Baner ac Amserau Cymru

PENNOD XVI. Fy NGHNITHDER JANE GYDA'R ATHRAWON. DATJ Ymwelydd,—Native courtesy y Celt.— Fy Nghnithder Jane yn rhoi gwera i Dr. Macnamara.—Tom John a'r bacban o'r Rhondda.-Senedd yr Athrawon.-Yr byn ddysgodd Arglwydd Kenyon.-Yn ol i'r Tyddyn Gwyn.—Llandudno ar ei goreu.— Ai caethion Athrawon Cymru?— Barn Arglwydd Mostyn.-Enghreifftiau oYsgol- featri bunan-ddyrchafedig. William Jones, A.S., yn gwirio ben ddiarob.Hufen athrylith Cymru. Talent Cymru yo cofio'r graig o'r hon y'u naddwyd.—Henry Jones, Glaagow,la!chwarelwyr Arfan. Tranoeth i'w ebyfarfyddiad â Mr. Balfour cafodd Fy Nghnithder Jane ymweliad gan ddau foneddwr, y rhai a alwasant i'w gweled yn nh Arglwydd Kenyon. Danlonasant eu cardiau i fewn iddi, ae arnynt gwelodd Dr. Macnamara, M.P. a 'Mr. Tom John, Llvsynpxa.' 'Pwy ar wynebdaear all y rhai hyn fod I' obe bi, a pha beth all fod arnynt eisieu a mi V 10,' ebe Annie, I cynnrychiolydd yr athrawon yn Nh £ 'r Cyffredin yw Dr. Mac- namara, a llywydd newydd Undeb yr Ysgol- feistri yw Tnm John. Mae pawb yn Nghym- ru yn adnabod Tom Jobn-y Cymro cyntaf i gael ei ethol yn llywydd Undeb yr Ysgol- feiatri. Ac rwy'n meddwl yn aiwr mai Dr. Macnamara yw golygydd y Schoolmaster, papnr wytbnosol yr athrawon.' I Ond beth all fod ganddynt eiBieu a mill gofynai Jane drachefn. Chwi gewch wybod, debyg iawn, os der- byoiwcb bwynt, a gadael iddynt adrodd eu etori eu hnnain,' oedd atteb sych Annie. Chwarddodd Jane, a dywedodd wrth y gwas am arwain y dyeitbriaid i fewn. Gyoted byth ag y syrthiodd llygaid Fy Nghnitbder Jane arnynt, adnabyddodd prun oeddiprun. 'Ni raii i chwi introdiwaio eich huoain na'ch gilydd, foneddigion,' ebe bi, gynted y gwelodd hwynt. "Rwy'n rhoi Haw yn gyntaf oil i chwi, Dr. Macnamara, fel g*r dyeitbr, ac yna i Mr Tom John fel Cymro.' I The native courtesy of the Celt,' ebe Dr. Macnamara, gan wenu drwy ei spectol. Ie, pidweh chi a chamsyned 'nawr mai gweyd mai hi fod Sais yn well gWr na Cbyruro, ond nagefe I' ebe Tom John. I Na, nid yw native courtesy y Celt yn galw ar Uymraes i ddweyd anwiredd hefyd,' oedd atteb llawen Fy N jhnithder Jane, yr hwn, pan y'i cyfieithwyd i Dr. Macnamara, a wnaeth i wynebpryd hwnw ayrthio. I Sut darfu i chwi adnabod y gwahaniaetb rbyngom, a gwybod prun oedd prun ?' gofyn- ai Dr. Macnamara.. Ef allai eich bod wedi fy ngweled a'm clywed yn Nhy y Cyffredin V 0 naddQ I' attebai Fy Nghnithder Jane. Mae Cymro gonest yn cario ei gymmeriad ar ei wyneb y rhan fynychaf, a'r Fbilistiad o S,tis yr un modd el pymmeriad, neu ei ddiffyg cymmeriad yntau.' Edrychodd golygydd y Schoolmaster yn fwy ayo ac anesmwyth. nag;,erioed, tra y I