Y Cymro

RHYD Y WYLFA AIBOBLOD. [Gan YR HEN WYLIWK,.] XIV.—YNT UCHEL-LYS YR EFAIL. MEWN rhyw ystyr, yr efail oedd uchel-lys Rbyd y Wylfa yn gyffredinol; oblegyd yno byddai cynrychiolwyr pob enwad a gradd yn cydgyfarfod y byddai pob ochr i wirionedd yn cael amIygrwydd, ac y byddai dyrysbynciau yn cael eu dal o dan oleuni llacbar doethineb en- %vogion penaf y gymydogaeth mewn cynghor rhydd. Hen gymeriad hawddgar a dyddan oedd Shon Gruffydd y gof ni ddywedai lawer ei hun, eithr dilynai ei waith yn rheolaidd ac yr oedd yn grefftwr tan gamp i gyfarfod anghen- ion gwlad. Yr oedd yn wr dealing a doetb, a hotfai wrando ar yr ymgom fyddai ar droed a gailesid tybio ei fod yn credu pe peidiai efe chwythu y tan, a morthwylio, na fyddai myn'd ogwbl mewn unrhyw ymddiddan fyddai ar droed. Purdan rbyfedd i wella hengelti drylliog a gwisgedig oedd yn ngefail Shon Gruffydd Ac ycbydig iivn o bersonau elent i'r efail heb fod ganddynt rhyw rith o esgus dros hyny, heblaw -c,lyn'd yno i gael Byddai cyrneryd y teclyn mwyaf syml yn ei law yn tawelu cydwy- bod yr ymwelwr, ac yn dyhuddo dig y pentref- wyr diwyd. Hawdd iawn oedd i amaethwyr a seiri coed a cheryg gael yr esgusion hyn ond yr oedd yn gofyn mwy o ddyfais o du Caleb Prys, y crydd a mwy fyth o du William Ro- bert, y teiliwr-oblegyd yr oedd nodwydd ddur yu feinach esgus na mynawyd i fyn'd at of. Ac yr oedd Shon Grnffydd ei hun yn ei gosod i lawr fel rheol gyflredinol-fod yn ofynol i'r rhai a ddelent i'r efail feddu rhyw neges. Achlys- urwyd y rheol hon gan y traith fod yr efail ar adegau yn cael ei llenwi byd at anhwvlusdod fod yno rai cymeriadau cwerylgar a chas yn dod yno, heb neges yn y byd ond aflonyddu a bod y plant hefyd yn rhy luosog, heblaw fod un ohon- ynt wedi cyfarfod a. damwain yno-yr hyn a drallododd yr hen of yn fawr. Wedi i'r ddeddf hon gael ei gosod i fynu y lluosogodd deiliaid Caleb Prys, y crydd oblegyd ystyriai ef ei hun yn frenin yn mysg y plant. Ond pan fyddai rbyw cldadl fywiog ar dro, newydd cyffrous yn y gwynt, neu rhyw symudiad neillduol ar gerdded, byddai Atheniaid y pentref a'r cylch- I oedd yn llwyddo i wneud eu ffordd yn anrbyd- eddus hyd i efail Shon. Nid wyf yn dweyd mai yn yr efail yn unig y cyfarfyddai penaethiaid deall a dawn a chwilfrydedd yn y cylch, eithr mai yma yi oedd y cyrchfan mwyaf arbenig gan y cyraydogion syml a chrefyddol. Pa ryfedd, gan hyny, os oedd gefail Shon Gruffydd yn llawnach nag arferol y boreu Llun dilynol i'r Sadwrn hwnw pan yr aeth Phylip Pari, pregethwr cynorthwyol, i'w gyhoeddiad pell dros y mynydd, drwy ystorm o wynt ac eira ? Yr oedd yr hin yn oer, ac eira yn gor- chaddio'r ddaear, y boreu hwnw hefyd ond yr oedd gef&il mor groesawus ag unman ar y pryd. Gwelid rhai o'r pentrefwyr yn cyfeirio tuag