Baner ac Amserau Cymru

(j Y I R U A PHWNC YT I R. —————— (Gan Mr. J, J. Jones, B.A., Llundain). YSGIUF I.-HANES PWNC Y TIR I YN NGHYMRU. I M ao pwnc y Tir yn y deyma:; lirn \n j cacl sylw newydd ar hyn o bryd. :\iisc wedi eael syhv nifer ar hyd yr amser yn mvylaw gwyr mogis Dr Pan Jones yn Ngliymru, a Mr. Jesse Ceilings, yn I.iocgi*. Bu yn bwnc. lloegawl iawn yn ,-ie yn yr Alhan, ond mao y Idywodracth w?di talu cryn isylw :'r ddau ranbarth hvny, ae wedï' g\i1-io llawer o gyllid y wiad ynglyn a mesurau i wneyd bywyd yr nniaethwr yn fwy godddjl. C-dddyr Iwerddon ( i Lati<i yr iiiiiaetliiirr N-ii f-vi-y Board,' a'i 'Department of Agricul- l'ure.hase A(,-t,' ei mnr vii (?l l?(,')(')O; ti'i- (,i i ers Act,' a'i Sma!l Holders (Scotland; Act,' n'i BwrddAmaetllyddiadb ei bun —y diweddaf yn 1911. Dewisv.yd Boyal (.Olll i oil edrych i town i gwest-iwn y til* yn liirii -)I 0 HebLaw hwn nid vdyw Cymiti wodi cael un syhv arbenig ar wahan i r^oegr, aD ychydig mne Cvrnru a IJoegr wedi ci gael yn amacthyddol ar hyd yr anwer- Deddfau y Daliadau Anxaethyddol (yr Agricultural Holdings Acts '), a Dcddf y Man-ddaliadau (' Small Holdings Acts '), yw'r unig fesurau o bwys. Ceisia Mr. J. E. Vincent, mewn llyi'r The Land Question in North Wales,' gyhoeddwyd 1890, wrth amddi- iiyn pctlnm fel Her yr oeddent yr adeg bono, brofi mai pcth diweddar iawn codd pwnc y tir yn Ngliymru, ac na-d oedd ddim amgon na rh\v.bcth wedi ei greu gan bregethwvr Anghyd- cr;. fairfiol ac ysgrifenwvr y wasg, yn eael eu harwain gan Thomas Gee, nr. Pan Jones, a Michael D. Junes. Ond dy- wed y Land Commirt-ion, yn ei adroddiad, fod yn rhaid myned yn ol gan' mlynedd, o leiaf, cyn deall yn iawn yr liyn sydd v/rth \\raidd pwnc y tir j yn I. Cyn y gorosgyniad (yr English Conquest), ac hyd tua amser Elizabeth. tylwythol (tribal) oedd daliad tir yn Nghymru ond erbyn ei hamsor hi daeth aelodau'r llwyth yn rbydd-ddeiliaid (freeholdeis). a'r natives,' y rlwi oedd tuallan i'r llwyth, yn brydleswyr ad- newyddol —' renewable leaseholders *— ac wedi hyny, yn fuan iawn, yn ddeil- iaid wrth ewvllvs—' tenants at will.' 1800—1815—11. 'R oedd diwedd y ddeunawfed ganrif a bedwar- edd ar bymlheg yn gyfnod dadblygiadol mewn amaethyddiaeth, yn cael ci feith- rin gan v rhyfeloedd parhaus ar y Cy- fandir. Y pryd liwnw y buwyd yn ar- edig llethrau mynyddig lie cynt ni bu aradr, a lie nid ydyw yn awr. Nid oedd llawer o anghydfod rhwng meistr a thenant yr adeg hyn, ond wrth ddarllen interliwdau a baledau Twm Nant, a'r ysgrifenwyr ar amaethyddiaeth yn ycyfnocl liwnw, gwelwn fod llawer o'r un diffygion ag y sydd yn awr yn bed. Am y gweitbiwr yr oedd ei gyflwr el yn druenus drwy y prisiau afre-symol ar fwyd, a'r cytlogau bach, oherwydd aml- der y boblogaeth. rhyfel a ddi- weddodd yn mrwydr Watcrico i prisiau i lawr, a bu llymder mmrr yn y wlad; ni ellid talu'r rhent, na thalu neb arall, ac yr