Y Brython

Tiie LIVF-RPOOL JeWELLr-R?i  pOST OFFICE PLAC- OLD POST OFPI(;E PLACID ???''J?? LAR6EST SBLKIMM -UM? P?CR TELEPHONE 3075 ROYAL. Eisteddfod Genedlaethol ——— 1911 i'w chynnal yn BIRKENHEAD. Rhestr y Testynau YN AWR YN BAROD. l'w eael gan y Llyfrwerthwyr nen oddlivrth y Cyhoeddwyr. Pris 6ch. Drwy'r Post 7le. Cyhoeddedig gan HUGH EVANS A'l fEIBION, Swyddfa'r Brython."

TUSW BRITH. DYMA ddau o Gymry Maelor sydd wedi eu Uadd yn y rhyfel Sergt. Ll. Peters,.R.W.F., 4 Drake Road, Moss, a'r PreifatHarryHuglies R.W.F., mab Mr. Wm, Hughes, Afon Ooch, Rhiwabon. Lladdwyd G H. Bevan, brodor o Fwele, Sir Fflint, yn y rhyfel. Athro ysgol yng Nghaer ydoedd, wedi graddio'n uchel ym Mhrifysgol Bangor, ac yn gadael gweddw ieuanc drist yn yr Wyddgrug. Y mae'r Parch. D. R. Davies, curad Llan- gollen, wedi cael bywoliaeth Weston Rhyn, gan Arglwydd Trevor. Ymunodd a'r Fyddin bron ar ddechreu'r rhyfel, aeth drwy yi-tiladd erchyll Gallipoli a Bau Suvla heb graith nac archoll, ac a aeth wedyn gyda'i gatrawd, y Royal Welch, i'r Aifft. Daeth oddiyno'n wael o ddolur y gwddf. Y mae plwy Weston Rhyn ar y goror yn Sir Amwythig, ac felly y tuallan i afael Deddf Datgysylltiad. Dyna le braf Y mae Dr. J. D. Jones, y Waen (Chirk). Y mae Dr. J. D. Jones, y Waen (CAn-X:). yn ei adroddiad blynyddol i awdurdod iechyd y rhan honno o Sir Ddinbych, yn galw sylw difrifol at y golled i'r genedl sy'n deillio o'r camfagu difrifol sydd ar fabanod gan famau esgeulus, yn gystal a chdh famau eithaf da'u bwriad, ond cut a rhagfarnllyd i'r earn dros hen ddullir-lz"Ilol niweidiol ac yn peri fod cynifer o silod eiddil a diddal yn rhyw hongian byw, yn lie bod yn glir eu pennau, yn gryf eu gewyn, ac o les iddynt eu hunain a'u rhieni a'u gwlad. .0. Rhyfeddolrwydd Gvmeuthuriad Dyn ydyw teitl ysgrif y Parch. Isaac Jenkins, Utica, yn Y Drych Americanaidd. Y rhyfeddol-- rwydd mwyaf a welsom ni erioed ydyw fod yr iaith Gymraeg yn fyw wedi'r fath ladd ami gan ei phlant hi ei hun. Y mae'r gem gwrth uni hwnnw—"mynedol am orffennol—wedi Cael ei ladd yng Nghymru, ond dyma fe'n fyw yn y Gorllewin, ac yn peri nad oes dim modd i ddyn ddarllen dim rhagor ar ysgrif Mr. Jenkins. Ymhlith y rhai a urddwyd yn Eisteddfod Aberystwyth, ceid y Parch. J. H. Williams, AM? Tdd I ti, ger yr Wyddgrug. Y mae ef a'r Parch. T. Miles Jones, Treuddyn, yn gwneud eu goreu i gadw gwlad Daniel Owen rhag mynd o'r golwg dan don y dylifiad Seis- nig. Ni waeth i chwi heb, wir a gant hwy gan lawer un ond am ddal ati y mae'r ddau, canys pe byddai i iaith Mari Lewis farw o Sir Fflint, byddai'n well gan y ddau yma farw i'w chanlyn ar Ben y Beili nag aros yno i rynnu i farwolaeth ar ei hoi ynghanol cenhedl- aeth a fedrai fod yn ddigon oer a masw i'w hanghofio