yno yn lied gynar. Y cyntaf o bawb oedd Twm y Chwipiwr;" ar ei ol daeth Hywel Rhisiart, diacon gyda'r Annibynwyr yn y Capel Uchaf wedi hyny, daeth William Williams, Bryn Tal- og, blaenor gyda'r Wesleyaid yn y Capel Bach. Torwr ceryg a thrwsiwr y ilordd fawr oedd yr hen Shon Jones, ond daeth yntau i'r efail y boreu hwnw, gyda hen forthwyl yn ei law, eisiau ei ddurio. Yr oedd William Roberts, Ty Cam, yno, ond fel yr Hen Glochydd" yr adwaenid ef erbyn hyn. Ni fnasal yn yr efail er's tro cyn hyn, oblegyd yr oedd wedi methu sefyll ei dir ar bwnc y degwm," ac wedi ei orchfygu'n llwyr digiodd yntau, a chadwodd o'r efail am fisoedd. Modd bynag, cododd hir- aeth ynddo am yr hen fangre, a chredai nad lie gwael fyddai yn yr efail y boreu Llun hwnw ac heblaw hyny, yr oedd yn byw gerllaw, a gwelai yn burion fod pethau yn lied ddyddorol yno. A phwy welid yn myn'd i'r efail, gyda rhaw dan ei gesail, ond y fo ac ebai efe- "Shon Gruffydd, mae arna i eisio durio y rhaw yma, mor fuan ag y medrwch chi." Aeth peth braw ar bawb yno, a gofynodd Shon Gruffydd yn synedig- "Oes rhywun yn yr ardal yma wedi marw, William Roberts ?" 0, nag oes," oedd yr atebiad, ond mae eisio partoi ar gyfer peth felly, wyddoch mi fydda i'n credu mewn bod yn barod erbyn y daw amgylchiadau pwysig i nghyfarfod i; ac wyddon ni yn y byd pwy fydd farw ac mae y ddaear yn galed enbydus rwan." Ond y ffaith oedd, mai i agor drws yr efail, ac nid i barotoi at agor bedd,y daethai y rhaw allan y boreu bwnw. Cymeriad nodedig arall oedd Caleb Prys, a Wesleyad oedd ef. Yr oedd yr hen frawd wedi gadael teyrnas yr esgidiau, ac yr oedd mudan- dod yn teyrnasu drwy y llys hwnw, tra yr oedd gorsedd y teyrn yn wag, a'r drws wedi ei gloi- ar yr esgidiau i mewn, ac ar y plant allan. Ac un ystori oedd yn mynwes pob un yn yr efail, un dyrysbwnc eisiau ei egluro-helynt mawr Bryn Llywarch Nid oedd yno—fel ar- ferol—son am bregethau y Sabboth blaenorol, neu am rbyw ddadleuon godasant yn ysgolion y gwahanol gapelau-yr oedd William Owen wedi saethu y cwbl ymaith yn llwyr. Eglwyswr selog oedd Shon Jones, torwr ceryg, ac efe a agorodd y pwnc fel hyn- "Hhyw ddigwyddiad rhyfedd iawn oedd yr hyn gymrodd le yn Mryn Llywarch, nos Sad- wrn, yn tê ?" la, yn wir," ebai Caleb Prys, y crydd, di- gwyddiad od iawn oedd o, ac mae yn anodd gwbod beth ddaw ohono fo yn y pen draw." "Mae arna i ofn ei bod hi'n edrych braidd yn dywyll ar William Owen," ebai yr Hen Gloch- yd d beth ydy'ch barn chi, Tomos Ifan ?" "Wel," ebai Twm y Chwipiwr, "mae hi dipyn yn anodd i mi ddeyd llawar, y naill ffordd na'r llall; achos mae William Owen a mina yn .gydswyddogion yn yr un eglwys, ac, a deyd y gwir i chi, yr ydw i wedi tynu brodyr yn fy rohen yn barod am ddweyd fy marn yn onest ar y pwnc. Ond mi