Welsh Newspapers

Search 15 million Welsh newspaper articles

Hide Articles List

9 articles on this Page

------------------------NODIADAU…

News
Cite
Share

NODIADAU CYMREIG. j 1 niae hanes j Cyroro gwladgarol a glew «waw, Owain Glyndwr, hyd yma beb ei ysgrlfenn; ac nid oes genym oud rhyw syn- lad&a hynod o anmberft'aith am ei gymeriad. ^yn a wnaeth drosom, a'r byn a ddyodd- efodd ar ein rbac. Ond y mae rhyw ddar- Ranfyddiadau yn awr ac yn y man yn cael eu fiwneud ag sydd yn taflu ychydig o oleum ar y sydd yn gordoi ei haues. Y Eiae Mr. Hamilton Wylie yn ysgrifenu i'r ■Aihenceutri i ddweyd ei fod wedi cael hyd l ythyr a ysgrifenodd Owain at Charles y ^bweched, breuin Ffrainc, yn yr hwn y gesyd allan yr hyn a hawliai Cymru fwy na phedw&r Cai1^ o flynjddau yn ol. Yr oedd Tyddewi i fod yn brxf Eglwya Gadeiriol i'r Dy wysogaeth nid neb heb fod yn medru Cymraeg i ddal ywioliaeth Eglwysig yn Nghymru; a bod yr "oil arian oedd yn myned o Gymru i gynal col^g^u a jmynachdai i gael eu. batal; a bod wy Brifysgol—un yn y Gogledd a'r llall yn y De—i gael eu aefydlu. Yn ngoleuni y ffenadvri hon at y Brenin, gwelir mai yr un Pethau oedd yn cynhyrfu gwladgarvvyr Cym- yn neehreu y bymthegfed ganrif ag sydd yn niwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. « W • Y Base yn ddiamheu fod Owen Ap G ruffydd Fyohan. sen, fel yr adu&byddir ef yn gyfrre- tiin, Glyndwr," yn un o gymeriadau mwyaf hynod ac adnabyddus Ewrob yn ei oes, er nad ydym ni yn gwybod nemawr am dano. Y mae Shakespeare yn ei ddefnyddio fel un o'i gjmeriadau yn ei chwareu-gerddi anfarwol, a ohyfeirir ato gan y beirdd Oymreig, yn neill- flnol lolo Goch. Ond y mae rhyw gaddug yn ei amgylchu, fel eiddo y prif fardd Seis- Ing; ac y mae liawer o bethau yn nglyn a'i kanesyn anesboniadwy. s Bernir iddo gael ei eni ar yr 28ain o Fai, 1349^ yn mha le nid oes neb yn gwybod. Pywed traddodiad fod y flwyddJn hono yn trwv'r boll fyd adnabyddus o herwydd |>U dinjKtriol, a'i bod yn noson ystormllyd a dychrynUyd pryd y ganwyd ef. Gwna Shakespeare ddefoydd o hyny yn ei Honrv ao y mae Glendower," fel y galwa ef, ^rth Biarad a Hotspur, yn dweyd :— 41 At my nativity, The iroat of heaven was full of fiery shapss» Of burning cressets; and, at my birth, frajne and huge fouodikliou of the esrtb Shak'd like a coward." lod y chwedl hon am yr arwyddion ar ei enedigaeth wedi bod o fantais fawr jddo yn ngolirg pobl ofergoelus fel ag oedd y j-'ymiy yo y cyfood hwnWj a'u bod yn yna- Ayru ,o flan ei faner gan gredu ei fod yn Waredwr o anfoniad Dwyfol. Gellir bod yn eithaf eicr o tin peth, sef fod Owain yn hann o deulnoedd uohel o bob ocbr. Ei dad oedd Gxuffydd Fyehan, yr hwn ^diegynai o lliaach Bleddjn Ap Cynan, ^ywyaog Powys. YT oedd oi fain wed'yn yn orwyres, fel ytybir, i