hi, Gresyn clywed fod priod y Seneddwr hyawdl, Mr. Towyn Jones, yn wael mewn Sanatorium yn St. Leonards. Dyna a'i cadwodd ef o Eisteddfod Aberystwyth ac o Ginmel ddydd agor y Neuadd Ymneilltuol. Cwyno o ran ei iechyd hefyd y mae Mr. Richard Lloyd, Crieieth. sef ewythr Mr. Lloyd George. Y mae efe mewn gwth o oedran bellach. Un o'r gwyr crafta'i lygad a mei na'i glust Un o'r gwyr cra?a'i lygad a meina'i glust ymhob Eisteddfod ydyw Gwili, goly ydd Seren Cyrar«'r Bedyddwyr; a dyma un o'i bytiau wrth son am Wyl Aberystwyth Yr oedd Mr. Lloyd George yn bur dda yn ei araith ddwyieithog ddydd Iau, ond ei araitli Gymraeg yn y Gymanfa Ganu "oedd yr un deilyngaf o'i' athrylith a'i ddawn i chwarae ar galon cenedl. Yr oeddwn y tu cefn iddo, ac yn ddigon agos i weld bod ganddo nodiadau llawn o'i 41 araith gyntaf. Araith o'r frest, neu o'r la, galon, oedd yr ail, a gwyr Mr. George cystal ag y gwyr neb, mai anodd yw cynneu tan papur" Cwynai dyn oedd gerhron T reibiwnal Gwyr- fai fod yr awdurdodau ym Mangor, lie y bu dan arehwiliad meddygol, yn mynnu ei gyf- arch bob gair yn Saesneg, ac yntau'n deall fawr ddim o'r iaith honno ac ebe Mr. T. J. Williams, cadeirydd y Treibiwnal :— Y mae yna rai Cymry sy'n tybio'u bod yn ychwanegu at urddas eu swydd drwy gymryd arnynt fod yn anwybodus o'r Gymraeg." Yr unig feddyginiaeth i'rmath dirmygus hwn o Gymry fuasai cael dracht o ffisig chwerw i grachyddiaeth oedd yn araith Pedr Hir oddiar Faen Llog Aberystwyth. Gresyn na ellid bloeddio dameg grafog yr Anglo-Glot drwy rhyw gramoffon cenedlaethol oddiar Ben yr Wyddfa. Y mae gwddf ambell Ddic Shon Dafydd mor gul a brau nes y buasai'n rhwygo yn dipiau pe dywedai echo Chwith clywed am farwolaeth y Parch. W. R. Saunders, gweinidog Bedyddwyr Seisnig Bangor ers deunaw mlynedd ar hugain. Mab fferm yr Henllys, ger Cas- newydd ar Wysg. Sir Fynwy, ydoedd, ac yn chwech a thrigain oed. Perchid of gan bawb o'i gydnabod, tufown a thuallan i'w enwad, ar gyfrif ei ddynoliaeth ddiwyrni. Cyd-deithiem aj ef i'r Deheudir rai blynyddoedd yn ol, ac a i cawsom yn ymgomiwr aiaaan a nyaaysg. Nid oedd ganddo fawr o feddwl o boblog- rwydd pregethwrol ynddo'i hun, oni fyddai yno dipyn o rym meddwl yn ballast i gadw awyren dawn arwynebol rhag esgyn yn rhy uchel i'r entrychoedd yn rhinwedd ei ysgafn- der a phan grybwyllwyd enghraifft neilltuol wrtho, dyma'r ateb Yes, yes he was very popular because he had the knack of not being profound." Mr. John Clay ydyw cadeirydd Pwyllgor Cynilo (Rhyfel) Cyngor Caergybi ac wrth weld dim ond deunaw o bobl wedi dod i'r cyfarfod cyhoeddus a alwesid i hyrwyddo'r peth, na dim un gweinidog efengyl yn eu mysg, beichiodd allan i'w condemnio ar dde ac ar aswy am eu hoerfel a'u hanystyriaeth Nid yw'r gweinidogion