ddeyda gymaint a hyn, a chymeryd yr olwg ora ar y matar, y dylasai yr hen frawd William Owen feddianu ei bun yn well achos 'does dim d'ioni o bobl sy'n gollwng y ffrwyn i'w teimlad, wyddoch. Mae rhai felly yn mhob cylch o gymdeithas. A dyna Gruffydd Jenkins acw, wyddoch 'does gyno fo ddim rheolaeth drosto ei hun, na gallu i ymresymu o gwbl; ond mae o'n siarad ar draws ac ar hyd, heb ddim sadrwydd yn i betha fo o gwbl ac mi gewch chi wel'd y daw y gwr bach yna i ddrwg rhyw ddiwrnod os na wneiff o altro llawar." Gwyddai Tomos Ifan nad oedd Gruffydd Jen- kins yn bresenol, onide buasai yu debyg o fod yn fwy gwyliadwrus ar ei eiriau. Annibynwr oedd William Roberts, y teiliwr, yr hwn a ddy- wedodd- Wedi clywed y ddwy ochr-ochr teulu Bryn Llywarch, ac ochr William Owen—rhaid i mi ddweyd na alia i ddim credu am eiliad fod yr hen frawd wedi amcanu y niwed lleiaf i neb ac nis gall neb sy'n ei adnabod gredu yn wa' anol ac yr ydw i'n synu at Tomos Ifan yo siarad mor amheus am ei hen frawd." Dyna hi eto," ebai Tomos Ifan—" ond beth ddisgwylir oddiwrth Sentar ?" I IWel, yr ydw inau'n Sentar," ebai Hywel Rhisiart, ac am hyny o werth all fod yn marn Sentar, yr ydw i barod i thafln hi i'r glorian o blaid William Owen. Mae tenia Bryn Llyw- arch yn aelodau gyda ni; mae Gruffydd Jones n ddiacon, a'r mab yn bregethwr, a rbaid i mi gydnabod eu bod yn help i'r achos mewn lie gwan. Ond ddylai hyny ddim dylanwadu ar farn neb mewn achos fel hyn, i fyn'd yn erbyn hen frawd o gvmeriad William Owen. A pheth arall, mi fu'm i yn siarad efo Gruffydd Jones ddoe, ac yn gwasgu arno fo a oedd o yn credu mewn gwirionedd fod yr ben frawd yn amcanu at daro a/i ffon neu saethu a'r gwn, a thori i grio ddaru o, a chyfadda nad oedd o ddim yn credu y fath beth am William Owen. Calon y gwir ydyw, fod William wedi myn'd i dipyn o hwyl wrth amddiffyn Philip Pari a'i ganmol fel pregethwr, a'i fod, fel y bydd arferol, yn gwneud defnydd o'i ffon mewn ffordd o ddangos ei fedd- wl, ac wedi cyffwrdd clicied y gwn oedd wedi ei osod i fynu ar drwst yn mhen y gegin, a bod yr ergyd wedi myn'd allan." Mor bell ag yr ydw i'n deall, dyna farn a chred pawb," ebai William Williams, Bryn Talog. Ar hyn daeth Gruffydd Jenkins i fewn o ryw- le amaethwr bychan oedd efe, ac, fel y gwel- som, dyn wedi ei anfon i'r byd yn un pwrpas i edrych ar ol Tomos I'an. Y peth cyntaf oedd tanio ei getyn, a deallodd, megys drwy reddf, beth oedd yn myn'd yn mlaen, ac yr oedd mor fyrbwyll fel nas gallai aros yn hir heb ddweyd gair, a chyn aros i gael pen y llinyn, ebai o,— I "Lie ofnadwy ydy'r pentre 'ma am wneud llawer o stwr am ychydig o beth. Mi wn i wrth y'ch gwyneta chi 'rwan mai y tipyn cyffro wnaetb William Owen yn Mryn Llywarch nos Sadwrn sydd dan sylw. Beth ydach chi'n