd a chan y cynhygydd a'r eilydd, mor gryf o blaid Ymreolaeth fel nad oedd nemor reswm dros geisio Ysgrifenyddiaeth a Swydd- fa. Prin yr oedd yr eilydd wedi tewi nad oedd yr Henadur Jordan ar ei draed, ac ni welsom yr hen wron mewn gwell osgo erioed. Cyn iddo ddweyd gair yr oedd yn amhvg nad oedd ef am gymeryd ei arwain. Yr oedd tan annibyniaeth yn fflach ei lygad, gwefr gwroniaeth yn ei Jais, a phenderfyniad Cymru ieuanc, fyw, fel pe wedi ymgorffori yn ei ber- sonoliaeth hardd. Mynd i ddweyd gair ar yr ochr arall oedd ef a chynnyg gwelliant. A dweyd gair wnaeth heb fynd ar draws nac ar hyd. Nod cenedl y Cymry, meddai'r disgynnydd Invn o hil y Normaniaid. yw Ymreolaeth lawn. Yr oedd llawer o bethau wedi eu dweyd, ond waeth heb na siarad, yr oedd yr amser wedi dod i gael y peth yn gyfan. Yr oedd y mater wedi ei ys- tyried gan Undeb Cenedlaethol y Cym- deithasau Cymraeg ac wedi ei bender- fynu. Yn unol a phenderfyniad yr Un- deb hwnnw yng Nghasnewydd, nid oedd ef yn petruso cynnyg ein bod ni fel Cymry sy'n perthyn i Undeb Cenedl- aethol Cymdeithasau Cymru yn gwrth- I od ein. cefriogaoth i'r cai- ife,-n rtydd i Gymru a, Swyddfa Gymreig, am Î ein bod yn credu y byddai hynny'n rhwystr ar ffordd Ymreolaeth. Credai fod Ymreolaeth yn anhepgor i ni er mwyn gallu bjav ein bywyd cenedlaeth- ol ein hunain yn yr ystyr uchaf. Yr ydym yn hawlio Ymreolaeth, y mae'n ddvledus i ni. Yr oedd y tan Cymreig yn llosgi'n fflam bellach. Eiliwyd gan y Parch. D. Tudwal Evans, Tredomos, yntau'n pwysleisio polisi'r Undeb Cenedlaethol. Cododd yr Athro W. J. Gruffydd i ategu'r gwelliant, ac yr ydym bob am- ser yn disgwjd clywed rhywbeth a min arno pan gyfyd ef. Iddo ef Ymreolaeth oedd y peth pwysicaf o bopeth. N i ddylid gwneud dim a beryglai Ymreol- aeth, a'i gohirio a'i pheryglu a wnai yr hyn a geisid. Arwydd o gaethiwed a chaethwasiaeth a fyddai Ysgrifen- nydd i Gymru. Dywdasid llawer am yr Iwerddon a'r Alban, ond gwledydd wedi colli ei hannibyniaeth oedd y ddwy, a'u hysgrifenyddion a'u swydd- feydd yn. rhwystr i'w delfrydau cenedl- aethol. A phwy a fyddai'n Ysgrifen- nydd? Nid oedd cymaint ag un o'n haelodau Seneddol a wnai Ysgrifen- nydd. Sisialodd rhywun fod Syr Ed- gar Jones yn bresennol, ond nid oedd hynny, meddai'r Athro, yn newid dim j ar ar hyn a ddywedasid. Protestiai yn j erbyn yr hen syniad mai cenedl freudd- wydiol ac anymarferol oedd y Cymry. j Tystiai ef ein bod yn un o'r cenhedl- oedd mwyaf ymarferol dan haul. Ac yn wir, mae'n bryd rhoi taw ar yr hen gleber hon. Yr ydym wedi ei chlywed, j er cof gennym bron, mewn pwyllgorau a chynhadleddau.