Y Darian

PETH O'R CYNNWYS, Uwra y Rhyfel 1 HwBLt ac Yma. 2 0'rWlad 2 Bedd y Parch. Enoch Williams 2 Colofn y Mamau a'r Merched 3 Cartrp& Dyffryn Nedd 3 O'r Gogledd — ^° CpUa,n, Cered?gion 3 mth y Gol. J ?t?nedd 4 Undeh y Cymdeithasau Cymr&eg 5 Lle'r Gymraeg yn Addysg Cymru 5 Gweithio ar y Sul—Y Wylan yn Ateb o Aborcraf 5 Taith y Gwrthwynebwr Cydwvbodol 5 ,Colofn y Plant. 6 Beirniadaethau 6 (Colofn y Beirdd f "Elfyn "Meib," "Pianoi," etc. 7 "JXiwygio'r Wyddor 7

MAP Y RHYFEL YNG NCWLEDYDD Y REIHL. YN DANGOS SAFLE A SYMUDIADAU Y OWAHANOL FYDDINOEDD YN EU PERTHYNAS A Theithiau Hanesyctdol y Betbl. —o— •SAN BEUlAH GWYNFE EVANS. —o—- iCyhoeddedig gan Gwmnrr Darian, ac .i'w gael o'r Swyddfa. Pris Sc. trwy'r post, 6c. 'Fel hyn yr ysgrifenna Mr. J. Hezeciah Thomas., Llansamlet, am Fap y Darian: 4Daiifonwcll chwi chopi o Fap y Rhyfel yng N gwledydd y Beibl. Wedi dangos yr un a gefais, yr oedd y cymdogion yn dotio jvrriOj ac yr oedd yn rhaid i mi anfon am gopiau iddynt hwythau. Mae'n synn gen- nyf eich bod yn alluog i ddod a'r cyfi-yw allan am bris mor rhesymol. Mae n ilawn gwerth swllt. Dylai werthu wrth y cannoedd. Barn pawb a'i gwelodd gen- nyf yw ei fod y map goreu o ddigon o r gwledydd hyn sydd wedi ei gyhoeddi. Canfuais arno vn ddidrafferth y fan lie p>ae fy mab yn ymladd a'r Twrc ym -Mha.lestina."

Y GWCW YNG NGHOED Y PERGWM. Pen bora fe dy glywas Y deryn liwydglas glan, Ar fricyn o Bren Bedvv Yn loew iawn dy gan; Mae'n wir fod lliw y ) Yn drwm ar irica'r coed, 7 Ond canast ti trwy'r cwbwl Mor anllwl ag erioed. Pryd daeth dy dylwth yma i Tro cynta'r, deryn mwyn? f I ddechra canu'n llawan, Llawn awan yn y llwyn; Wy'n gofyn gormod iti, Ma rheiny wedi mynd i? u'n ganwyr da fel titha Trwy'u dyddia, fy hen if rind. Prin tri mish yw dy gwmpni O'r gwanwyn inni sydd; I glywed can dy fywyd Fel gwynfyd Toriad Dydd; A llawer un fu'n dishgwl A'i drwpwl dan ei iron, Am iti ddod a'r gwanwyn Ar dant dy delyn Ion. -Ti, gantwr oda natur, Sy'n eglur ym-,t'n dod, A dwed y tlawd a bonedd Yn rhvfedd am dy glod; A Gallt y Pergwm trwyddi Sy'n llonni pan bo' ti A'th was yn dod i, ganu A chysgu ynddi hi. Bu Plas y Pergwm trwyddo A son am dano'n fvw, A'r hen Gymraeg yn chwarae Ar dannau'r delyn s.) w -Ond llwm yw popath heddy, A distzw fel v bedd, Heb ddawns na swn telvnau- Mabsantau Dyffryn Nedd. A Dafydd Nicolas ynta ? Fu yma'n lion c' fyd, Ma'r Deryn Pur yn catw Ei euw'n fyw o hyd, A rhwng hen Dderw Cymru Sy'n plethu am y Plas, Bu yma'r Ilhian Wendlos, Y "Llinos" Ynys Las, ¡ Oud fel dy dylwth ditha, Ma nhwnta wedi mynd, A thi a firms, hefyd Gewn weryd annwl ffrind; Pan ddaw Mehefin inni Fe fyddi di a'th was Yn gatal broydd Cymru ¡ A chroesi'r moroedd glas. Ar ol it fynd a wni, A ddywi di am dro 0 fwyuder yr eithafoedd I gylchoedd yr hen fro? Os dywi'n ol i ganu Dy gerddi llawn o bedd, I Bydd Gallt y Pergwm iti Ar Icthri Dylfryn Nedd. Tir Aber Gwawr. GWYNWAWR. i

