Y Darian

I O'r Wlad. GAN CARREG BICA. CAU'R CARCHAR. Mae'r awdurdodau weithian wedi cau'r carchar adnabyddus yn Dart- moor, ac yn ei ddefnyddio ar gyfer y sawl sy'n wrthwynebwyr cydwybodol i'r rhyfel, sef y rheiny sydd mewn oedran milwrol ac yn gwrthod, ar resymau cydwybod, gymryd arfau. Mae i'r carchar ran amlwg yn hanes ein gwlad. Fe'i codwvd ar ddechreu'r bedwaredd ganrif ar bymtheg, ar draul o'n agos i gan mil a hanner o bunnau. Fe'i defnyddiwyd yn gyntaf i gadw'r carcharorion rhyfel o Ffrainc ac America, ac yn ystod y rhyfeloedd hynny a Ffrainc caethiwyd o saith i naw mil tu mewn i'w furiau. Mae'n anodd gwybod, yn awr, sut y bu'r adeilad yn abl i ddal cynifer, canys ni ellid cael lie ynddo, yn ystod blyn- yddoedd diweddaf, ond i ryw fil o ddrwg-weithredwyr. Ac y mae'r lie wedi ei helaethu'n fawr oddiar yr am- ser y'i hadeiladwyd gyntaf. Yri wir yr oedd yr adroddiad meddygol a wnaed ynglyn a'r carchar yn 1814, pan oedd yr holl garcharorion rhyfel yno gyda'i gilydd, yn mynegu fod anadlau'r dynion yn effeithio yn fawr iawn ar hinsawdd y He, ac yn gwrth- weithio'r oerfel eithafol oddiallan. Ac y mae son erioed am, lymdra gaeafau Dartmoor. ANTURIAETH NEWYDD. I Ar ol cyhoeddi heddwch yn 1815 cauwyd y carchar, a rai blynyddoedd ar ol hynny fe'i hagorwyd drachefn yn weithfa naptha, a thorrwyd llawer iawn o fawn o'r rhosdir amgylchynnol ar gyfer y gwaith hwnnw. Aeth yr anturiaeth honno yn fethiant ymhen amser, a gwelwyd cau'r drysau drachefn am ysbaid. Yn 1850 agorwyd yr adeilad eto, a'r tro hwn yn garchar i ddrwgweithredwyr, a dyna y bu oddiar hynny hyd eleni. Y mae pentref bychan gerllaw, a dywedir fod y lie, gan mor uchel ei safle, yn un o'r ardaloedd mwyaf anghyfannedd yn ein gwlad. Nid oes wynt nad f yw'n chwythu ar Dartmoor; daw niwl- oedd trymion yn ami i guddio'r lie, ac y mae'r olwg ar bopeth yn oer, yn dywyll, ac yn hyll i'r eithaf. Perthyn i'r sefydliad ddwy fil o aceri, ac yr oedd, fel rheol, ddeucant o garcharor- ion yn trin a gwrteithio'r tir. Ni hys- bysir beth yw'r arfaeth ynglyn a'r gwyr sydd yno yn gaeth ar hyn o bryd, ond diau jtnai'r cynllun mewn golwg yw sicrhau gwasanaeth y "gwrthwynebwyr cydwybodol"; amaethu'r tir er mwyn cynorthwyo yn yr ymdrech i chwyddo cyflenwad bwyd y, wlad. e.BL— — -=

I Gweithredoedd nid Geiriau. I I RHAID I BOBL ABERDAR GAEL I PRAWF YN ABERDAR. Nid geiriau, ond gweithredoedd a brawf wir deilyngdod. Y mae gweithredoedd Peleni Doan ar ddioddefwyr oddiwrth yr arennau wedi dwyn iddynt enwogrwydd yn y dref hon. Gorffwys y prawf yn nhystiolaeth pobl Aberdar eu hunain. Dyma un o'r cyfryw achosion ynghyd a saith mlynedd o brawf o'r tu cefn iddo. Gorffennaf 13eg, 1909, dywedai Mr. J. Williams, o 39 Tudor Terrace, ger