i feddwl geiff 0, p'run ai ei dransportio ai i grogi?" Yr oedd Shon Gruffydd, y gof, yn edmygydd mawr o ddoniolwch Gruffydd Jenkins, ac yn credu ei fod yn gweled yn mhellach na'r cyff- redin a phan glywodd y sylw olaf, troes ei wyneb oddiwrth yr einion, gafaelodd yn y fegin, a chwerthodd i'r tan." Yr oedd "Twm y "Chwipiwr wedi eistedd ar hen foes yn y gongl, ac nis gellid ei weled yn glir ond pan fyddai haiarn go wreichionllyd ar yr einion, ac ni wyddai Gruffydd Jenkins am ei bresenoldeb ar y cyntaf, hyd nes i Tomos Ifan lefaru,— Rhaid i rai pobl gael dangos pwy ydynt yn mhob man, a chellwair gyda'r pethau mwyaf eu pwys." Synodd Gruffydd Jenkins beth at y llaia hwnw, a chan nad oedd yn cael golwg digon clir ar yr oracl a lefarodd, golenodd ddarn a bapyr oedd ar lawr yr efail, daliodd ef i lew- yrchu ar wyneb Tomos Ifan, a dywedodd,— I 1 0 mi wela i 'rwan, Shon Gruffydd, yr ydach chi wedi taflu y chwip' i'r gongl, yn tydach chi? Difai lie iddi hi, wir. Ond waeth gin i faint chwipia fo arna i os paid o chwipio angel fel yr hen William Owen." Chwareu teg i Gruffydd Jenkins, un o'r gor- euon fu erioed yn y pentref yma ydyw William Owen." "Ie." "Ie." Ie," ebai y naill lais ar ol y llall-pawb ond Tomos Ifan. "Middeuda i cbi-mi ddeuda i cbi-gwnaf siwr-mi ddeuda i iebi beth nad ydy pawb ddim yn i wbod o," ebai Gruffydd Jenkins, yn ei ddull cyffrous ei hun, Mi welis i Tom Huws, y plisman y bora 'ma, ac yr oedd o'n deyd nad oedd yna ddim achos o gwbl yn erbyn William Owen, a bod yn dda i deulu Bryn Llywarch gael bod yn ddistaw, ac y basa yn fwy rhesymol o lawar cosbi yr hogyn gwirion hwnw am roi gwn o dan y llofft, ag yntau yn gwbod fod ergyd ynddo, na chosbi William Owen am ei danio heb wbod fod y gwn yno o gwbl. Ac am Mrs Jones, Bryn Llywarch-wel, mae pawb yn gwbod i bod i fel drum fawr-twrw, twrw, twiw yn dragywydd mae hi'n i neud. Mae Gruffydd Jones yn hen frawd da iawn ond er i fod o'n perthyn i enwad sydd yn dadleu llawer am ryddid yr ewyllys' a gallu dyn '—ni fu dyn erioed gymaint a'r Wesley yma--naddo, erioed, erioed, erioed-yn meddu llai ohonyn nhw na Griffith Jones, er pan briododd o. Mae eisio llai o lol yn y byd, a llai o glebran yn y niwl, a llai o chwipio yn ddiachos, Tomos Ifan." Yr oedd ei edrychiad ar Tomos Ifan, tra yn dweyd y frawddeg olaf, yn dreiddgar ofnadwy, a da fuasai gan hwnw pe buasai ei gongl yn dywyllach. Gan guro pen ei lin a'i law, dro ar 01 tro, ychwanegodd Gruffydd Jenkins,— Os oes dau angel ar ffurf dynion yn Rhyd y Wylfa yna, William Owen a Phylip Pari ydy Y rheini. Meddyliwch am yr hen frawd hwnw wedi cerdded dros y mynydd yna nos Sadwrn i Gapal y Fron, drwy wyth neu naw milldir o storom 'Doedd ryfedd yn y byd i William Owen fyn'd i hwyl wrth ganmol dyn fel Phylip