byth yn bresennol gyda dim. Pa bryd bynnag y gofynnir iddynt ddod i gyfarfod o bwys, y maent yn ddihareb am eu habsenoldeb. Yr un hen stori o hyd," ebe Clay, ac amryw eraill yn dilyn ar yr un ddn, a'r gwyr lleyg yn cael mawr flas ar gnoi a thraflyncii'r gwyr lien. Ond cyn ymuno a Chor Clay Caergybi, dar- llenwch yrhanesynhwn, ermwynichvv'i arafu a pheidio a gadael i un enghraifft lwydo'ch golygon rhag gweld ohonoch yr ochr arall i gymeriad gweinidog Clywsom stori am weinidog y dydd o'r 41aen. Cerdded adref o'i gyhoeddiad yr oedd fore dydd Llun,a chyfarfu agweith- iwr yn myned at ei waith. Yr ydych yn hwyr iawn,' ebe'r gweinidog. Ydwyf,' "meddai'r gweithiwr, yr wyf yn colli chwarter o hyd. Newydd ddechreu gwella yr wyf, wedi bod yn wael ac yn "methu gweithio ers rhai misoedd.' A o es g eiinych deulu ? ebe'r gweinidog. Oes,' oedd yr ateb, ac y mae'n ddigon anodd eu cadw tra'n wael fel hyn.' "Rhoddodd y gweinidog ei law yn ei boced ac estynnodd bapur i'r dyn. Hwd- iwch,' meddai, 'eymerweh hwna. Nid wn faint sydd ynddo, ond dyna a gefais am bregethu ddoe/ ac a aeth ymaith. Yr oedd dwy bunt yn y papur. Pan glywoch un lleyg yn lladd ar wr 116n, neu wrilen ar wr lleyg, dywedwch Tweis wan ar tw" wrtho. Ac os na fydd yn deall hynny, eglurweh iddo nad yw galwedigaeth neb, lien na lleyg, yn sicrwydd yn y byd am urddas ei natur. 4 Pwy ohonoeh chwi ymresymwyr cywrain a Jesiwitaidd a fedr dorri'r gneuen galed a ganlyn sydd yng nghwestiwn rhyw Ymofyn. nydd Pryderu8 yn Y Cymro yr wythnos ddi- weddaf ?— Gweinidog a chanddo deulu mawr a'i gyflog yn fychan. Ystyria fod addewid i daith yn y ffurf o gyhoeddiad yn gysegr- edig. Trwy ymdrech ddirfawr y mae yn llwyddo i gael deupen y llinyn ynghyd- yn wir trwy gynilo hyd at gyfyngder. Ofna yn ei galon suddo i ddyled rhag dwyn gwaradwydd ar-ei swydd. 0 dro i dro trwy dorri cyhoeddiad neu alw yn ol ar wythnos o rybudd gallai gael o 7s. i 12/. yn rhagor at gael ymborth a dillad i'w deulu. Beth yw ei ddyletwsydd ? Eisteddfod Aberystwyth ydoedd un o'r rhai mwyaf Cymreig a gafwyd ers blynyddoedd, a difyr i glust Gogleddwr ydoedd gwrando Cymraeg bersain y De mor ddibrin ar bob Haw. Lloimai galon dyn, ac a'i helpai i gredu gyda Rhobet Dafis, Nantglyn, fod lie i ddirnad nad oes lladd arni." Pob un a glywais i yn darogan ei thranc, marw ei hun a ddarfu, a gadael yr iaith yn fyw ac yn iach ar ei ol. Ac felly, cymerwch ofal pa beth a ddywedoch amdani. Yr unig le di-Gymraeg yno oedd tu ol i gowntar y Llyfrgell Genedlaethol, lie nad oe 3 ond Saeson uniaith yn ateb pawb a elo yno i j holi am lyfr Cymraeg. Y mae'r adeilad ar un j o'r mannau harddaf yng Nghymru, a thir a I mor Cymru i'w gweld ar eithaf eu gogoniant o'r buarth a'r ffenestri. Ond Hengistiaeth, bamol