Y Naill Beth a'r Llall. Nid oes enw'n fwy adnabyddus yng nghylchoedd Aberdar nag eiddo'r diweddar Gwi'lym Cynon, y "Cochyn Bach" fel y gelwid ef. Mab iddo ydyw Mr. G. D. Phillips, awdur y ddrama, "Emancipa- tion," a chwareuir yr wythnos nesaf yn y Grand Theatre, Aberaman. Yr oedd Mr. Phillips yn un o ?'Gwmni Cenedlaethol" Arglwydd Howard de, JWaMen wnaeth enw iddo'i hun yr adeg honno. Gwnaeth Mr. Lloyd George yng Nghae'rdydd sylw nrbennig o ho no, a llongyfarch?.i ef ar ei fedr i chwarae l'hannau mor amrywiol eu gofynion. Y mae'r enw sydd i Mr. Phil- lips ynglyn a'r llwyfan yn sicrhau y bydd ei ddramf. ef ei hun yn werth i'w gweled. Rhoddodd J3ethesda, Ynysmeudwy, al- wad unfryd i'r Parch. R. D. Hughes, Burry Poi-t, ac y mae yntau wedi ateb y daw yno. Methu hudo'r Parch. T. Orchwy Bowen, Llanelly, a. wnaeth Trefgarn, Penfro. Orchwy enillodd y gadair ym Mhontyberem v Sadwrn diweddaf ar y testun, "Paham y terfysga'r cenhedloedcl." Gweinidogaeth wlithog a gafwyd gan y Parchn. J. R. Evans, Llwynhendy, a \V. S. Jones, Llwynypia, wrth sefydlu'r Parch. D. Davies, gynt o Lanllyfni, yng Nghalfaria, Clvdach Yale, yn ddiwcddar. Mae'r un tudalen "At Ohebwyr" a geid yn y "Cymru" y tro hwn wedi mynd yn bedwar, ac y mae pob ateb yn llawn gwy- bodaeth f uddl ol. Alae'r ysgrif gyntaf yn y rhifyn ar "Richard Yloyd, the Grand Old Man," a cheir yma, ddarlun da o hono ef a'i wyr. Ysgrif y bydd raid ei hastudio ar yr aelwyd :cw'r trc hwn yw eiddo J ac Do, oblegid R ichaxd Morgan ar "J ac Do," oblegid daeth un o honynt i lawr drwy'r simdde fore Sul diweddaf, a chan ei fod wedi niweidio'i aden wrth ddisgyn y mae'n c&el pob gofal" a thyncrweh gan y plant. Mae Seren yr Ysgol Sul, cyhoeddiad y Bedvddwyr i'w plant sydd dan olygiaeth Myfyr Hefin, wedi dod yn gyhoeddiad -bach buddiol a deniadol ia-wn ei gynnwys. Hy- derwn fod y Seren yn cael y gefnogaeth a haedda. tn o anghenion pennaf Cymru heddyw yw rhoi cyhoeddiadau o'r fath hyn yn nwylaw plant. Gwyddom yn dda fod plant yn hoffi pethau o'r fath pan gant gyfte arynt. Canu swynol a gafwyd yng Nghymanfa Ganu Bedyddlryr Aberdar a'r cylch dydd Llun. Un o'r arweinwyr mwyaf naturiol a. diffwdan a welsom erioed yw'r Parch. Arthur Davies, Merthyr. Nid oedd ych- waith yn siarad gormod fel y gwna rhai ar- weinwyr, yn enwedig os hyddant yn Slarad- wyr gwael. Ni chlywsom of yn esbomo cymaint ag un emyn, yn hytrach cadwai'r dorf i'w canu wrth eu pleser, ac yr oedd yn bleser eu clvwed. Canodd y Parch. Arthur Davies ei hun unawd, a dynnodd ddeigrvn i lawt-r llygad, ar eiriau a gyfan- soddasai'r Parch. J. T. Job i fachgen fu farw yn y gad ym Mesopotamia. Bu ffrwydriad difrifol a than yn yr Old Mill Yardyn Gloucester Street, Aberdar, dydd Sadwrn diweddaf. Defnyddir y lie fel ystorfa olew gan Mri. Holxi,ell a'ii Cwmni, Abertawe. Gweithiodd y tan- ddiffoddwyr yn ddewr i rwystro'r tan i ledu. NiweidiwYd y Capten Davies o'r Fire Brigade yn dost, ynghyd ag wyth o'i gvnorthwywyr.

