Y Drafod

Dyffryn y Camwy. Hanes y Wiadfa Gymreig, ei dechreu, ei datblygiad a'i dyfodol, a thraethiad ami ymgyrch a thaith i baith Patagonia. Bras-gyfieithiad gan Mihangel ap IWAN, 1, 1 v 11 Meddyg. [PARHAD.] Rhwng 1879 a 1885, gwp|ted aniryWfgyn- nygiadau i ffurfio cwmni masnachol, o'r di- O^Veddlliwyddvvyd yn rhyfedd i ddod a'r cyu- llun i fod ynnrferol mevvn cyfarfod eyhoedd- us alwyd ynghyd yn y Gaiman, a'r Parch. J. Y diffyg mawr oedd diffyg cyfalaf, yr oedd I ^Jphredi^ acj&noj mor briii. ar, y; pryd yn ■$dyffryn. Oticf gan fod rhagolygou dfsglaer am gynheuaf toreithiog (1885), yr oedd Hwyddianf y n y golwg. Yn' y cyfarfod yina penderfynwyd anton y Br, T. T. Awstiu i Buenos Aires i brynu sachau, llogi Hong, i gario'r yd i'r farchnad. Rhoddwyd i'r Br. Awstin l vthyr credyd, acarwyddwyd efgan i y Parch. J. C. Evans yn gyfrifol dros y bobl, ac ar gorn y Ilythyr yma aeth y Br, Awstin i Buenos Aires i agor masnach y Wladfa. Yn Buenos Aires bu yn ffodus i daro ar y cyd- vyladwr D. M. Davies, vr hwn ar unwaith oedd foddlawn i fod yn feichiau am y nwy- ddau, ac ar yr uu pryd actio fel cynrychiol- ydd y cwmni masuachol yn Buenos Aires. Eraill hefyd megis y Br. R. G. Jones oeddynt yn adnabod v Wladfa, roddasant hwb i yrru y busnes yn ei flaen. Mewn deufis ar-ol-cyfarfod y Gaiman, daeth Ilythyr i law o Buenos Aires oddiwrth y Br. T. T. Awstin, fod dwy long hwyliau ac agerlong fechan wedi eu llogi, fod ynddynt ddigon o sachau a gwerth £2,000 o uwyddau cyffredinol. Pan dderbyniwyd y uewyddion da, galwyd cyfarfod cyffredinol yn y Gaiman, er ffurfio cwmni cydweithiol. Cyfarfu hwn ar y 25ain o Fai 1885, a hwn oedd cyfarfod cyntaf rheotaidd y Co-op. I Cwmni sydd er hynny wedi cymeryd y rhan fwyaf blaenllaw yn natblygiad y WJdfa. f Y mae yr enwau eanlynol ym mysg rhai blaenllaw yn y cyfarfod cyntaf o sylfaeniad y gymdeithas:—Parch. J. C. Evans, Wm. Williams Mostyn (y cadeirydd rheolaidd cyntaf), Evan Jones, Benjamin Brunt, J. Henry Jones, T. B. Phillips, Evan Jones (Triongl), T. Dalar Evans, Evan Roberts, Rhys Thomas, a'r Parch. W. C. Rhys yn gweithredu fel ysgrifenuydd. Yn nechreu Mehefin 1885, cyrhaeddodd yr agerlong fechan "James Perry" i geg yr afou, gyda nwyddau i'r gymdeithas newydd. Aeth y hèwydd drwy'r sefydliad fel tan gwyllt. Storiwyd y nwyddau yn Rawson, I gn;1ed T.T. Awstin yn arolygydd a E. M. Morgan yn is-arolygydd. Wedi dadlwytho y Hong, dechreuwyd ei llwytho a gwenith, a'r Br. Benjamin Brunt oedd y cyntaf i drosi ei, wenith ir cwmni newydd, er fod ei fferm ddeugain milltir o'r fan. Mewn tridiau yr oedd yr agerlong yn barod i wneud ei llwybr am Buenos Aires gyda gwenith clodwiw y Wladfa. Yhfuanarol ei myned cyrhaedd- odd y ddwy long hwyliau, a hwythau yn eu tro a lanwyd a'r grawn ac anfonwyd i'w taith farchnadol. Yn y modd yma y cychwynodd y ty marchnadol mwyaf cyfrifol yn y diriogaeth. Bu yn foddion i ddodi prisiau teg ar nwydd- au, ac yn'gyfrwng rhwng y ffermwyr a'r farchnad alleut yn hawdd drwy y cwmni anfon eu cyonyrchion. Yr oedd cyfansoddiad cyntaf y cwmni ar linellau cwt-nni cydweithredol (cooperative), ond yn 1891 trawsfFurfiwyd ef yn gwmni masnachol. Y Bouwyr a dynasant y cyfan- soddiad alr rheolau newyddion oeddynt y Parch. D. Lloyd Jones, E. F. Hunt, ac Ed. Jones, a rhestrwyd effelly o dan gyfraith y wlad. Canlyniad y newid hwnyng nghyf- ansoddiad y cwmni oedd gwella y llog ar y cyfalaf, mewn canlyniad bu yn foddion i ymchwyddo y cyfalaf. Telid yn llog ai* y rhaneion o 15% i 25% y flwyddyn, tra yr ad-delir ar nwyddau brynwyd ond i 7 y cant. "V" mae y drefn fabwysiadwyd i dros- glwyddo cynnyrth y ffermwyr i'r farchnad yti-ua hynod ffafriol. Ni thollir eu cnwd er budd y cwmni am ei gario, o'r canlyniad y ?tnae xvr ;mae y ^efinwr yn cael llawn liris y farch- nad, yn ufllg gofynir pris y dado, etfc., dal- wyd i'w ddcKli yn y fapchnad. -} Y mae prif ystordy y cwmni yn awr yn Treiew, gyda dwy gangen, un yn y Gaiman a'r llall yn tre Rawson. (Cofied y darllen- ydd i'r hanes hwn gael ei ysgrifennu tua 1900.) | Y prif reolydd (arolygydd) yn awr ydyw y Br. E. M. Morgan, yn cael ei gynorthwyo gan glercwyr ac ystorwyr, yr oil yn derbyn tSl rnisbl cyson. Cyfanvyddir weithrediadau y j cwmni gan hyrwyddai o ddeuddego berson- au, a ethelir bob dwy flynedd, hefyd, etholir yr arolygydd bob tair blynedd. Erbyil hyu gallai y gwladfawyr wynebil y dvforiol yn ddibryder am eu bara beunydd- iol, yn fwy na hyn disgwylient elw ar eu hvmdrechion. Mewn, gwirionedd yr oedd rhai yn casglu cyfoeth, a rhaid cyfaddef rnai i gyd- weithredu oedd yii cyfrif am hyn. Yr oedd yr amgylchiadau gwrthwynebol boreuol, yn hytrach na phylu eu hegni yn ei wneud yn fwy, a danghoswyd gwroldeb a diwydgarwch dihafal. Yr oeddys yn awr yn teimlo gan fod gan- ddynt gvfulldrefnragotoI o gamlesi yn sicr- hau dwfr cysson a dibynol arno, a chan fod masnach y lie yn nwylaw y ffermwyr eu hunaiu, ac yn ddyddiol gynyddu, y dylesid yn awr well a ygyfuudrefn oedd yn cyplysu y Wtadfa air farchnad, mewn gair gwella y llwvbr i'r farchnad. Y ffordd hyd yn hyn oedd trwy geg yr afon, gan fod maesdon ar ei thraws yn llei hau dyfnder y dwr i naw neu ddeg troedfedd pan oedd y llanw i mewn, hawdd deall nas gallai ond llongau bychain redeg i mewn ac allan. Rhyw ddeugain milltir i'r gogledd o'r dyffryn yr oedd. Porth Madryn, lie rhagorol fel angorfa, a digon o ddyfnder i'r llongau mwyaf, ond rhwng y dyffryn- a Porth Madryn yr oedd diffaethwch diddwfr. Cyfodai y cwestiwn yn awr ai gwell dyfn- hau ceg yr afon neu gyplu y dyffryn a Porth Madryn gyda ffordd haiarn ? Y Br. Thomas Davies, Aberystwyth, a gymbellai y cynllun olaf ar bob cyfrif, ac o'r diwedd llwyddodd i ddylanwadu ar ddau o'r dynion mwyaf blaenllaw y sefydliad i gydweithredu ag ef, sef y Br. Lewis Jones a'r peirianydd E. J. Williams. Gwnaeth y tri survey o Iwybr priodol i Madryn, tynwyd allan yr holl blaniau gan y Peirianydd E. J. Williams, ac aeth y Br. Lewis Jones i Buenos Aires i ofyn concession gan y Llywodraeth *arni, a chyda'r hawl yma aeth i Brydain i edrych a oedd cyfalafavyr Prydeinig yn barod i ymgymeryd a'r gorch- wvl o wneud rheilffordd, ond difater hollol oeddynt am y cynygiad. Ar ol llawer o deithio a chwilio-am gyfal- af i ddim pwrpas, o'r;diwedd daeth i ymgyf- arfyddiad a'r Br. A. P. Bell, a chymerodd ef y cynllun i fyny gyda brwdfry.dedd, daeth allan i'r Wladfa ar ol gweled pethau drosto rei hun, yr oedd yn argyhoeddedig fod Hwyddiant masnachol yn y cynygiad, a dechreuwyd gweithio yn ddigoll amser. Daeth allan i'r llefintai o bedwar cant o bobl a'u teuluoedd i weithie ar y ffordd newydd, hon oedd mintai y "Vesta," a glan- iodd yn Porth Madryn, Gorphenaf 28ain, 1866, neu un inlynedd ar hugain i'r diwrnod ar ol glaniad y Mimosa." Pan ddeallodd mintai y "Vesta" nad oedd rhagor o dir i'w gael ar ddyffryn y Camwy, gadawodd y rhan fwyaf o honynt, rhai aeth- ant i leoedd eraill yn y Weriniaeth, a rhai yn ol am Gymru. Fe wariwyd rhyw ^140,000 ar wneud y rheilffordd i Madryn. Yr oedd y sefydlwyr yn awr yn byw yn gyfforddiis ar eu ffermydd, yn troi, hau, llyfnhau a dytrbati, a chynheuafu yn ol y tymhorau, ac yn gwneud gwelliantau beun- ydd yn y gyfundrefn ddyfriol yn oi y gal- ad,a daeth tyfu gweiiith yn arbenig yn gelfydwaith yn y Ile. A chan fod y sefydliad beunydd yn tyfu, a'r tir o werth, wedi ei boblogi eisoes, gwnaed teithiau ymchwiliadol ilr wlad gylqh- ynol, er darganfod tiroedd cymeradwy. Adroddir hanes rhai o'r ymgyrchion hyn tnaes o law. (Piv barhait.)