sydd yn teyrnasu y tufewn iddi. I' Y mae hi wedi mynd—ydyw, wir I-pan na wiw i ddyn ofyn am lyfrau'i wlad yn iaith ei fam yn y Llyfrgell Genedlaethol y talodd y werin bawb ei hatling at ei chodi. Cenedl o lyfrgwn ydym, pan oddefem Brwsiaeth mor draliaus. Ac wrth ymddiddan a chyfaill am y gemau gwrthuni ucliod a'u tebyg, crybwyllodd yntau I enghraifftwrthunach fyth o'r dull y dosberthir llyfrau Cymraeg gan Saeson yn rhai o lyfr- gelloedd Cymru. Dymagopi o Gardd o Oerddi Twm o'r Nant yn cyrraedd dyma edrych y Geiriadur dan y gair Gardd. GARDD a garden," ebr hwnnw. Ac wedyn dyma ddodi gwaith ein Prif Philistyn ar yr astell yn adran yr H orticultltre I Codir y stori hon o'r Goleuad am nad oedd modd peidio Clywsom stori darawiadol y dydd o'r blaen am y diweddar Barch. Evan Phillips. Flynyddoedd yn ol bu ef ag Islwyn yn Llundain gyda'i gilydd, yr adeg yr agor- wyd y Dore Gallery gyntaf. Penderfynodd y ddau weinidog a'r sawl yr oeddynt yn lletya gydag ef fynd i weld y darlun, enwog y pryd hynny, o Grist yn gadael Ilys Pilat. Wedi cyrraedd y lie, yr oedd yno ormod o dyrfa gan Islwyn geisio gwthio ymlaen i weld y darlun. Yr oedd yn llesg iawn y pryd hwnnw, a bu farw'n fuan wedyn. Arhosodd y cyfaill gydag Islwyn yn yr ystafell ond ar gyrion y dorf, a llwyddodd Mr. Phillips i wneud ei ffordd ymlaen nes bod yn ymyl y darlun. Colloddeigyfeillionolwg amo, ac edrychasant ar y dyrfa fawr yn syllu mewn distawrwydd ar y darlun. Ond cyn pen hir, dyma lais hyglyw Mr. Phillips i'w glywed, yn adrodd— 0 Iesu mawr, rho'th anian bur I eiddil gwan mewn anial dir. i Yr oedd wedi ymgolli'n llwyr, ac wed' anghofio popeth am y bobl oedd o'i amgylch.' Dyna ffrwyth ac elw da a gafwyd oddiwrth gyngerdd a gynhaliwyd nos Sadwrn cyn y ddiweddai yn Institute Llanystumdwy. Yr oedd yno ddoniau canu ac adrodd o bell ac agos ond y dawn a dynnodd y rhan fwyaf o'r deugain punt ydoedd y llywydd, sef Mr. Lloyd George, yr hwn a sieryd yn dda yn y Senedd ac yn yr Eisteddfod a mannau mawr ac amlwg y byd, ond yn well fyth pan yng nghanol ei bobl ei hun, lie y teimla mor gar- trefol ac wrth ei fodd. Gresyn clywed fod yr Hybarch Archiagon D. R. Thomas, Llandrinio, Sir Drefaldwyn, yn bur wael ei ieehyd. Efe yw hanesydd Esgob- aeth Llanelwy,' a chadeirydd Cymdeithas Hynafiaethol Cymru. Efe a ddywedodd y sylw hwnnw ar fuarth Pont y Meibion, pan ddadorchuddid cofgolofn Huw Morus y bardd Y mae pig y golofn yn tynnu tuag i Fyny, sef tua'r Nef, a thua'r un man y tynnai bywyd a barddoniaeth glan Huw Morus ei hun hefyd." -« Pwysigrwydd Areithyddiaeth i'r Oerddor ydyw testyn cyfres ysgrifau'r Parch. W. Cynon Evans yn Y Cerddor. Y mae gennym flys dyfynnu'r darn a ganlyn, am ei fod yn son am Llawdden, Eglwyswr selog ond Cymro