Welsh Newspapers

Search 15 million Welsh newspaper articles

Hide Articles List

6 articles on this Page

0 Wy i Dywi.I

News
Cite
Share

0 Wy i Dywi. I CANRIF OLAF ANXIBYNIAETH MORGANNWG. I Cwersi mewn Hanes Lleol gan Lewis I Davies, Cymmer. Gwelodd Talaith Morgannwg yn ys- tod ei chanrif olaf o lywyddiaeth gar- trefol Jbedwar tywysog yr olynol ya y llinell union o Forgan Hen, sef ap Morgan, Ithel ap Owain Gwrgant ap Ithel, a Iestyn ap Gwrgant Gor oeawyd y ddau cyntaf gan yr hen Ithel. Felly mewn un ystyr aid yw yn briodol eu cyfrif hwy yn dywysrinca Morgannwg fel y cyfrifir llywodi-a- tn- wyr yn gyffredin. Ond gan iddynt /n eu dydd ddal y pen trymaf o'r Pywyid- iaeth (pan oedd Morgan yn rhy fl,h- lantus at y gwaith), rhoir eu lie iddynt gan y mwyafrif o haneswyr fel pe yn ben-tywysogion eu hunain. Ac er na ddatblygodd yr un o honynt y dalent i reoli mor amlwg ag a wnaeth Morgan ym mlodau ei ddyddiau, eto pan ys- tyriom yr oes y bucheddasant ynddi teilwng yw dweyd i Forgannwg fwyn- hau cryn lwyddiant o dan eu hawdur- dod. Dywed fraddodiad mai Caerdydd, Llansannor, a Margam oedd eu prif lysoedd, a bod cyfiawnder ar bob rhyw bryd yn cael gweinyddiad teg gan- ddynt ymhob cwr o'r dalaith. Gan nad beth am wiredd hynny gellir dadleu fod y dywediad yn cydweddu i'r dim a'r hyn a draetha hanes am Morgan a'i deulu yng ngoleuni y Brutiau. Cys- ylltir Ystrad Owain yn y Fro gan rai a'r Owain hwn gan ddweyd mai yno yr oedd ei breswylfod a gwneir yr un peth a Thondu mewn cysylltiad ag Ithel, gan honni mai talfyriad o Ton-Ithel- Ddu ydyw yr enw Tondu ei hun. gwrgant ap Ithel. I Wedi marwolaeth Owain yn 987 ac Ithel yn 994, syrthiodd yr awdurdod i law Gwrgant ap Ithel. A barnu oddi- wrth yr hyn a wyddom am dano, nis gallai, ar lawer ystyr, fyned i ddwylaw gwell. Tywysog oedd efe a roes ei fryd ar wella amaethyddiaeth ei wlad. Cyfartal yw hynny ymron a dweyd "gwella buddiannau ei wlad," oblegid yn yr amser hwnnw hwsmoniaeth, yn anad dim, oedd prif oruchwyliaeth pawb ar ostegiad udgyrn rhyfel. Yn hyn o beth dilynai Gwrgant gamrau un o'i hynafiaid, sef Rhys ap Arthfael, cyfreithiau yr hwn oedd ei batrwm yn y gwaith da. Atgoffir ni am fab Ithel yn awr gan amryw enwau Ileol a siarad- ant am dano. Y mae Cefn Gwrgan ym Margam ac Heol Wrgan, ger Llan- H. lrisantlJSeto yn. arcs, tra sieryd Rice Merrick o'r Cotrel yn 1578 am Cwrgan- :ston, not far from St. Donatt's, but is now altogether decayed." Hirwaen Wrgant. I Ond yr hyn rydd fwyaf o glod i'w goffadwriaeth ydyw y cytir (common) <ewog rhwng Aberdar a Chwmnedd a roddodd i'w ddeiliaid yng Ngogledd Morgannwg ac a elwir byth ar ei enw yn Hirwaen Wrgant. Darn o'r waen hon ydyw Pare Cyhoeddus Aberdar, a chyhoedda Ysgol y Comin yn ymyl, y ffaith i'r oesau ddel. Arni hefyd yr .adeiladwyd y rhan helaethaf o bentref Hirwaen, ynghyd a'r amryw dai gwas- garedig a adnabyddir wrth yr enw Rhigos. Yn wir, gelwir Rhigos yn Flaen Hirwaen gan lawer o'r hen fro- dorion hyd eto. Sonir am y rhandir hwn wrth ei enw .amryw weithiau yn adroddiadau .cwerylon y gwahanol Abatai yn y 13eg .a'r 14eg ganrif fel yn enwog am ei borfeydd, a chan John Leland yn 1540 am ei ferlynnod. "Broc" oedd lIiw y mwyafrif o'r rheiny, a dyna darddiad y Ilysenw roddir i bobl dda pentref Hirwaen hyd heddyw. Bu llawer o ymgyfreithio parthed y cytir o bryd i'w gilydd, ond nid oes gennym le i fanylu ar hynny yma mwg nag am y Cabanau Unos godwyd i fyny ac a fwriwyd llawr itua 70 mlynedd yn ol. Sefydliad arall a briodolir gan rai i Gwrgant ydyw Ffair y Waen, ger Dowlais. Dichon hynny fod yn gywir oblegid gwyddis ei bod yn hen, ond nid wyf fi yn bersonol wedi taraw ar un ffaith i brofi y gosodiad erioed. Nis gwn ychwaith am linell yng ngweithiau Thomas Stephens. Merthyr yn nodi y peth. Pe ar gael tebyg y buasai ei lygad craff ef wedi ei ganfod, oblegid treuliodd ein prif-hanesydd Ileol ei holl oes yn ymyl-ym Mhontneddfechan yn hogyn, a Merthyr Tydfil yn ddyn. lestyn ap Gwrgant. I Bu Gwrgant farw tua'r flwyddyn 1030, ac a ddilynwyd wedi cryn helbul gan ei fab, Iestyn ap Gwrgant. Dyma dywysog Cymreig olaf Morgannwg, ac .0 herwydd hynny gwyr pawb am ei enw os nad am ei hoes. Ystormus iawn fu ei holl yrfa, ac ymddengys iddo fucheddu fel rhyw Ishmael, "a'i law yn erbyn pawb, a Ilaw pawb yn ei erbyn yntau." Sieryd y Brutiau yn ddieithriad yn gas am dano, tra'r unig hen hanesydd a gymer ei du ydyw Rice Merrick, croniclydd Morgannwg. Efallai mai y rheswm am yr atgasedd cyffredinol tu- ag at ei goffa yw y ffaith mai megis ag y bu Gwrtheyrn yn gyfrwng i ddwyn y Saeson i'n gwlad gyntaf, Iestyn yntau fu yn borth i'r Normaiaid yr un fel. Cyn dechreu y Cyfnod Normanaidd yn ei hystori, rhaid rhoi trem yn ol ar unpeth neu ddau ym mywyd ein cyn- dadau cyn dechreu traethu am eu hel- yntion ynglyn a Gwyr y Cestyll.

Hwnt ac Yma.

Gwaith yng Nghymru. j

Advertising

I" Apel at Weithwyr Cymru."I…

Advertising