chwarddodd Tom John nea oedd y t, chwaethach yr ystafell,jyn crynu. Mae hyna yn neyd i fi gofio am stori am fachao o'r Rhondda yco-stnri dda ofnatw yw hi hefyd,' decbreuai Tom John. I Oh! Jor heaven's sake,' ebe Dr. Macna- mara, gan arswydo gweled Tom John yn deehreu agor genau sach ystoriau boys y Rhondda, keep your stories for your presiden- tial address at Llandudno, md lets get to business.' 'O'r goreu,' ebe Tom Jobn, I ond cofiwcb chi, Mis Jane, mai nid arna i mae'ribai nawr eich bod chi yn colli atoridda ofnatw. Dod- wch chi'r bai ar gefen Macnamara, er nag yw ei ysgwydde fe mor llydan a'n rhai i, chwaitb,' a throdd ei gorphoraeth c wn o amgylch, fel y gallai Fy Ngbnithder Jane gael cyfle i edmygu boll rinweddau ei faint. Chwarddodd hithau, gan ddweyd:— 8 O'r goreu a cban fod Dr. Macnamara mewn cymmaint brys i ymadael, goreu po gyntaf i ni fyned at fusnes.' 'Da ofnatw!' ebe Tom John, gan daraw ei glia yn llawen wrth ganfod yr ergyd new dd hon at ei gyfaill, yr bwn fu yn mron gwrido, peth na wnaetb o'r blaen er's deng mlynedd. Nid hyny oeddwn yn ei feddwl,' decbreu- ai Dr. Mae, atuara yn glôff. 'O! peidiweh ymeggusudi Ilefai Jane, gin godi ei Haw. Givu y rhaid eich bod yn Wr llawer rby brysur i wastraffu amser gyda merched.' 'Pidweh camsyned, 16a!' ebe Tom John 'Mae e'a lico cwmni morchfid smart gystal a fl. Fel gwetwa y bachan hyny yn y Rhon- dda-' 'Na!' ebe Jane, gan godi ei by I mae storhu bechgyn y Rhondda yn laboo, yn bethau na raid eu cyfFwidd beddij Ni awn yn mlaen, ot3 gwelwch yn ddi at ein buanes.' Wei,'ebe Dr. Macnamara, yn tori trwodd, yr ydym wedi cael ar ddeall eich bod chwi wedi bod ar ymweliad &g un senedd, ac yr ydym yn awr am i chwi dd'od i dalu ymwel- iad â, senedd arall.' Fr Cyfandir ?' gofynai bithau. Nag 6, i Gymru,' attebai'r doctor. 'Wyridwn i ddim fod Cymru wedi cael Home Ritle Parliament,' ebe Jane. I Nld y-,v, trwy drugareddr ebe Dr. Mac- namara. Edrychodd Fy Nghnithder Jane ei hym- holiad; ac mewn attebiad i'r cwestiwn yn ei Ilygaid cbwanegodd Dr Macnamara:— 'Senedd yr atbrawon wyf yo feddwl. Mae Cyfarfod Blynyddol Undeb yr Athraw- on yn cael ei gynnal yn Llandudno wythnos y Pasc; ac yr oeddem yn lied obeithio y buaaech yn ein banrbydeddu A'ch preaennol- deb yno ar yr achlysur/ 1 O,' ebe hithau, 'rwy'n ofni y rhaid i chwi fy esgusodi. Mae cynnifer o gyfarfodydd o'r fath ya y wlad yma fel mae'n ammhos- aibi i mi fyned i'w hauner hwynt, Mae 'r' 1..o!o\III'3 cynnadleddau yn Nghymra mor lliosog a bees yn y Talaethau. I 0 pidwch cbia cbamsynrd 'nawrl' ebe Tom John. 