iawn serch hynny a rhywbeth digon nefol- aidd yn ei feddyliau wrth bregethu i ddofi a lliniaru llid y Dadgysylltwr mwyaf rhonc. Dyma'r darn :—■ Trwyddynt hwy (sef trwy'r llafariaid) eto y gellir goslefu,—esgyn a disgyn yn swynol ac efieithiol, newid o'r Ileddf i'r lion, ac o'r lion i'r lleddf. Camp areith- iwr disgybledig yw'r pethau hyn. Mor fedrus oedd y Parchedigion Herbor Evans, John Evans Eglwys Bach, a'r Deon Howell (Llawdden) yn hyn. Medrai Herber ganu. tonyddu, cwynfan, bloedd- io, gorfoleddu, neu wylo, yn ol ei ewyllys, "yn hollol yn ol natur ac ansawdd y "pethau a driniai ar y pryd. Felly J. Evans a Llawdden. Pwy a anghofia Llawdden yn siarad oddiar lwyfan Eis- teddfod Genedlaethol Gwrecsam flyn- yddoedd yn ol, ar yr Hen Gymraeg ? Cadwynodd y dorf fawr o ddeuddeng mil o bobl. Diweddodd ei araith mewn climax ysgubol yn y geiriau,—' Yr Hen "Iaith Gymraeg i farw Na, 'choelia'i fawr Dychmygaf weld y Barnwr yn dod ar gymylau'r nef y dydd diweddaf, a thorf ddirif o Gymry twymgalon yn torri allan i'w longyfarch mewn geiriau Cymraeg fel hyn,— Wele'n dyfod ar y cwmwl 'R Hwn fu farw ar y pren Myrdd myrddiynau o angylion Sy'n amgylchu Ei orsedd wen Haleliwia, haleliwia, Iesu a deymasa byth. -+ Un o'r pethau sy'n tynnu pobl a phres at ei gilydd ac oddiwrth ei gilydd yn Llandudno yw'r cystadleuaethau a drefnir yno bob blwyddyn, sef am oreu lunio models o hyn ac arall ar y tywod ar y traeth. Cystadlai deu- ddeg ar hugain yno ddydd Mercher diweddaf, ac fel hyn y dyfarnwyd 1, gwobr yr her gwpan arian, Eva Blairman, Llundain, sef am lun crocodeil; 2, Harold Jones, Birming- ham, llun Arglwydd Kitchener; 3, K. H. Kingham, Farnham, golygfeydd natur, 4. Mary Ragge, Amwythig, llun Hew. Llun sybmarin, bwthyn Cymreig, llong, castell, ac yn y blaen, oedd gan y lleill, ond neb o blant Llandudno ei hun yn rhyw uchel iawn yn y gyst adieu aeth. Dau beth. a darawai ddyn wrth sbio ar y gystadleuaeth y eyflymder a'r hwn y gwneid y model a'r cyflymdra mwy fyth a'r hwn y chwelid y cwbl gan Dafydd Jones y llanw pan ddaeth i fyny o'r mor i roddi gwers i bawb ar freuolder diflan popeth a sylfaenir ar dywod. Ysgrifennu mewn, tywod ar draetli amser, ai B ? ebe'r don wrth ddod i fyny i'w chwalu.

8'" EVERY WOMAN taocLB Mnd a starn for our 39 page IlhÁ3tratd Book I containingvaluab£: ?,i2 how aU !rreguJanti« »nd Suppressioas may be entirely avoided or removed by simple means. Recommended by eminent Physican«, onl y Rem,,ed Nev r M the only Safe, Sure and =c eminent Physicaus, fail Thousands of Testimonials. Bstablished I86, Mr. PAUL BLANCHARD. B«laratilBarM^lDaI(t»a Lose, LONMN

SEND Stamped envelope for Advice to k3 Mrs. G. Stewart, Herbalist and Lady Specialist. Address, 9 Guinea Street, Bristol.