Capel Bethel, Gadlys, Aberdar: "Nid oes gennyf amheuaeth nad gweithio dan y ddaear—a hynny yn ami mewn lie gwlyb-a gychwynodd y drwg yn fy arennau, oblegid yr oedd y poenau a gawn yn fy nghalon yn llymion iawn, a gwnaent fy ngwaith yn galed i mi, gan fod yn rhaid i mi blygu cymaint. Meddyliai y doctor un amser mai dioddef oddi- wrth lumbago yr oeddwn. Ar ol llanw tram yr oedd fy nghefn yn barod i roddi ffordd yn llwyr, ac yr oedd bron cyn waethed pan fyddwn yn coedio, yn enwedig pan fyddai gennyf bwysau i'w £ odi. Yr oedd gennyf hefyd ddrwg yn y bledren. Yr oedd y dwr allan o liw a chawn boenau llosg pan yn ceisio rhyddhad. "Ar ol darllen am. beleni Doan at boen oefn a'r arennau ac hefyd glywed fy nghyfeillion yn siarad yn dda am danynt, mi a brynais flychaid. Gwnaethant les i" mi a phrynais un eilwaith, ac erbyn fy mod wedi cym- ryd tri blychaid yr oeddwn wedi fy llwyr wella. Profodd Peleni Doan y fedyginiaeth oreu a gymeraswn erioed, ac yr wyf yn eu cymeradwyo 1 bawb sydd a doluriau yn yr arennau a'r bledren. (Llofnodwyd), J. Wil- liams. Ar Ebrill y 3ydd, 1916-yn agos i saith mlynedd yn ddiweddarach-dywedai Mr. Williams: Yr wyf mewn iechyd ardderch. og yn awr, ac nis gallwn ddymuno bod yn well. Profodd Peleni Doan yn effeithiol yn fy achos i, ac nis galiaf roddi gair rhy dda iddynt." Gwynegon yng ngewynnau y cefn a'r lwynau yw "lumbago." Yr ydych yn deffro yn y boreuau gyda phoen llethol yn y cefn a phoenau llymion yn saethu ar draws y lwynau pan fydd- wch yn plygu i gadair neu yn codi o honi. Achosir lumbago gan surni dyfrol yn anesmwytho ac yn creu enynniad yng ngewynnau neu yng ngiau y lwynau. Cynorthwya peleni Doan at boen cefn a'r arenau i daflu ymaith y surni gwenwynig hwn trwy y gyfundrefn ddyfrol. Oddiwrth yr holl fasnachwyr, neu 2s. gc. 'r blwch, oddiwrth Foster- McClellan Co., 8 Wells Street, Ox- ford Street, London, W. Peidiwch a gofyn am beleni at boen cefn neu'r arennau—gofynnwch yn bendant am beleni Doan at boen cefn a'r arennau yr un fath ag a gafodd Mr. Williams. '-+- &

OGRAETH. I Sicrwydd daionus Ocraeth,—o'i feddu Wna fuddiol ivasanaet,h; I droi'n olud rhian helaeth 0 arian pur y paith. Y DRYW;

Bedd Enoch Williams, J Adulam, Llansamlet. 1 Yil y "Seren" yr wythnos ddiweddaf gvvelais ymlilith pethau buddiol eraill gan frodyr Cwrdd Ddosbarth y Bedyddwyr yng Nghastellnedd, alw sylw at y dymunoldeb o osod maen coffa ar fedd y gwr da uchod— un o' brofFvvydi yr Arglwydd. Galiaf ddat- gan, a diau gennyf y gall lluaws o'r hen gymdogion ddatgan eu llawenvdd am y teimlad da hwn; canys bu ei rodiad buch- eddol, a'i ffyddlondeb i'r pulpud, a'i sel manwl am yr achos, yn anilivg. Bti yn offeryn 'yn llaw yr Arglwydd i gael adfyw- iad yn yr achos. Yr