I CWRS Y RHYFEL. I Y RHEDECFA FAWR. I Y CAWRFIL A'R MORFIL. « I BUDDUGOLIAETH NEU NEWYN i j A.B.C.D. PRYDAIN YN FFRAINC. GAN BERIAH. j Prif destyn C\vrs y Rhyfel y pythef- I I nos diweddaf vw y I Difrod Ofnadwy ar y Mor. Yr ydys droion wedi galw sylw at y ffaith fod ymgyrch suddlongau Ger- mani yn llawer mwy peryglus nag ydyw nerth ei byddin. Amcan ym- gyrch y suddlongau ymlaenaf oil yw newynu Prydain a'i ggrfodi i geisio heddwch, ac yn yr ail le i feddiannu masnach y byd ar ol y rhyfel. Nid yw Prydain yn cynhyrchu chwarter digon 0 fwyd i'w thrigolion; daw y gweddill i ni o'r tu hwnt i'r mor. Mae pob Hong masnach a soddir yn gwneud cwpwrdd bwyd pob teulu ym Mhrydain yn xn-acach-o fara, o gig, o gaws, O1 ymenyn, 0, de, o golli, o goco, o reis, o siwgr, o'r cant ac un o wa- hanol ddefnyddiau bwyd y byd heddyw. Mae rhai o'r pethau hyn yn angenrheidiau, yn bethau iia fcdrwn ni ddim byw hebddynt, megys bara ac enllyn yn y ffurf o- gig, neu gaws, neu ymenyn, gan roddi ystyr new'ydd i'r gair nad ar fara yn unig y t?ydd byw dyn. Mae pethau eraill y gallem fyw hebddynt, er y golygai hynny anghysur ac o bosibl afiechyd. Y tebyg yw fod gan Germani ddigon o ddefnydd bara i gyfarfod a'i gwir angen hyd y cynhaeaf nesaf, ond mai bara cwrs, gwael a difaeth yw 0 11 gymharu a'r bara sydd gennym ni hyd yn hyn. Ond mae Germani yn brin o enllyn ac o bob math ar frasder sydd yn gwneud enllyn. Gwyr Germani yn dda pe medrai hi rwystro pob Hong fwyd i gyrraedd porthladd ym Mhrydain, y deuai newyn i wneuthur yr hyn a fethodd ei Zepelins na'i lluoedd milwyr ei wneuthur, sef peri y fath arswyd yng nghalon Prydain ag a wnai i ni waeddi am heddwch. Yr ail amcan yw meddiannu mas- nach y byd wedi yr elo'r rhyfel heibio. Dyna paham y suddir ganddi longau masnach pob gwlad, ond yr eiddo'i hun. Mae ei llongau masnach hi yn ddiogel yn eu porthladdoedd. Pan derfyno rhyfel bydd corff mawr llongau masnach Germani ar gael i hwylio i bedwar bann y bvd, tra bydd mwyafrif mawr llongau pob gwlad arall-America, Ffrainc, Prydain, Holand, Denmarc, Sweden yn pydru ar waelod y mor. Gwnaed difrod mawr ar longau y gwledydd oil er pan ddechreuodd y rhyfel, ond dyblwyd diwydrwydd a ddifrod y suddlongau o fewn y pythef- nos diweddaf. Bu ami i wythnos nad oedd v colledion mewn llongau yn cyrhaedd 20 mewn wythnos. Hyd o fewn yr ychydig wvthnosau diweddaf anaml y collwyd mwy na 30 mewn un wythnos. Ond am yr wythnos yn ter- fynu Ebrill Ied collwyd 42; Ebrill S 22fed collwyd 68; Ebrill 29fed collwyd 53. Dyna 163 mewn tair wythnos, a 98 o'r 163 hynny yn llongfau mawr yn cario dros 1,600 tunell yr un. Paham na Chaem y Ffeithiau? Cyn troi Mr. Balfour o't swydd yn y Morlys, a phenodi Syr Edward Car- son vn ei le, cyhoeddai y Llywodraeth bob wythnos enw pob llong a gollesid. Gwyddem felly faint ein colled. Ond mae Syr Edward Carson wedi newid ■' y cynllun. N i cheir gwybod pa longau a suddir, ac yn yr 163 a nod" j wvd uchod ceir cychod -<gota