-Cefnogai'r Henadur j D. H. Williams, Barry, 'r gwelliant, a j chyfeiriodd at ddatganiadau o eiddo Mri. Walter Long ac Austen Chamber- lain parthed yr angenrheidrwydd am Ymreolaeth am fod y gwaith wedi mynd bron yn amhosibl i lywodraeth ganolog ei gwmpasu. Nid oedd sicrwydd mai Cymro a fyddai'n Ysgrifennydd. A phe ceid un byddai hwnnw, o hynny allan, a'i holl egni yn gwrthwynebu Ymreolaeth, a phawb a fyddai ynglyri a'r Swyddfa yr un modd. Byddai gan- ddo hefyd gyfeillion ymhlith yr aelodau Cymreig yn ei gefnogi. Byddai'r j swydd wedi mynd yn 'vested interest' i rai a gaent fudd oddiwrthi. Yr oedd yn ddrwg ganddo fod y Parti Cymreig yn y Senedd yn gymaint erthyl. Beth a gawsai Cymru dan Fesur Addysg Mr Fisher I A beth a gollwyd ynglyn a'r Bwrdd Canol ohenvydd pengamrwydd Aelod Cymreig 2 Pleidiodd yr Athro Joseph Jones y cynnyg gwreiddiol. Gwahaniaethai ef gyda golwg ar yr amcan a'r ffordd i'w gyrraedd. Aethai 30 mlynedd er pan j glywsai Mabon yn siarad ar Ymreol- aeth. Ond ble'r oedd Ymreolaeth? Cyfeiriodd at. y Gynhadledd a fu yn Llandrindod ynglyn a Mesur Mr Fisher ac at Gynhadiedd Ymreolaeth a fu yn yr un lie, oud beth a wnaethid ? Caw- sid llawer o swn, ond dim gwlan. Pa cldiben oedd cael "tan Cymreig" os na wneid dim. Credai ef y byddai cael Ysgrifennydd i Gymru yn fanteisiol (1) i ddwyn i gyd-berthynas a'i gilydd yr adrannau hynny o'r Llywodraeth sy'n delio a Chymru. Rhaid oedd cael yr j awdurdoau lleol yn bleidiol, a sicrhau rhyw drefniant i'w huno. Dy- lem cael County Councils' Associ- ation. (2) Cawsem ddiwrnod i ymdrin a materion Cymreig yn y Senedd. (3) Cawsem rywun i anelu ato pan na fyddai popeth yn dod fel y dymunem- Nid oedd yn credu mewn vmosod o hyd ar ein haelodau Sen- cddol: ein pobl ni ydynt a defaid ein porta. Os nad oedd gennym A. S. a wnai Ysgrifennydd arnom ni'r oedd y bai. Credai y Parch. H. M. Hughes mai anfantais i Gymru fyddai cael Ys- grifenydd. Pwy bynnag a gai'r wydd, gwas y Llywodraeth a fyddai. ac ni fyddai'n gyfrifol i Gymru. Digwvddai'r awr bod Cymro'n Brif- Weinidog, ond ni fyddai felly bob arnser. Rhwystr oedd eu hysgrifen- yddion i'r Alban ac i'r Iwerddon. Ni symudasid ymlaen ynglyn a chael Bwrdd Addysg i Gymru yng Nghyn- hadledd Llandrindod am fod Cyn- hadledd Ymreolaeth yn dilyn a'r olaf yn llyncu'r blaenaf. Nid oedd yn credu yn yr hen ddihareb: hanner torth yn well na dim. Y cwestiwn iddo ef oedd ai bara yw'r hanner torth a gynhygir i ni. Credai ef mai carreg oedd. Ymholai Mr. Hughes ai ni ellid cael llwybr canol, ac awgrymai ddewis pwyllgor i ystyried y mater. Parhawyd yr ymdrafodaeth mewn araith ddoniol gan y Parch. W. D. Rowlands, Caerfyrddin, yntau'n