Jjlewelyn em Llyw Oiaf. Yr oedd gelyniaeth naturiol yn »ffwythienan ei deula o dy ei fam aty Saeson, oblegid colliad y goron o'n mysff; ac yr oedd ymddygiad ieelwael rhyw Saeson at blant Gruffydd, Arglwydd Dinas Brin, wedi enyn digllonedd cyffelyb yn nheula ei dad. Priod- odd (un o denla CaBtell Dmas Br&n Saesnea, a bu ohelp inawr i Harri'r Trydydd ao Edward y (CJyntaf- ao wedi iddo faxw, ymddygodd y gwarcheidVaid a benodasai i ofalu am ei blant yn hynod osogbyfiawn, yr hyn a fagodd ddiffofaiDt mawr yn Y teolu at y Saeson feI oeucdL Un o'r Fychaniaid hyn oedd « My- fanwy lychan," arwres y rhiangerdd anfar- wol hono o eiddo Ceiriog yn Eisteddfod fawr Llangollen. # Cylreilhiwr j bwriadwyd Owain i fod; ac Wedi y cwrs arferol o addysgj pasiodd fel Dadleuydd. Nid ydys yn gwybod dim am dano yn y cyfeiriad htenw; yn wir, yr hanes ojntaf a gawn am dano wedi byny ydyw ei fod yn gwasanaeithn vn myddin lihisiart yr Ail yj, Jr jwerddon. *EniHodd £ Eafr y brenin, yr hwn a'i emmeth yn Ystafellydd. Rhoddodd y teitl t, Farohog iddo hefyd, a cheir ef o dan yr enw Syr Owen de Glendower yn rhoddi ^y^tiolaeth mewn cynghawa gyfreithiol rhwng f-iohrjd le Scrope a Syr Eobert de Grosvenor. « oedd Owain gydir Brenin yn ei boll apSodion a'i ^grwydxiadau ar hyd Gymru, ac throdd tbnag adref hyd oni ddalnvyd Rhisiari yn Nghaetöll Fílint ao y rhoddodd ei goron i fyny. Profa hyny nad oedd Glyn- Wr yn derfysgwr wrth natur, ac nad oedd yn ooleddo rhagfarn a gelymseth diaohos tuag at y Saeson, er ei fod wedi ei fagu yn nghanol y °yfryw ond ymddengys mai cael ei wtbio, neu ex orfodi, a wnaeth i geisio ysgafnbau yohydig ar y beichiau gorthrymus a osodid ar gydwladwyr. # » Oddiwrth ganeaon lolo Gocn un o feirdd Sycharth, palas Glyndwr—a'r hwn oedd yn oerehen ar etifeddlaeth eang yn Nyffrjn Olwy(j—geiijr oasgla mai hoff beth Owen oead byw mewn tawelwoh yn nghanol ei Sydwladwyr a'i denantiaid, gan ei cysuro au kyfforddi, a gwnend ei oreu i gefnogi llenydd- iaeth «i wlad. Ceir pedwar oy wydd o waJth lolo Gocb yn Nghurchcstion y Beirdd; ao oddiwrth y daxWadan, yr oedd Sycharth yn nn o¥ palasdai mwyaf a h*rddaf yn y *vlad. Yr oedd iddo naw o neuaddan, medd y bardd, yn cynwys nwyddan mor gos n,3,a fiiopan Llandain; perllat-ra a gwinllanoedd[; paroiau mawrion, nielin, colome" dy, pysgod- hyn, Baler lawno gwrw a gwin, ystafelloodd o bwrpas i gToeRawu beirdd a chyfeillion, a phoh danteithion at wauanaeth teithwyr a dyeithriaid a ddy^wyddant ddyfod heibio. Yr oedd pawb yn ddiogel yma, ac nid oedd perygl odaiwrth ddim, meddy bardd Na gwall, ca newyn, na gwaith, Na BTcbed fyth yn Sycbu-rth. Gesyd yr un bardd befyd ei wraig—Margaret, naerch Syr Dafydd Hammer, o sir Fflint- a11a.n ff-l "yrorMt o'r gwragedd" fel hyn A gvrroig oreu o'r gwrags'dd. GWJ-B 'y