'Nid rhyw gynnadledd fach ginog a dime yw hon. Mae yno ddwyfil o gynnrycbiolwyr wedi cael eu hethol; ac fe fyddwn yn ymdrin & pbrif byngciau'r dydd. Siawns mewn oea yw hon i chi. Cbi di- farweh tra bo chi byw os na ddewch cbi.' Ac ar ol ychydig o gymmhell pellacb, ac i Annie eiaial gair neu ddau yn ei chluat, boddlonodd Fy N ghnitbder Jane fyn'd i Lan- dudoo wythncs y Pasc i gynnadledd Undeb yr Atbrawon. Yr oedd yn flin gan Mr. Bulkeley Owen ac Arglwydd Kenyon i ymadael At mercbed, ac mor flin a byny ganddynt hwy i fyned. Yr ydych wedi agor fy llygaid i bethan na wyddwn i ddim am danynt o'r blaen,' ebe Arglwydd Kenyon. Mae llawer iawn yn ymddibynu ar y safbwynt y byddwch yn sefyll arno i edrych ar rywbetb, onid oes V 10es,' attebai Fy Nghnithder Jane, 'a rhaid i minnau gydnabod fy mod innau wedi gweled rhai pethau mewn goleu newydd oddi ar pan wyf yma gyda chwi; goleu na chawawn byth mo hono oni bae am eich caredigrwydd chwi a'ch maw.' 'Peidiweh dweyd gair am garedigrwydd,' attebai yntau, yr oeddwn yn ei hystyried yn anrhydedd mawr eich cael chwi yma; a gobeitbio y caf adnewyddu'r gyfeillach etto.' Piti,' ebe bitbau, na fuasai'n bossibl i wneyd Lloyd George yn Eagob Llanelwy am fis, a gwneyd Dr. Edwards yn Lloyd George am dro, gael i bob un o'r ddau edrych ar betbau drwy lygaid ac o safle'r llall am dipyn.' Cbwarddodd Arglwydd Kenyon. Mae nhw'n dweyd,' ebe fe, I ddarfod i Lloyd George wisgo cloa-pen-glin yr Esgob i chwareu golf adeg y 'steddfod yn Rbyl llynedd,' Toedd byny ddim banner digon iddo,' attebai bithau, dan chwertbin. 'Ond hyd nes agorir llygaid y naill a'r llalli camddeall eu gilydd wnant.' Mae lie i ofni byny,' oedd atteb digrifol Arglwydd Kenyon. IODd chwi wnewch chwi, Fy Nghnithder Jane, lawer iawn i agor llygaid pob un o'r ddau i wir sefyllfa pethau.' 'Ceiaiaf wneyd a allwyf,' ebe hithau. 'Gwoewch chwitbau yr hyn fedrweb, fy arglwydd.' Ac ar hyny ymwahanaaant, a dychwelodd Fy N gbnithder Jane ac Annie i Gymru, gan orphwys ychydig ddyddiau yn y Tyddyn Gwyn gyda Robalt Robaits a Nansan, cyn myned yn mlaen i Landudno. A da odiaetb oedd gan yr ben bobl gael y plant yn ol tm dro drachefn. Yr wyf yn dweyd I plant' o fwriad, canya yr oedd Robait a Nanaan erbyn hyn wedi d'od i edrych ar Jane gymmaint fel merch iddynt ag oeddent ar Miss Aunie ei hun. Ac yr oedd y ddwy yn debycacb i ddwy chwaer nag I gyfnitbderoedd, a Fy Nghnithder Jane yn llawer mwy fel aelod o'r teulu erioed nag fel dyeithrea wedi d'od yno am y tro cyntaf ychydig fisoedd yn cl. Wedi treulio ychydig ddyddiau yn y. Tyddyn Gwyn aetbant i Laodudno y Sad- wrn tranoeth i'r Groglitb, a chawsant yno barotoadau mawr wedi cael eu gwneyd gan awdurdodau'r dref, a phobl gyfrifol eraill, i roddi derbyniad