ocdd y carcliardai yn Hawn o ddyledwyr. Disswylid llawer oddi- wrth Keform Bill 1832, ond siomianf fu mor bell ag oedd gwella cyflwr materol y wlad yn myn'd. DN-wl a er Cbartiatif, y Rebecca Riots, a'r mudiad i ddiddymu'r tollm ar yd. Symia helynt e v cyfnod bwn yn dda. Kid oedd toll "y trympeg end peth byehaii iawn o'i gydrnanl a'r beichiau oedd yn gorwerhl ar y werin, yT hen oedd yn di- oddof odd! wrth ilynyddau 1880 —1841, a'r prinder bwyd olicrwydd hyn. pritiau isel. codiad yn y degwm, codiad vn y trethi a'r tolhm. ac ammhohlog- rwydd Deddf y Tlodion, oedd y rhenti yn dal yn uchel o hyd, fel yr oeddent yn yr adeg eithriadol C"11 1815. One! os mni ond un pcth oedd toll y trympeg, yr oodd yn bcith diang- enrhaid, a chaniddefnyddid yr bawl, ac yr oedd y gabi jTn betbnu sylweddol a rhwydd i ymosod arnynt. Mi fuasai yn ddyddorol i arcs gyda Rebecca, ond nid oes ofed. Ond carwn ddifynu vr hyn dd,nvedodd Spreial Corr.t;pond. ent y Times,' Modi 18, cannot he denied that the people look upon the landlords and gentry and ma- gistrates, as a class, with hatred and suspicion, and if one quarter cf the stories are true, which I have heard, not without just cause. That this arises from no Chartist or political feeling, but solely from oppressive Uld insulting, haughty, offensive demeanour, I am convinced, from the iact that whenever an individual of the gentry has pursued an opposite course, he is beloved and idolised. sgrifemvyr v waisg, ac arweinwyr y bob!, yn y cyin«:>d hwn, oeddent Gwilvm Hiraetbog ac S.Il.—orthyglau y rhai y buasai yn ddf i'n gwyr ieuaingc yn yr ?'} oes lion i'w darlien. Dyma nYfnod, hefyd. yr ymfudo parhaus o Gymru, yn cnwf.-dig i'r Thiol Dalacthau; er eng- raith, yn y pum' mis oyntaf o 1811 adh Lli9 dros y mor o Gymru. a 28H 0 '1' rhai hyn o sir Aborteifi. Yn necbreu y ganrif hefyd y pasiwyd y rhan fwyaf o'r Enclosure Acts. Eifailh y rhai byn oedd troi tir oedd yn oiddo eyitredin yn eiddo preifat. Llad- rc>tawyd, feily, yn acrcts i liliwn o gyfcir- iau o dir yn Nghymru yn v,to(I v ,-Lin- rii ddiweddaf, a'r rhai ddiodddaant fwyaf oherwydd hyn oedd y bobl a buwch neu ddwy. a'r tyddynwyr bych- ain. 18JG—1880.—IV.—Wedi Repeal y Corn Laws deuwn, tua 1850, at gyf- nod gwoddol, yn fatorol, ond, er hyny, cyfnod yr erk-digaethau—oherwydd dal- iadau erefvddol a gwleidvddel. Cyn 3852 nid oc-dd yr un Anghvdffurf- iwr wedi cynryehioli un rhanbartb o GJmru yn y senedd. Tua'r adeg yma- wedi diddymu toll yr yd—y decbreuodd y tenant i weled nad oedd o fantais iddo fod yr un ochr yn wleidyudol a*i land- lord. Hyd yn hyn yr oedd y Methodist- i:;id wedi edrych ar wleidyddiaeth fel ^iei.idbctli, end yn awr deehreuasant g'ymorvd rhan, a'u harwcin\\yr i a?