myd o'¡ gwin a'i medJ. • Ond eto er ei fod yn byw fel byn mewn taWe!wch yn nghanol ei bobl, gan wneud £ WeTliantau bennyddiol ar ei etifeddiaeth ea.ng; ei ferohed yn ymbriodi a thirfeddian- °wyr t>V siroedd cylcbynol, a'i feibion ag ^r^an Seismg: er hyn i gyd, wele Owain paBio ei haner cant oed, yn rhoddi ei a'i ejddo ei hun a'i holl blant mewn f'fytf, ao yn codi gwrthryfel yn erbyn Brenin Z 0e& Yr oedd dros gan'mlynedd wedi heibio er ewymp y Llyw Ola j yr Mnryw o foneddwyr Cymru wedi troi yn i Goron Lloegr, ao yr ^d ilttaws mawr o Saeson urddasol a dylan- ad°l wedi ynasefydlu yn ngwahanol barthau Pywysogaeth': fel, trwy y cwbl, nad Owain ddysgwyl oael oydweitbred- Z? yr holl Wlad. Fodd bvnag, oanodd ei 1 lI^lad oenedlgarol vn rby bell, cymerodd ei jsrswadio, oam-farnodd deimlad y wlad, a yboeddodd rhyfel yn erbyn y Brenin. ^aystod y cyfnod o chwch ugain mlynedd g^ymp Llewelyn hyd godiad Glyndwij— SWuaed amryw geisiadau i daflu ymaith lau ygorchfygw,. ond yn hollol afiwyddiannus. 5B »*r, ar ol pob gwrthryfel, rhoddid tro yn y l^rthrwm i'w dynhau. Cododd Khya Ap I yn y Deheubarth; ond ar ol tipyn tcZa er^» rhoddwyd y cythryfwl i lawr. 7 eai hyny, oododd Malgwyn Fyohan yn »f«ed4 Penfro ao Aberteifi, Morgan yn Morganwg, a Madog ya Ngwynedd, gan fwriadn, mewn undch à'u gilydd, wneud un ytnosodiitdmawr ar alluoedd y Brenin. Ond daiin vd a ohvogwyd Malgwyn yn Hereford, givnai:d cytundeb a Morgan, ac, ar ol i'r Brenin ei hunan ddyfod i lawr, daliwyd Madog, a chafodd ddiweddu ei oes yn y I wr Gwyn yn Llundain. Cvmerodd trydydd le, yr hwn a ehvid Gwrthryfel Llewelyn Bren," am niii un o'r en w Pren o Forganwg oedd y blaenor; a cheisiodd Syr Gruffydd Llwyd gYllbyrfu ei gydwladwyr, ond bnan y rhodd- wyd ef yn ddiogel yn Ngbastell Rhuddlan ac y tonvyd ei ben. Ac, fel y crybwyllwya, canlyniadan yr boll fan-wrthryfe!oedd hyn ydoedd beichio mwy ar y wlad-gwnead yr iau yn fwy gortbrymas ac annyoddetol. Gosodwyd cyfreithiau Seising yn lIe hen ddeddfa'u'r wlad; a ohyfyngwyd ar ryddid y Cymry mewn amryw ffyrdd, niegys^ nad oeddynt i gario arfau i'r marobnad-dreryaa, ffeiriau, nao eglwysydd; ni chaniteid iddynt berchenogi troedd o fewn trefi bwrdeisiol Lloegr, ni chaent ddwyn ond an mab l fyny i'r eglwys, ni oddefid iddynt letya dyeithr- ddyn am fwy nag un noson, nis gallent wneud cytundebau fel dyuion erailj, gwa- herddid iddynt roddi swowr i'r beirdd ar oerddorioa a deithient ar y pryd ar byd y wlad, ac yr oedd amryw o gyfreithiau gor- mesol a diraddial eraill mewn grym yn Nghymvu. Yn y cyflwr hwn yr oedd y wlad pan y dygwyddodd anghydwelediad rhwng Reginald de Grey (Arglwydd ftbutbyn), ao Arglwydd Glyndyfrdwy yn nghlych perchenogaeth darn o dir. Yr oedd Owain wedi enill y gyfraith yn arnser -Rhisiart; ond wedi i