leficitha/nod mwyaf y Mae colli | Un ilong fawr yn fwy o golled na phe' I collid dwsin neu ugain o rai bychain. Ond y cwbl a ganiateir i ni wybod yw ) fod 98 o longau o dros 1,600 tunell yr un, a 65 o t'ái llai na hynny, wedi eu colli o fewn y tair wythnos ddiweddaf. i Yn y 98 cynhwysir pob llong dros 1,600 tunell, gan nad beth fo ei maint, a geill fod yn 10,000, 12,000, neu 15,000 tunell. Ffolineb yw dweyd mai er mwyn celu rhag y gelyn faint ein colledion yw yr amcan wrth beidio cyhoeddi y ffeithiau. Gwyr y gelyn pa longau a suddwyd ganddo, a beth oedd maint a chynnwys pob un. Cyhoeddodd i'r byd ei fod wedi suddo 1,700,000 tunell ym mis Mawrth eleni yn unig. IVlac yn dra thebyg mai dweyd cel- wydd y mae, ac na soddwyd ganddo fwv na hanner hynny. Ond cyhoedda ef i'r byd ei fod wedi suddo hynny— ac ni wna ein Llywodraeth ni ddim i oleuo na'r wlad hon na gwledydd eraill am y gwir ffeithiau. Ond a chaniatau mai anwiredd yw yr hyn a ddywed Germani, gwyddis erbyn hyn fod ein colledion yn arswydus. Hysiwyd Mr. Balfoi; ¡)'i swydd gan bapurau Arglwydd Northcliffe am nad oedd y Morlys o dan Mr. Balfour yn gallu trechu suddlongau'r gelyn. I Mvnnwyd rhoi Syr Edward Carson yn ei le, a sicrheid ni y gwnai efe drefn ar bethau. Ond mae ein colled- ion o dan Carson yn ddwbl yr hyn oeddent o dan Balfour Geilw'r wasg heddyw am waed Carson, fel y gal- want gynt am ben Balfour. Dywedir fod cyfran o'n colledion ar y mor i'w briodoii i'r hyn a eilw'r Saip yn "red tape," hynny yw "rheolau swyddfa," ac ystyried, gan ambell ysprigyn o swyddogyn, fod "cadw rheof y swyddfa" yn bwysicach na chadw bwyd y bobl. Dyna duedd militariaeth ymhob oes a gwlad—- gwneuthur. swy" ddog yn dduw bach a'i reolau ef yn ddeddf. Dywedir, er engraifft, fod rhai llongau wedi eu suddo yn' ymyl y lann am fod "v rheol- au" yn eu hatal i fyned i mewn Tr, harbwr ond ar oriau penodedig. Dywedir am un llong fawr yn cludo bwyd a theithwyr i'r wlad hon iddi gyrraedd y porthladd yn ddiogel; dis- gynnodd v teithwyr 011; ond ni chai v ,,no oherw),dd v Hong ddadlwytho yno oherwydd y "rheolau." Gorfu iddi fyned allan drachefn i'r mor, a morio i le arali. Cyn cyrraedd yno daliwyd hi -an suddlong y gelyn, a hyrddiwyd hi a'i llwyth bwyd i waelod y or, yn aberth i "reolau" rhyw dduw bach o swydd- ogyn. Os gwir hyn dylai'r Senedd gvmervd y mater mewn Haw yn ddi- oed, a' galw i gyfrif y sawl sydd gvfrifol am golledion y gallesid eu hvsgoi. Pa le mae'r bai? Wrth ystyried cwestiwn pwysig perygl newyn i Brydain, da fydd gofalu gosod y bai ar yr ysgwyddau iawn. Gwelir erbyn heddyw fod yr hyn a ddywedwyd yn yr ysgrifau hyn fisoedd yn ol yn gywir, sef fod llongau yn bwysicach na chwyddo maint y fyddin. Tuedd rhai yw dal Mr. As- quith a'i gyd-weinidogion yn y Wein- vddiaeth o'r blaen yn gyfrifol am bob anffawd, a dyrchafu'r Weinyddiaeth bresennol a gosod coron pob clod ar ben Mr. Lloyd George fel ein hachub- vdd. Eithr amlwg yw mai anystyr- iaeth neu