tystio bod Caerfyrddin yn fwy o blaid Ymreolaeth, ac nad oedd unrhyw wrthwynebiad i Ymreolaeth yn bosibl nas ceid hefyd i Ysgrifennydd a Swyddfa. Cefnogodd Mr. John Rowland ddal ar awgrym y Parch. H. M. Hughes, a chael pwyllgor cryf i ymgynghori a'r aelodau Cymreig, a chynrvchioljvyr o'r Cynghorau lleol, a chael adroddiad ar y mater i'w gyflwyno i gynhadledd arall. Credai Mr. T. G. James, Cyfar- wyddwr Addysg, mewn cael Ymreol- aeth gyflawn, ac y byddai derbyn y peth llai heddyw'n gam tuag yn of. Cefnogai Mr. T. James, Porth- cawl, y cynnig gwreiddioi. Prin y credai ef fod ein haelodau Sen- eddol yn mynd i sicrhau dim i ni. Meddylier, meddai, am aelodau Caer- dydd—i gyd yn gynrychiolwyr glo man, llongau, ac elw mawr. Y nesaf oedd Mr. Henry Radcliffe. Gofynnai efe ynGymraeg am ganiatad i siarad yn Saesneg. Yr oedd ef yn erbyn cael nac Ysgrifennydd i Gymru nac Ymreolaeth. Roedd yn awyddus i weled Cymru'n cael ei rhan deg o bopeth, ond ni chai hynny drwy y nail! na'r llall o'r pethau hyn. Roedd braidd yn gynnar i ni gychwyn ar ein traed ein hunain. Lloegr oedd y wlad fwyaf yn y byd, a mantais i wlad fechan oedd bod ynglyn a gwlad felly. Parhawyd y drafodaeth gan Mr. Rees Morris, Maesteg. Nid oedd aelodau Cymru, meddai ef, wedi dal ar y cyfle ynglyn ag araith y Brenin i ddweyd gair dros Gymru. Ategai ef y gwelliant. Dywedai Mr. D. Rhys Phillips, i Llyfrgellydd Abertawe, nad oedd gan Gymrodorion Caerdydd hawl i gych- wyn y mudiad nwn gan mai un o'r Cymdeithasau oeddent. Dywedai'r Parch. R. S. Rogers, .j^bertawe, fod popeth a ddywedasai'r Cadeirydd ei hun yn gryfach dros Ymreolaeth nag oedd dros gael Ys- grifennydd. Cynhygiodd rhywun ac eiliodd Mr. Abraham Jenkins, B.A., Caerffili, ein bod yn pleidleisio, a chafwyd mwyafrif mawr dros y gwelliant; yn wir nid oedd yno fwy na rhyw hanner dwsin yn erbyn. Rhoddwyd y gwelliant i fyny fel cynnyg eto, a chafwyd pawb o'i blaid ag eithrio Mr. Rad- cliife, Sais. Ar gynhygiad Mr. John Meredith, Treforus, ac eilia d Mr. D. Morlais Samuel, penderfynwyd galw eto trwy gyfrwng yr Cndeb Cenedlaethol gyn- hadledd o gynrychiolwyr y Cym- deithas;-u Cymraeg, a phob math ar ¡ gynghorau a chymdeithasau a fo'n ymwneud a bywyd Cymru i wthio I' ymlaen gwestiwn Ymreolaeth. Cymerodd yr Henadur D. H. Wil- liams, Mr. Roland Thomas, B.A., Aberhonddu, ac eraill ran yn yr ym- drafodaeth ar y mater hwn, ac ar y ddealltwriaeth yr ymgynghorid a'r rhai sydd a'r mater mewn llaw eisoes, pas- j iwyd y penderfyni.id. Diolchwyd i'r Arglwydd, Faer, Mr. j A. C. Kirk, am ddarpar lluniaeth, ac i I Mr. John Rowland am lywyddu mor ddoeth.