Harrieagyn i'r orsedd, adnewyddodd Arglwydd Ilhuthyn ei hawl i'r tir, enillodd y gyfraith, a ehyrner- odd feddiant o hono, yr hyn a enynodd ddiglonedd Glyndwr yn ofnadwy. At hyn, ychwauegwyd sarhad arall arno. Yr oedd y Brenin yn parotoi at wneud ymosodlad ar y Scotiaid; ao, yo mhlith mawrion eraiU, galwodd ar Owain i gasglu gwyr yn nghyd, i'w gynorthwyo. De Grey, yr hwn oedd I gario y wys iddo, yn fradwros ai cadwodd hyd y fynyd olaf, fel nad allai Owen gael amser i gydymffurfio a gorchymyn ei iawr- bydi. Edrychwyd ar ei waith yn metbu dyfod a byddin i'r maes yn deymfrad-i wriaeth, a rhoddwyd caniatad i Grey i ymaflyd yn ei holl feddiannau. Parodd byn i'r llin oedd yn mygu o'r blaen dort allan yn fflam, yn neiilduol yn Ngwynedd; a sworai pawb Owain i amddiffyn ei gam, gan. credent y byddai iddo felly don rhai ou Ily- fetheiriau hwytbau. » • Ac yn ngbanol baf y flwyddyn gyntaf o'r bymtbegfed ganrif (1400) yr oedd tua phedair mil o wyr arfog yn canlyn Glyndwr, a chy- hoeddwyd rhyfel yn erbyn Harri'r Pedwerydd trwy gymeryd meddiant o eiddo Arglwydd Kbuthyn. Bu agos iawn i Owam ei hunan gael ei ddal yn y frwydr gyntaf hon, gan mor nerthol a tbrefnus ydoedd ymoaodiad byddin y Brenin arnynt, dan arweiniaid Ar- ghvyddi Grey a Talbot j ac oni bai ei fod yn berffaith gyfarwydd â'r wlad oddiamgyloh, diau v buasai wedi syrthio i'w dwyldw. Ni wnaeth yr anffawd hon ond peri i filoedd eraill ymrestru o dan ei faner; ao wedi cyboeddi Glyndwr yn Pywysog Cymru, decb- reuasant vmdaith ar hyd y wiad, gan ddin- ystrio ciddo a meddiannau pawb nad oedd mewn cydymdeimlad a'r ymddeffroad cenedl- i aetbol. Ymddengya mai y gwaith cyntaf yr ymgymerodd Owain ag ef ydoedd gwneud Cymru yn deyrngarol iddo cvn mentro oyfarfod & byddinoedd y gelyn; ac wrth geisio gwneud byny, gwna"tb alanastra a difrod mawr. Ba y Brenin ei hunan bum' gwaith yn Nghymru yn ceisio cael gafael ar Owain a'i fyddinoedd; ond yr oedd y Cymro yn rhy gyfrwys i fentro ei ddyrnaid milwyr yn erbyn rhyw ddeng iril ar hugain o wyr dysgybl- edig, ac arosai yn v mynyddoedd tra y byddai y Brenin yn y wlad, a gadawai i newyn ac oerfel i anfon ef a'i wyr yn ol i Loegr. Ond os oai gyfle ar ran o, fyddin y Brenin, gwynebai hwynt. Cyfarfyddodd â chwe mil unwaith ar lan yr Hafren; ao er nad oedd ganddo ef ond dwy fil o wyr, llwyr orchfyg- wyd y Saeson â lladdfa fawr. Gwaith mawr Glyndwr oedd darostwng Cymru i fod yn deyrngarol ac nfudd iddo; ac er iddo wneud difrod mawr ar feddiannau pawb nad ym- ostynai, trodd ei holl ymdrecbion yn afiwydd- iannus; ao, ar ryw olwg, ni tbywalltwyd gwaed erioed mor ddiachos ag yn y gwrth- ryfel hwn. Fiddigedd dau gymydog tuag at eu gilydd, a gwemyddwyr cyfraith yn gwein- yddu ffafrau i'w pleidwyr yn He gwneud oyfiawnder a phob dyn, oedd yr achos