>rain y v. Jad. Pan y dihunodd y bobl, yna v bu i'w Anghydffurfiaeth gref wneyd tcrd- ynt fvned yn grocs i'w landlordiaid, y rhai oeddent ymron oil yn Doriaid, ac yn Eghvyswyr cul a phenboeth. Fel yr oedd y tenantiaid yn beiddio pleidleisio yn ol C'H cy dwy bod, ac felly yn erbyn y tirfeddianwyr, dni y ?'oddaf yn ddial- gar. Ni fciddiai pawb ddilyn eu cyd- wybod, oher^-ydd y canlvniadau y daeth- j ant yn fuan i ddcan. ocad i ddilyn. j Nodwn yn ullig un ellg1\'1ifft-yn 1 s',)f) yn rnblwyf Llanuwchllyn yn unig, gor- fu i saith o deuantiaid Sir Watcyn V.'yn ymadael, a rhoddwyd Toriaid ac Egl- wyswyr yn eu lie. Digwyddodd rliyw- betli tebyg yn y rhan fwyaf o ardaloedd Cymru. L Dyimi ddywedodd Henry Ri- chard N-11 Nhy y Cvffredin, yn 1809 (wedi etholiad There were cases in Cardiganshire in which it had been ascertained upon evidence which mUGt satisfy any impartial mind, that tenants lvad received notice to quit, served upon them for no other reason but that they voted according to their consciences?.' Yr oedd teuluoedd rhai o'r amaethwyr liyn wodi bod yn trigo yn cu ffcrmydd am gyfnod n ddau mlynedd. Can- lyniad triniaeth o'r fath oedd, i'r boil wlad deimlo yn ansicr. Hawdd credu mai truenus oedd bywyd llawer i deulu, a pi:an gofnvn yr hyn g\*morodd lo adeg etholiadau 1859 ac 1808, a'r cyfnod yn gyffrcdinol, nid vdyw yn rhyjedd yn y byd fod y cof am dano yn parhau hyd h.eddyw, a'r rhwyg eto heb ei gywiro. 1880—90.—V.— R oedd blwyddyn 1879 yn wyddyn dro yn hanes amacth- yddiaeth, a deuwn yn awr at gyfnod yr iselder Amacthyddol, yr hwn a arwein- iodrl i'r Ddirprwyaeth Freiniol ar hWTtr. v tir yn Nchvniru. 'R oedd c'ydwr isel amaethyddiaeth. ddec^hreuodd tua 1880. i'w briodoli í raddau mawr i brisiau isel, oliovwydd eydymgas y tramorwr. Caf- odd cyflwr y fferniv.'r beth isylw gan v wladwiiaeth Yl1 awr. Cafwyd v Ballot Act yn 1871. Yn 1875 pasiwyd yr Agri- cultural Holdings Act, a diwygiwyd hi yn 1893. y yyfrr.ith g^nt-af i (^'d- nalxxl bawl y tenant i ?Ui-daliad (coai- pen?ation), am y gv.tlHantau w??i ar y fferm; hi Gedd y gyfraith gyntaf ? ym* yryd yn yr hyn a aJwvd yn rhvddid ?yt- ii?d(-?? I-llwn,(r meistr fl.' d?'had. 6nd meVtii gweithredifid roodv! v gyfraith hon yn farw yn flarti, oh^hvytld fftd y landlordiaid yn cytuno a llan ohoni. Cyfraith arall .:1 fwriedid i yngafnhau beichiau v tenant oedd, y Tithe Rent Charge Recovery Act, 3891, dfwy yr hon v y landlord yn gyfrifet am y degwm. Daeth v f fed oherwydd y cynwrf ynglyn &'r dofT.tti. Yn 1880 fturiiwyd The Famous 1\th Deienco League.' yr hwn drowyd, yn 1887. i'r The Welch Land, Comilkof- eial, and Labour Lragw., j ti ddaeth, wedi h'.ny, yn North and South Wales Liberal Federation. Yr amoan C £ dd, pesdio talu'r d»'-gwni, dadgysylltu'r EgJ. v.-ys yn Nghymru, a gwella evflwr y lx>bl cedd v tir drwy gael rhenti tog, sicr- wydd dahadaeib, llawn iawn am well- iantau. land courts (neu gyfundrefn o gyflafareddiad), cwtogi'r lireiniau mwn- awl, c1 idclynI11 llogau'r Wladwriaeth i dirlcddianwyr. ond fi rboddi i denant- laid a gweithwyr, diddymu pob cyfraith ynglyn 'r gtlmc.' a rboddi pob afon yn rhvdd i bysgrtv.yr. Fel y bu y trynipeg yn both hawdd i vmosod arno mewn cyfnod blaenrirol. felly yn awr v dogwm ocdd canolbv.