anwybodaeth sydd yn can- mol yr olaf ar draul condemmo r bhenaf. Mae bai yn ddiameu ar bob j un o'r ddwy WeU^ddiaeth-^gyda- I nyn 6 wanahiaeth, se f y rhaid fod y sawl o'r Weinyddiaeth bresennol ag j oeddent hefyd yn Aelodau o'r Wein- yddiaeth o'i blaen yn gyd-gyfrannog' a Mr. Asquith yn holl gyfrifoldeb Mr. Asquith a'i Weinyddiaeth am eu j diffvgion hwynt, tra na all neb nad yw yn Aelod o'r Weinyddiaeth bresennol gael ei ddal yn gyfrifol am gamgym- eriadau hon. Bu Mr. Bonar Law yn j ddigon o foneddwr i gydnabod hynny yn y Senedd nos Fercher diweddaf. Gan ymdrin a chwestiwn prinder y llongau heddyw, dywedodd Mr. Bonar Law Nid wyf am feio neb arall am hyn. Yr oeddwn fy hun yn Aelod o'r Llywodraeth (Gweinyddiaeth Mr. Asquith), ac yn arweinydd un o'r pleidiau ynddi a hawl gennyf fellv i wasgu fy syniadau i sylw. Ac er fy mod yn awr yn credu ddarfod i ni wneuthur camgymer- iad, dvwedaf yn wyneb agored nad wyf am awgrymu fod neb yn fwy cyfrifol am y camgymeriad hwnnw nag oeddwn i fy hun. Pan gymerodd Llywodraeth holl reilffyrdd v deyrnas i'w dwylaw ei hun fisoedd yn oJ. awgrymwyd yn yr ysgrifau hyn v dvlasai (a) gymeryd rheolaeth y pyllau flo, a (b) gymeryd meddiant o holl longau y deyrnas hefyd. Ymhen rhai misoedd cymerodd reolaeth y pyllau glo, ac yn awr hys- bysa Mr. Bonar Law ni fod y Llyw- odraeth am gymeryd meddiant bellach o holl longau y deyrnas. Da iawn. Gwell hwyr na hwyrach. Gofaled y Llywodraeth gyda hynny am wneud y pethau canlynol, -,ef i. Cadw digon o weithwyr allan o'r fyddin i ddadlwytho llongau; 2. Eto i drwsio llongau; 3. Eto i wneud llongau newyddion; 4. Eto i gael criwiau pwrpasol i'r llongau; 5. I arfogi pob Hong masnach fel y gallo amddiffyn ei hun ar y mor. Y Rhedegfa Fawr. IVlae y rhyfel erbyn hyn wedi dat- blygu i fod yn rhedegfa—neu yn wir yn ddwy rede-f a-fawr rhwng Prydain a'i Chyngrheiriaid ar y naill law, a Germani a'i Cyngrheiriaid ar y llall, a phob un o'r ddwy yn rhedegfa yn erbyn amser. Y rhedegfa gyntaf yw eiddo sudd- longau Germani yn erbyn Byddin Prydain a Ffraine. Yii hyn 0 beth mae Germani a Phrydain wedi newid eu cymeriadau. Gynt Germani oedd y cawrfil, y behemoth, yr eliffant trwst traed byddinoead, yr hwn ar y tir a ysgvdvvcnt y ddaear ac a yrrent arswyd dnvy v cenhedloedd. Prydain oedd morfil mawr a lywodraethai dros foroedd v byd. Heddyw, yn y frwydr rhwng Prydain a Germani, mae y ddwv wlad wedi newid eu cymerfadau. Gosododd Prydain ei holl vmddiried yn ei byddin yn hytrach nag yn ei llongau. Mae mil- wyr Byddin" Prydain heddyw yn Iluosocach na holl filwyr Byddin Germani. Dyna beth newydd dan haul. Mae morfil Prydain wedi glanio ar y tir yn Ffrainc, ac wedi cael ei drawsffurfio yn gawrfil i ymgodymu a i drechu. Canys behemoth Germani a'i drechu. Canys mae Prvdain yn trechu Germani ar v tir. Dyna wirionedd pwysig dat- guddiad brwydrau Ffrainc eleni-a da fvdd ei gadw o hyd mewn cof. Dyw- edaf eto, mac Prydain yn drech (Parhad aT tudalen 8.) i I ■