o r holl ddychrynfeydd byn. Nid wyf yn meddwl fod genym hanes ond am ddwy frwydr fawr wedi eu hymladd gan Owain a'r Saeson. Yn 1402, pan oedd Glyn- dwr yn anterth ei ogoniant, penderfynodd ei gymydog o Ruthyn-De Grey—roddi terfyn ar y gwrthryfel. Daeth a byddin o bymtheg mil i'r wlad, a ohyfarfyddodd Owain ef ar lAo y Fyrnwy gyda chwe' mil o wyr traed a thair mil o wyr meirch. Wedi brwydr waedlvd, gorfu i Grey a'i fyddin ffoi, gan adael dwy fil yn feirw ar y maea. Erlidiwyd ar ol Groy a ohariwyd ef yn garcbaror i gilfaohau yr Eryri. Y mae yn ffaitb ddyddorol iawn yn nglyn a banes Grey, wedi i'r Brenin dalu dros ohwe' mil a haner o bunnau am ei ryddbad, iddo briodi Jane, merch i Owain. Diau i Jane Fychan weini yn garedig arno yn ystod ei garchariad, ac i hyny greu oariad cyd- rhyngddynt, yr byn a ddiweddodd mewn glan briodas. Dyma le i'r bardd a'r nofelydd roddi eu dychymyg ar lawn gwaith-llances yn porthi ac yn gweini ar garchoror ei thad yn ystlvsau mynyddoedd yr Eryri! Y frwydr arall ydoedd a byddin Moi timer —boneddwr cvfoethog o swydd Hereford. Nid yw hanesiaeth yn rhoddi un eglurhad ar waith Mortimer yn dyfod yn erbyn Owain, oblegid yr oedd yn gymaint o elyn i frenin Lloegr ag ydoedd y Cymro. Fodd bynag, cyfarfyddasant ar y Brynglas, yn sir Taes- Sed, ar yr 22ain o Fehefin, 1402 Yn ystod v frwvdr cymerodd gornest le rhwng y ddau flaeno'r, tarawodd Owain Mortimer mor drwm yn ei helm, nea y syrthiodd oddiar « vn baner marw. Cymerwyd ef yn garcbaror, lladdwyd tua mil o'i wyr, a ffodd y gwedaill. Ymddengys i Owen fyned yn lied gyfeillgar a'i gar char or, ao iddo wneud cytundeb ag ef, a Harri Percy (Hotspur), mab Iarll Northamp- ton, i ranu Prydain Fawr cydrbyadynt. Y mae Shakespeare yn eyfeii-io at hyny befyd yn y chwareu-gerdd uchod. Mewn ystafell yn Ðhý Archddiacon Bangor y oymer yr olygfa le, pryd y dywed Glyndwr ;— Come, here's the map; shall we divide our right According to our three-fold order ta'en ? Ao y mae Mortimer yn ateb:- The Archdeacon hath divided it Into three limits very equally! England, from Trent aud Severn hitherto, BV south and east is my part assign'd All westward, Waiee beyond the Sevurn shore, And all the fertile land within that bound, To Owen Glendower and, dear ccz [Hotspur, to you The remnant northward, lying off from Trent. Ond, dyna; nid oeddwn, wrth ddechreu, yn bwriadu ysgrifenu ond paragraph neu ddau er mwyn galw sylw yr ieuaino ar^di ea at y ffaith fod genym hen hanes, a bod hwnw yn gydwauedig trwy weitbiau y beirud en- wocaf. Gadawaf Glyndwr ar binacl ucbat ei boblogrwydd hyd yr wythnos nesaf. IJDUISWYN.

"(f!mpu .Fu:"!

NOTES.

PLAN OF THE CROMLECH AT LONGIIOUSE.…

QUERIES.

To Correspondents

THE WOMAN IN THE BLUE BONNET.

[No title]

PEOPLE WE READ ABOUT.: » »■