O'r De j  1 GAN SION LLWYD. Y flwyddyn dcliweddaf, dim ond 48 a gosbwyd am feddwi ym Merthyr Tydfil. Ddeng mlynedd yn ol yr oedd I y nifer yn 1.070. Fe welir fod lleihau oriau yfed a gwanychu'r ddiod yn talu'r I ffordd, ac nid yw'n rhyfedd fod fy hen gyfaill Mr. Maddocks i. John Bull yn colli ehwerwon dagrau wrth weld y byd yn sobri. Fe ddywed y dyn drws nesa ynia wrtliyf y sonir yn ami yn Aberdar am y dyn olaf a grogwyd yn gyhoeddus yng Ngliaerdydd ac a gladdwyd wrth yr hen cglwys yn N hre'r DARIAN. nn o hynod bethau'n hoes ni, os cawn fyw dipyn bach fydd y dyn olaf a gosbwyd am feddwi. am feddwi. ———— Waeth i Noah Ablett heb na chicio row ynghylch Soermus. Os oes bai ar • rywun oherwydd cymeryd y ffidler i'r ddalfa, ar hymbygiaid Llafur y m.-Le r bai. Nid Rwsia yw Cymru, a. dylasai cyfeillion Soermus fod yn ddigon call 1 gyfarwyddo'r Rwsiad druan yn hytrach na. gadael iddo ddweyd pethau nad oedd wir. Mewn rhyfel y cafodd gwerin Ilwsia ei thraed dani gynta. Ni chawsai nac addysg nac' etholfraint a dim llun arnynt cyn hynny. Mae g\veithwyr ein gwlad ni wedi cael addysg ac etholfraint, a gallent -gael mewn ffordd anrhydeddus beth bynnag a ewvllvsient, a hynny'n fuan iawn, ond y maent yn rhy ymladdgar a phendwp a difater o hawliau eraill i wneud pethau'n iawn. Gofynnais i'r dyn drws nesa ddoe shwd ddyn oedd Mr hwn a hwn oedd newydd ddod i sylw ym myd Ilafur. Mae ynddo gymwysterau lawer, ebr yn- tau. Ma fa'n Shindicalist mowr, ma fa'n anffyddiwr, ma fa'n yfwr whisci, a ma fa'n rhccwr gyta'r perta gljivsoch chi ariod——. Dyna, ddigon, ebe fin- nau, 'does arna i ddim eisiau clywed ychwaneg. Wei, jawch a'm my to i (esgusodweh fi, svr, rw i wedi i wevd e moriddinived '? i-a d es i,  d Labour a. ga 11a i), beth mae Trades and Labour Council Caerfyrddin yn feddwl, o ddifri i Anfonasant lythyr i Gyngor y Di e i brotestio yn erbyn gwaith y Maer yn peidio a dwyn gwaith pwyllgor ar- bennig ymlaen yn hollol yn Saesneg, ac nad oedd wedi cyfieithu'r Gymraeg a ddefnyddiasid nio er budd y Cynglior- wr Martin. "Edrychid ar hyn," medd- ai'r llythyr. "fel sarhad ar Mistar Mar- tin ac ar y rhai a gynrychiolai." Diolch yn fawr i Faer Caerfyrddin, sef yr Henadur W. Evans, am roddi ei lie i'r Gymraeg yn hen dre'r proffwyd. Rhodded fwy o le iddi eto. Diolch hefyd i Sais sydd ar y Cyngor, sef Mr. E. V. Collier, am amddiffyn y Maer a chydnabod hawl Cymry Caerfyrddin 1 siarad yn hen iaith odidog Myrddin. Mi fuaswn i'n leieio bod yno pan drodd y Maer at Mistar Martin gan ddweyd wrtho: "Dywedwch wrth y labour council nad oes neb i orchymyn