wyf yn cofio dechreu yr aehos hwn mewn adeilad fuasai yn anedd-dy. Bum yno lawer gwaith gydag eraill o Gapel-y-Cwin yn y gwasanaeth boreol, a chael rhan vnddo, canys byddai Ysgol Sabothol Capel-y-Cwm yn dechreu am 9.30, a'i gorffen cyn 11 o'r gloch. Cof- iaf yn dda fel doe, wedi yr el heibio, ac fel gwyliadwriaeth nos, am y tir sydd dan yr addoldy, a'r gladdfa, cyn ei gymeryd i'r clibenion hyn. Bum lawer gwaith gydag eraill o'r un oed a mi, yn cario dwr mewn ysten bridd o ffynnon y Graig, ac yn myned a dyfod dros y tir. Gocldefr i mi gyfeirio at yr hen chwaer selog Beti Jones, priod Peter Jones, yr hen bererinion ifyddlawn. Yr wyf yn gwneud cyfeiriad at ei sel a'i phenderfyn- iad hi yn fy llyfr "Hanes ac Hynafiaethau Llansamlet." Dyfynnir fel y canlyn, "Gwelwyd ymhen ychvdig amser mai da fyddai cael anedd-dy i'r amcan yma, yn gyfangwbl, sef addoldy (wedi i'r arch fod ym mharlwr Peter a Beti am dymor). Aeth modryb Beti at Mr. Martin, perch- ennog y tir, i ofyn am fenthyg anedd-dy cymharol ei faintioli yr ochr arall i'r heol, a chafwyd ei wasanaeth yn bur rad—am geiniog y flwyddyn. Wel done, Beti Jones. Gofynnodd hefvd am dir i adeiladu addoldy arno, a chafwyd hynny, a'r addoldy yw Adulam. Symudai yr achos yn y blaen yn araf. Cymerwyd tir i addoldy a chladdfa. Buwyd am ychydig fisoedd heb osod to ar yr addoldy, gan fod amgylch- iadau y frawdoliaeth heb fod yn helaeth. Daeth yn barod tua'r flwyddyn 1854. Yr oedd yma gynnydd graddol, a sicr fel y mae amser wedi proti. Clywais lawer o gewri mynydd Diuv, o bryd i'w gilydd, yn pregethu ac yn darlithio yma.' Corffor- wyd y frawdoliaeth yn Eglwys yn y Ty- draw," a'r Parch. Jonathan Davies a osod- wjd yn weinidog iddi. Gofalwyd am y ddeadell ar ol hynny gan y Parch. Evan Thomas, Sgeti. Bu Williams, Paran, Melyn Ifanddu, am dymor ar ol hynny, a'r Parch. Philip Morian, Treforus, wedi hynny, a daeth yr achos i wisgo gwedd lewyrclius. Yr oedd y Parch. Philip Mor- gan yn lienor gwych. Bu hyn yn fantais nid bychan i gerddoriaeth a llenyddiaeth amrywiol yn eu plith. Bu yn bleser mawr ï genllyf, gyda rhai hynach o Gapel-y-Cwm, roddi y cynorthwy a allem ynglyn a'r canu, x gynorthwyo John Thomas, yr hen ddechreuwr canu ffyddiawn, a phrif syl- faenydd yr achos. Wedi y tymor hwnnw dae4fh y Parch. Jeremiah Griffiths yn wein- idog yina, a'r achos yn cryfhau yn raddol. Gwr ymdrechgar ydoedd ef, ac yn codi ei deulu lluosog yn iinrhydeddus. Y mae bwlch mawr ar ol ei fab, y diweddar Corn- elius B. Griffiths, y claddwyd ei weddillion yn y fynwent hon ychydig fisoedd yn ol." Gwyr rhagorol ym mhlith y brodyr yw y Parchn. W. B. Griffiths, Seven Sisters, a J. B. Griffiths, Blaenafon. Bendith y nef fyddo ar eu lIafur, Brawd-ynghyfraith