I Ffetan y Gol. Cofied pawb fo'n anfon i'r Ffetan mai dyma'r gair sydd ar ei genau:- NITHIO'R GAU A NYTHU'R GWIB. Awgrym i bwyllgor Birkenhead. At Olygydd Y BRYTHON 6YRI-yn 01 tYstiOlaOtIL amryw y gellir dibynnu ar eu barn a'u profiad, un o'r pethau a wna Eisteddfod Aberystwyth yn anfarwol ydyw'r Gymanfa Ganu odidog a gafwyd ynglyn a, hi. Heb fyned i mewn i'r cwestiwa 0 gwbl a ddylai hyn fod yn beth parhaol ai pernio, credwn ar yr un pryd yn sicr y dylid eael un gyffelyb ynglyn ag Eisteddfod Birken- head, dyweder prynhawn dydd Sadwrn, wythnos yr wyl. Rhoddai hyn gyfleustra i gannoecld sydd yn gaeth gyda'u gorchwylion yn ystod dyddiau eraill yr wythnos, i fwynhau yr agwedd hon ar yr w-yl, mewn ffurf o gan. ladaeth gysegredig. Credaf hefyd, ar ol edrych dros gynnwys y llyfr a ddefnyddiwyd eleni yn Aberystwyth, na fyddai angen am ddetholiad gwahanol. Braint o'r mwya fydd i Gymry Esyllt a Gwynedd ddysgu'r tonau hyn —nifer fawr ohonynt heb fod i mewn yng nghasgliad unrhyw enwad. Profent yn wir werthfawr i'w canu yn ein cyfarfodydd un, debol, etc., gan eu bod, i'n tyb ni, yn meddu'r peth byw a alwn yn wir athrylith. Gwaith cymharol hawdd fydd eu trysori a'u cadw yn y cof, a thrwy gyfrwng yr emynau cyfoethog sydd yn gysylltiedig a hwy profant yn ych- wanegiad gwerthfawi ynglyn a chaniadaeth gysegredig ymhlith y gwahanol enwadau Cymreig. Gobeithiwn y gwel pwyllgor yr Eisteddfod eu ffordd yn glir i drefnu yn ol yr awgrym. Dyna ddymuniad llawer heblaw eich ufudd was, CALEB JONES (Tegla). 24 Beaconsfield Street. I Amrwd. I At Olygydd Y BRYTHON SYB,—Defnyddiais y gair amrwd fel y gwneir yn yr ardal yma, yn yr ystyr berw. Os edrych Ymofynnydd yng Ngeiriadur Syr O. M. Edwards, fe wel taw yn yr ystyr yma am rywbeth newyddy defnyddir yr ansoddair. Gwel hefyd 1 Samuel ii, 15. Nid oes imi hamdden i roddi hane3 y gair.—-Yn gywir, T. MATTHEWS Eryl, Llandebie, Caerfyrddin

130otle Auction Uoomi. 76 & 78 STANLEY RD., BOOTLE, W. H. Butterfield <3 Co. holds Weekly Sale at their Rooms every Friday Evening, 7 p.m. Furniture and Stocks of every kind bought for prompt eaah. Telephone 1299 Bootle. BARGAINS Are to be secured at our Depot Where we are selling cycles at pre-war prices. Ladies high grada Oyclea fitted with Dunlop Tyres, Metal gear case, 3 coii spring saddle. Enamelled black and lined in two colours. Pre- war Price £ 7/19/6 Cash, or 12 payments of 14/8. I\udge Whitworth. Bold Street, Livorpool. Coleg y Gogledd, Bangor (Un o'r Colegau ym Mhrifysgol Cymru). PrlfathrawtSyrH. R.ReicheI,M-A ,LL.p. DECHREUA'r tymor nesaf Hydref 3, 1916. Pajatoir ar gyfer arholiadau Prifysgol Cymru, rhai o eiddo PrifysgoI Llundain, y Cwrs Meddygot ym ithrtf- ysgolion Llundain, Edinburgh a Glasgow, ac arhol iadau eraill. Rhoir addysg arbennig mewn Amaeth- yddiaeth (yn cynnwys triniaeth coed) ac Electrical Engineering. Mae yn y Coleg adran normataidd i athrawon elfennol a chanolraddol. Cynhygir nifer o ysgoloriaethau, yn amrywio mewn gwerth o £ 401 £ 10 y flvvyddyn. Mae Ysgoloriaethau JohnHughes yn gyfyngedig i fechgyn a anedynSdrFfin neu Sir Gaernarfon Ysgoloriaethau Richard Hughes i drigolion Mon, ac Ysgoloriaethau Piercy i driguibn Sir Ddinbych a Sir Fflint. Dechreua'r arholiad am danynt Ebrill 17. Ceir pob manylion gan J. E. LLOYD, M.A., Ysgrifennydd a Chofrestrydd LLYFRAU CYMRAEG. OBIBLAU. TESTAMENTAU. LLYFRAU BYMNAU ATHONAU. OANETJON. Telir sylw prydlon i arohebion gyda'r pott Hugh Evans a'i Feibion, SWYDDF A'R "BRYTHON," 358 STANLEY ROAD LIVERPOOL 1