teilwng, nid iddynt hwy, fel yr banner tybiai Jane ar y cyntaf, ond i Undeb yr Athrawon. Yr oedd y Cyngbor Tref, ac Arglwydd Mostyn, ae awdurdodau Prifyggol Cymru, y pwlpud a'r wasg, a phawb. yn cystadlu â'u gilydd pwy gawsai roi fwyaf o groeaaw i'r ymwelwyr. Ar Sul y Pasc yr oedd pob capel ac egl vya yn Llandudno wedi gwneyd trefniadau arbenig ar gyfer yr ymwelwyr; ac erbyn boreu Llun yr oedd pawb megy. ar flaenau eu traed i gael gweled beth oedd ar fedr cymmeryd lie. Yn y derhyniad swyddogol a roddwyd i'r Undeb-derbyoiad tuag at dreuliau yr hwn yr oedd y dref wedi casglu pedwar cant o bunnau —tarawyd Fy Nghnithder Jane gan ddwy ffaith neillduol. Eisteddai hi yn ymyl Arglwydd Mostyn, yr hwr), trwy gyfarwyddyd Arglwydd Kenyon, oedd wedi ei chymmeryd hi o dan ei aden. Wyddoch chwi, Arglwydd Mostyn,' ebe hi, gan droi ato ar 01 edrych ar y dorf wynebau dyeithr lanwent lawr y Pier Pavilion,' wydd- och chwi mod i'n teimlo'n filain tuag atoch chwi yn y wlad hon pan yn edrych ar gynnulliad fel hwn Pa hamjhyny, atolwg ?' gofynai yntau, braidd yn sy-n, Wei, dyma gynnulliad o'n blaen yn awr yo cynnwys dwy fil o hufen athrylith gwerin Cymru a Lloegr.' Eithaf gwir,' ebe Arglwydd Mostyn,' ond beth wed'yn ?' We], er fod y ddwy fil hyn yn cynnrychioli addysg gwerin y deyrnas, maent, i bob dyben ymarferol, mewn cyflwr mor gaeth ag oedd caethweision I alaethati'r D6 yn America cyn y gwrthryfel mawr.' Pa fodd hyny V gofynai ei arglwyddiaeth drachefn, yn fwy syn nag erioed. Wal, pan fyddant wedi dyrchafu i fod yn brif athrawon yn eu hysgolion, dyna stop ar eu gyrfa. 'Does dim possib iddynt fyned gam yn mhellacb. Yn myddin Ffraingc dywedir fod ff'on maeslywydd yn napsac pob milwr os gall dd'od o hyd iddi. Ond am y fyddin hono, byddin dysg a thalent oreu Cymrn a Lloegr, nid oea y fath beth. Once a schoolmaster always a schoolmatter, yw arwyddair yr alwedigaeth yn y wlad hon. Yn America mae yn dra gwaban- ol. Mae yr alwedigaeth athrawol yno mor barebus ag ydyw yma ond pan wnelo dyn ei n6d yn yr alwedigaeth, mae unrhyw a phob rhyw swydd yn y wladwriaeth yn agored iddo, os mkn efe.' Ac yr ydych yn tybied nad yw felly yn y wlad hon V gofynai Arglwydd Mostyn, gan droi gyda gwen ati. Nac yw. Sut gall hi fod mewn gwlad lie mae yr hen syniad ofergoelus o aristocratiaeth yn aros mewn bri a grym o hyd ?' gofynai hithau. Chwarddodd Arglwydd Mostyn. Dywedodd Arglwydd Kenyon wrthyf mai gwerin-wraig ofnadwy oeddecb,' ebe Ie; ond credwn, er hyny, na fynech wneuthur cam hyd yn oed fig aristocratiaeth y wlad hon' Ac a wnaethum hyny V gofynai^hithau, gan droi ato yn ddyddorus. Wel,' attebai yutau, I ceweb farnu. Dyma