-ynt- yniosodiadol V terfvsgoedd yn Y hlynyddau byn; on cvflwr anoheitbici y werin oodd y gwlr acho-s c'r cynwrf. 0 1 PSO i 1895 yr oc-dd pwnc y tir yn u-n o de^tynau mwyaf y ir^siwnAu. Bt: iiie-ir o f.aen v Ty vn enw Mr. Brvn Roberts bob blwyddyn o 1887—1891. c dwid y Land I.aw (Wales) Bill,' gyda'r amcan o gyfarfod anghenion arbenig Cymru. Deuwyd a'r un Bill o tlaen y Ty hefyd yn 1892, ?an Mr. Tom Ellis, wvd-a'r gwahaniaeth ei fod ef yn dilyn y Crofters drwv II (1:1: land court yn Ho nrbitrrltion", t --nderfvtiu beth oedd rhcnt teg. Ar 01 etholiad cyffredinol 1892 gwraeth Mr. Gladstone araeth yn Middgciert—y Snowdon Speech yr hon yr hysbvsodd ddewisiad v Roy,'>! Conimission i edrych i fewn i gwestiwn y tir yn Nghymru. 'Roedd gan Tom Ellis law yn y dewisiad, co fel y gellid disgwyl, yr oedd aelodau y Conimi'siwn hwn yn Gymry, neu yn teimlo d'ddordeb ymarferol yn tir yn Ngliymru. Bu yn eistedd yn mhob ar- (hl o Gymru ymron. yn vÉ-tod 189-1 ac 1895, a cbyhoeddodd ci adroddiad yn Awst. 1896, a chredaf mai dyma yr unig gyfrol werthfawrocaf sydd yn ymwnevd a Chymru. Gan. y bydd yn rhaid i 'ni ddyfod at ei gasgliadau yn awr ac yn. y man, ni wnawn yma ond rboddi yn fvr iawn rai o'r prif be.thau gymmeradwy- o :-ar. t. Y dylid dewiis agents gyda gofal mawr, y dylo.ut fod yn uddas i'w gMuitli. Dylai y tenant gael rhvddid i drin, rhyddid i werthu ei gynyrch, fel y myn- ai, nc y dylai cytundeliau fod gyda Chyniry yn Gymracg, ac yn was tad yn vsgritenedig. Ni ddylai politics nac enwadaeth gael lie ynglyn a rheolaeth skldiau. Yn nmrwtllHltlol c-ymeradwy cnt y rhan fwyaf o bethau a gymmcr- adwyir gan ddiwygwyr yn awr. Yr un fath trethi, railway rates, tie., awgryvnent welliantau sydd heb cu gwncyd hyd heddyw. Macnt yn g?'yf t:) 11,. v iawn dros welliantau yn yr Agricultur- al Holdings Act, y rhai sydd yn myned vmliellacb gyiraith wnacd yn i908, i'r perwyl nad oedd cisieu ihoi rhybudd cyn gwneyd gwellianktu. a therhnent ar y pen hwn drwy ddwoyd :—* We think that the circumstances disclosed in regard to Wales by our inquiry ur- gently cvill for legislation j-uch as we have sketched, and that it would be ex- pedient to deal with the case of Wales in a separate Bill for this purpose, how- eer desirable it he. M ft general rule, to avoid separate ?r particular !egi8lation.' Eu prif -r pai -iilii I Iat.ion.' Cymcradwyent hefyd I fi-(,,ebold- crs ocdd wcdi prvnn cu t-ir wedi 186R. Gwelliaut yn nhai. ac yciiwar.egiad at dir y gweitliiwr, rhoolaoth o'r cwmms gan y cynghora-u lleol. ae ymcbwiliad i dir v Goioo. 1890.—YT.— Beth oedd ffrwyth ad- roddiad y ddii'prwyaeth yn 1896? Fel gyda llawer o ddirprwyaethau ereill cynt a chwedyn, ni wpaed. vr 1.)Jj