i'r tri wyr da enwyd yw y pregethwr. Saesneg rhagorol sydd yn llafurio yn Nhreherbert, o'r enw Samuel Jones. Ar ol y Parch. Jeremiah Griffiths daeth y Parch. Enoch Williams yn weinidog i'r eglwys hon, a'r achos yn graddol gryfhau. Clywais yr hen batriarch bregethwr yn llefaru lawer gwaith.' Dywedir iddo ddyfod yma o Dwynyrodyn, Bro y Sir. Yr oedd ganddo ddawn i lefaru yr Efengyl yn flasus, a'i weinidogaeth yn gvmeradwy lawn gan ei bobl, a chan yr ardalwyr yn gyffreainol. Bu yn ei dymor gore yn wr poblogaiddd iawn, ac yn gyfrwng i droi llawer ü gyfeiliorni eu ffyrdd. Ar ei ol 'yntau daeth y Parch. J. D. Harries yn weinidog tua'r flwyddyn 1878. Gwr diwyd ac ymroddgar yn ei waith yw yntau, ac yn gymwynasgar ei ysbryd, a yi- i?r  a l pharch dwfn a didwyll iddo gan yr ardal- wyr a chylchoedd Abertawe. Y mae yr achos wedi llwyddo yn fawr dan ei arwein- iad. Llwyddiant mawr fyddo iddynt eto, fel gweinidog ac eglwys. Gan i mi gael fy ngeni a'm dwyn i fyny í yn y fangre cefais y pleser o ymdroi llawer ymhlith vr hen bererinion, gweddillion v rhai sydd yn y gladdfa hOIl., Y cyntaf gladdwyd yma oedd Daniel Davies, brodor o Swydd Benfro, yn 28 oed, ac yn aelod defnyddiol o'r eglwys—cyfarfu a damwain angeuol Mawrth 29, 1855. I derfynu hyn o lith, hyderaf yn fawr y cymer yr eglwysi y mater i fyny yn wres- og, ac y gwelir yn fuan golofn goffa ar fedd gwr Duw-v Parch. Enoch Williams. -Yi- ciddoch yngywir, < W. SAMLET WILLIAMS (T.C.). I

h SARZiNE BLOOD MIXTURE, GROEN IACH A GWAED PUR. I Dyn& yr byn y mae Sarzme Blood Mix ture yn ei sicrhau, a dim arall. Nid yw yn honi gwella pob peth, fel yr Yankee Patent Medicines, ond oa blinir obwi gan groen afiaeh, ysfa, pimples, ton&o allan Scurvy, doluriau, pen dypod, etc., yn tarddu o waed drwg ac anmtiur. mynweb botelaid o 'Sarzine Blood Mix ture' gan y Druggist nesaf atoch, lIlt 8i A/6 y botel. neu gyda 3c. at y cludiad ym aUOH DAVIES, Chemist, MftOBVN i^LETH. Cadewch i. Sanatogen eich ■ arwain i lechyd. MYNNWCH Y SANATOGEN GWREIDDIOL A GWIRIONEDDOL SYDD YN AWR YN HOLLOL BRYDEINfG. Ar ol ychydig wythnosau 0 ddefnyddio cyson ar Sanatogen, chwi a sylwt ddolwch eich bod mewn gwirionedd ar y ffordd i iechyd. Cymrwch y cam cyntaf yn awr. Rhoddwch brawf ar Sanatogen, a gwelwch fel yr arweinia chwi, ddydd ar ol ddydd, i well iech-.N d-i nerfau cryfach a ta.awelach-i chwaneg 6 ddt fuyddioldeb a mwynhad o fywyd. Y mae Sanatogen, fel yr ysgrifenna Syr Gilbert Parker, A.S., yn ymborth gwirioneddol adfwyiol, yn portbi y nerfau, yn cynhyddu yr ynni, ac yn rhoddi nerth newydd i'r corff a'r meddwl a fo wedi eu gor-weithio." Penderfynwch gymryd Sanatogen yn rheoli aidd. Caiff eich iechyd fudd o hynny— ni all beidio cael—ond i chwi ddyfal