yn y fcynnnlliad hwn o athrawon, yn mhlith aejodau yr Undeb el hunan, dri sydd yn eistedd ynNbfr Cyffredin fel aelodau seneddol: sef, Dr. Macnamara, Mr. Yoxall, ysgrifenydd yr Undeb, a Mr. Gray-dau Ryddfrydwr, ac un Ceidwadwr.' A'r tri wedi bod yn ysgolfeistri V gofynai hithau. Ie,' oedd yr atteb. Ond,' ebe Jane, ar ol ystyried am ennyd, 'i syniadau democrataidd gwerinwyr trefi mawr Lloegr y mae iddynt ddiolch am hyny. Bu- asai yn ammhossibl iddynt ddringo felly yn Nghymru, lie mae'r hen syniad o ymlyniad wrth y gwr mawr' yn dal gafael dynach.' A welwch chwi y boneddwr yna ar eich d6, a'r gwallt llaes, fel pe tae o'n gerddor neu arch- dderwydd V gofynai Arglwydd Mostyn. I Pwy ? William Jones!' gofynai hithau, ar ol edrych i'r cyfeiriad a nodai. Ie,' attebai Arglwydd Mostyn. 'Wyddech chwi ei fod ef wedi bod yn pupil teacher cyff- redin-os cyffredin y gellir galw dim ar y sydd a wnelo ag addysg cenedl—a'i fod wedi bod yn ysgolfeistr mewn pentref bychan yn sir Aber- teifi V Na, mae hyn yn newydd i mi, ac yn gwneyd i William Jones godi yn uwch yn fy syniadau,' attebai hithau. Ond nid oeddwn yn golygu cyfyngu fy meirniadaeth i fynediad i'r senedd chwaith, ond i gyfeiriadau eraill, safleoedd swyddogol, er enghraifft.' Erbyn hyn yr oedd William Jones ei hun wedi ei gweled yn edrych arno, ac wedi cym- meryd yr edrychiad fel gwahoddiad, er nad oedd angen gwahoddiad chwaith pan ddeallodd efe ei bod hi yno. Gwnaeth ei ffordd tuag ati, ac eisteddodd wrth ei hymyl yr ochr arall oddi wrth Arglwydd Mostyn. Ar ol y cyfarchiadau arferol dywedodd Fy Nghnithder Jane 1 Dyma wirio yr hen ddiareb etto.' A beth oedd hono V gofynai yr aelod dros Arfon. 4 0, os soniweh am angylion, eu boll yn slcr o fod gerHaw,' attebai hithau, Dyna'r compliment goreu geftia er's mis,'ebe William Jones, gan rwbio ei ddwylaw. 'Beth?' gofynai hithan yn ddintwed. Clywed angyles yn dyweyd mai angel wyf finnnu, eh?' ebe fe. •O!' oedd yr atteb yagafn, ond awgrymiadol, yr ydych yn anghofio bod dau fath o angylton onid oes ?' Chwarddodd Arglwydd Mostyn, ac ymunodd William Jones yn y chwerthin, er nad yn rhyw fiasus iawn, chwaith « yr oeddem am ysgolfefstrl wedi dyrcb. af n,' ebe Jane, gan roi'r melas ar ol y chwerw, I ae, yr oedd Arglwydd Mostyn yn dyweyd wrthyf eich bod ehwithan wedi bod yn cadw yegol yn air Aberteifi.' « Do,' oedd yr atteb. I a dyna pa ham yr Vdwyf yma heddyw, ac y byddaf yn rhoi anerchiad t'm hen gyd-athrawou heddyw, osgallwch aros i glywed yr hyn fydd genyf i'w ddyweyd.' 0 gwnaf, ar bob cyfrif. Ond yr oeddwn yn dyweyd wrth Arglwydd Mostyn ei bod yn resyn na allasal athrawon Cymru gael llwybr agored o'u blaen swyddogaethau eraill. I Mae'r llwybr yn agored-ond ei fod weithian yn arw ac yn anhawdd i'w deithio,' oedd yr atteb. 