i ni pa fodd yr ydym i ddwyn ymlaen ein cyf- arfodydd. Pan fydda i'n mynd i Gaer- fyrddin nesa ymhen rhyw bythefnos. mi fydda rn clapo cefen y Maer. Xid oes lawer er pan welais yn y papurau am weit.hiwr o Aberdar yn cwyno bod yn amhosibl cael siarad Cymraeg yng nghyfarfodydd y gwoith- wyr. Mae'n rhaid i ni edrych ati fel Cymry, onide ni fydd le i ni na'n hiaith yn y cread yn y man, a'r Sais fydd bia'r byd. Mae popeth fel pe'n ceisio'n tagu ymhob man, a,'r ydym ninnau yn hen slafiaid llwfr i ganiatau hynny. Ofnaf mai dim ond un peth a'n hachub rhag gwarth a hynny yw troj'n Sinn Ffein- iaid gynted ag y gallom. Mae' y rhai hynny wedi gwneud Senedd iddynt eu hunain yn yr Iwerddon a'u hiaith eu hunain yn unig a sia,redir ynddi. Beth bynnag a ddaw o'r mudiad hwnnw y mae wedi gwneud gwaith ,cisoes na. ddneir byth mo hono. Dyweded neb a fN-ino mae'n bryd 1 bawb sylweddoli mai perigl bywyd 1 genhedloedd erai 11 yw byw yn yniyl y Sais. om ellir bod yn fistir ar Mistiv Martin.

Eisteddfod Gwyl Ddewi HirwauB. Y Gystadleuaeth Pryddest Goffa, (19) \tgof L'wch Angof; Eco',i- Foe] Ewyn y Don; Mur- mur Hepste; Offrwm Calon Cyfaill: Tant Hiraeth; Er ei fwyn oddiar ei fedd; Murmur Hiraeth Ap y Waen Facwy'r Wawr Facwy'r Glyn; Tant Briw Tant Mud l5 istrych y Don Tant y Werin; Dan y Coed Y Friwdoll Fron; Is yr Ywen Calon Ysig. Chwe Pennill C-offa (11) Gulunan- vydd: Awen Drist; Cydymdeimlydd; Yn ei Iwybrau Ar y ddaear; Hoff o r Gwrthrych; Felice Memoria Y Gloch Osber; Siomedig: Llais y Fro; Fle-ur de Lis; Lliw'r Dydd; Rhuddwyn Llwyd In Memoriam. Englyn (22) Delta; Caesar; Ber- wydd Alpha Myrddin Min y Mor Brodor o Brydain; Shon Ifan; RhigOb yn; Tirion Anturydd; Ysbryd yr Oen 0 Mor Ber; Salm y Plygam; Miles; Llwyd y Berth Porth y Bore Ivor Poed felly Arthur; Cymro; Brython Tangnefeddwr; Mab y Bwthyn. Traethawd (11) Gwladgarwr; Ger aint Myfyr; Gobeithiwr; Vox Populi Doppog; Heddychwr; Henry Richard Apostol Heddwch; Democrat; Morvie: Alice Lister; Mab y Donn. Dadl (4): Glasfryn: Caradog; Pn-. darn Gwas Cyflog. Cyfieit-hu (7): Meirion; Miriam: Helen Miriam Cymraes Eirwen R.D. Cylieithu Diarhebion: 28 o gystad- leuwyr. Cyfansoddi Ton (14) Banwen; Stud- ent Dewi; Ha.pus Dyrfa; Meirion; Victory, Brynawel; Lletty Rhys; Gou- dime!; En dyn; Dulais Teman Cather- ine Verdi. Y mae deg o gora-u wedi anfon ei henwau i luewn heblaw y nifer luosog f a sydd yn eystadlu ar y gwahaitol unawd- au a'r pedwarawd a.'r unawd ar y piano. Y mae gennym gystadleuwyr o'r Unol Dalaethaa. GalIem feddwi bod y DAIUAX yn mynd i.b9b rhan o'r bvd. J'oliii B. Young.