barhau gyda Sanatogen. Profwch ei effeithau ar y Nerfau. Pan ddechreuwch gymryd Sanatogen dichon na sylwch ar ddim ond ymdeimlad ar y pryd o dreuliad gwell. Ond yn fuan chwi a brofwch-profa rhai hynny ar unwaith—y teimlad o nerth a newydd-der a gynhyrchir gan Sanatogen yn unig. Ac wrth barhau i'w gymryd bydd yr arwyddion 0 wellhad y cerryg milltir ar y ffordd i iechyd—i'w gweled yn ddigamsyniol. í Lleiha blinder a gwendid ddydd ar ol dydd. Gwellhâ archwaeth a thraul yn gyson. Daw noson dawel o gwsg yn rheol, ac nid yn eithriad. Adenillir y pwysau a gollwyd. Daw y cnawd yn galetach, ac yn iachach ei liw. Daw y llygaid yn gHriach a disgleiriach. Chwi a edrvchwch ac a deimlwch yn ddyn newydd—a byddwch felly nid yn unig yn gorfforol ond yn feddyliol a mewnol-gan mor ddiogel y cyfnewidiadau a wneir gan iechyd corff, ac yn enwedig iechyd cyfundrefn y giau. "Gwan-ewyllys, er enghraifft-y annhueddrwydd i ymysgwyd i ddechreu unrhyw waith, i "mddwyn gyda phenderfyniad a pharodrwydd -a wellheir yn hollol. Felly gydag ofn, pryder, anfoddlonrwydd, anallu i sefydlu y meddwl, a'r arferiad o boeni yn iselfeddwl ynghylch pethau. bychain Yn lie hynny chwi a gynhyddwch yn arnlwg mewn bywiogrwydd, ynni, a sirioldeb. Ymosodwch ar waith y dydd gyda hwyl a boddhad. A mwvnhewch unwaith eto y teimlad o ddaioni corff a meddwl sydd mor anhepgor er hapusrwydd a llwyddiant. Dechreuwch ddefnyddio Sanatogen heddyw. Costia dogn o Sanatogen i chwi tua dwy geiniog-llai nag a delwch am gwpanaid o de neu goffi -mewn ty bwyd. Yn chwanegol at ei adnodd- au iechydol, a chryfhaol i'r nerfau, cynnwys elfennau maethlawn rhyfedd- ol, a galluoga eich organnau traul i dynnu allan yr oil o'r maeth o'ch ymborth cyffredin. Pan, fyddwch yn ei gymryd gellwch leihau eich prydiau arferol, ac eto gael chwaneg o faeth; ac am hynny y mae ei ddef- nyddio yn gynhildeb yn yr amseroedd hyn, pan mae ymborth mor ddrud, a iechyd corff mor angenrheidiol i bawb. Prynwch flwch (tin) gan eich fferyllydd heddyw. (Nid -dyw y prisiau adwerthol is. 9c. ags. 6c. wedi eu codi, er gwaethaf codiad mawr ym mhris y nwyddau y gwneir ef ohonynt.) Ond byddwch yn sicr eich bod yn cael y,Sanatogen gwreiddiol a gwirionedd, fel y prynwyd ef oddiwrth y Bwrdd Masnach gan Gwmni Prydeinig. Gofalwch fod y papur ar y blwch yi\ dweyd, "Manufactured at our Works at Penance, Cornwall"; os bydd' unrhyw flwch heb y geiriau hyn arno twyll ydyw. Gan fod cynifer o efelychiadau diwerth o Sanatogen ar v farchnad, ni a roddwn yn ddiweddarach enw newydd ar y nwydd, ac a' i hysbyswn mor amIwg, fel y gellwch ei adnabod ar unwaith fel yr unig Sanatogen- gwreiddiol a gwirioneddol. Yn y cyfamser edrychwch am "label" Pen- zance, a gwrthodwch bob efelychiftd.