'Er enghraifft, welwch chwi'r bonedd- wr aew, y trydydd oddi wrth Arglwydd Mostyn, y gwyneb llydan agored, caredig, a'r gwefl. flew llaes !10W ?' Gwetaf,' ebe Jane. Wei, dyna Mr. Edwatds, Arolygydd Ysgol- ion ei Fawrhydi. Mae yntan wedi bod yn atbraw mewn Yegol Elfenol. A dacw L. J. Roberts etto, yntau yr un modd.' 'Wyddwn i ddim fod y llwybr yna yn agor. ed iddynt/ ebe Jane, gan drot daleuau trefnlen gweithrediadan'r wythnos, 'yr wyf yn gweled yma benderfyniad i ddyfod yn mlaen yn gofyn am agor y drws i Inspectorship i athrawon.' •Ie,' ebe William Jones, 'dyna un o gwynion yr athrawon er's llawer blwyddyn. Ac am y cyfeillion a nodais, dichon mai teg yw dyweyd mai ar waethaf eu bod wedi bod yn ysgolfeistri, ac nid am eu bod wedi bod yn athrawon, y cawBant ddyrchafiad.' I Rwy'n gwel'd,' ebe Jane, felly yr oedd sail i'm beirniadaeth wedi'r cw bl ?' Mewn un ystyr oedd yn ddiammheu,'oedd yr atteb. Ond yr oeddych yn h6n am fy ysgol fach i yn air Aberteifi. Wyddoch chwi pwy oedd fy rhagflaenwyr yno?' I Na wn,' oedd yr atteb. Wel, dyna Owen Pt-yo,Prifathraw Trefecca, yn un,' ebe fe gyda gwea, a dyna'r Doethiwr John Rbys, Prifathraw Coleg yr Iesu yn Rhyd- ychain, yn un aralJ. Ysgolfeistr enwog arall o Gymro sydd wedi tori ei enw yn ddwfn ar lechres enwogion ei oes yw'r athraw a'r Doebh- awr Henry Jones, o Brtfysgol Glasgow-o bossibl awdurdod penaf ei oes ar athroniaeth.' Daeth gwen fel heulwen hfif dros wyneb prydferth yr Americanes, a disgleiriai ei llygaid fel dwy seren dlos. I Da chwareu becbgyn Cymru I' ebe hi, • Rwyf yn fwy balch nag erioed i hawlio bod yn Gymraes ar ol clywed am fechgyn Gwlad Fy Nhadau wedi ymddyxchafu ar waethaf rhwystrau i safleoedd mor anrhydeddus yn myd addysg 116, a'r hyn sydd yn nodweddiadol o'r rhai sydd wadi dringo,' sylwai William Jones, f yw nad ydynt yn anghofio'r graig o'r hon y'u naddwyd. Dyma Henry Jones, er enghraifft. Bydd ef yr wythnos nesaf, Llun cyntaf o Fai, yn Undeb y Chwarelwyr yn NKhaernarfon yn anerch gweithwyr Arfon-bufen gweithwyr Cymru, chwi wyddoch' Yn mha wlad arall dan haul y nefoedd y caech beth felly? Prif athronydd ei oes a'i wlad yn anerch cynnulliad o wdithwyr cyffredin, a'r gweithwyr hyny yn deall ac yn edmygu'r anerchiad hono fel pe tae hi yn araeth gyffredin an o honynt hwy eu hnnan Iii,l ebe Fy Nghnithder Jane, 'yn y ffaith yna y gorwedd rhan o ddirgelwch Cymru sydd —ac yna hefyd y gorwedd gobaith i Cymru Fyddf Ond gyda hyn rboddwyd attalfa ar ymgom peUach gan waith y cyfarfod yn dechreu. (I'w barhau).