Y Brython

Y NAILL A'R LLALL AR DAITH. I.—Taith y Naill > GORFFWYSAI golwg d wyshiraethlon ar wyneb J yr Hen Ffrind wrth fy ngwylio'n tywys fy ngheffyl haearn trwy'r llidiard i'r ffordd i gychwyn i'r daith. Pasio yr ydoedd ar y pryd i gyrchu'i bapur newydd i chwilio hynt y mab sy'n Ffrainc. Mynd ymhell ? meddai. I DywynMeirionydd," meddwn innau. "'Rargen fawr," medde,i, "Mae pethe wedi newid." Yna gloy wodd, ei 1-tgaid fel llygaid llencyn, wrth iddo daro ar draws rhyw atgof o'r dydd- ia.u gynt. Un melys ei atgofion yw ef. Wna i mo'ch ead w chi," ebe ef, "ond wyddocb chi mai fi gafodd y ceffyl haearn cynta rioed yn yr ardal yma ?—ddeugain mlynedd yn ol." Roedd hwnnw dipyn ynwahano] i hwn," meddwn innau. "Oedd," ebe ef, "haearn oedd o i gyd. Dene pam eu bod nhw'n ei alw'n geffyl haeam. Haearn oedd y tyres hefyd, fel gas pipe, ae wrthi i chi fynd ar hyd y ffordd roedd o'n gneud swn fel trol." Oedd o'n drwm i'w yrru ? Ofnadsen, mi eis ar ei gefn o i'r dre, ac roedd pobol y d re i gyd allan. Wrth gwrs, mi geisies inne neud tipyn o giamocs wrth eu gweld nhw, a dene fi i'r wal nes oedd yr hen geffyl haearn yn yswydd." Yswydd ? ebe fi. Ni chiywswn yr hen air hwn er pan oeddwn yn hogyn gartref. le, yswydd," ebr yntau, -vsvtydd, rags, rvew i'n eich eadw. gyrbibions, ulw. ond ryc'w i'n eich eadw. Rydech chi'n siwr o gael gla • Ac yr oedd yn debyg iawn i law, ond gwy. ddwn na ddeuai glaw, ac os deuai, mai rhith glaw fuasai, cau) s curaswn y weddar-glas cyn cychwyn, ac yr oedd hwnnw'n codi. Ac ni ryfygwn ameu fy hen gyfaill, y weddar- glas geir Air hwnnw ,pe buasai'n tresio b rw. Y mae'n wir iddi rith-lawio fwy nag unwaith ar y daith ond euthum drwyddo mewn dir- myg ohono, canys add amsai'r "gla8" dywJdi braf. Hyfryd odiaeth oedd dringo'r cefndir: uwchlaw Tanat, a gwylio'r mynyddoee'd yn cod i'n rhes ar ol rhes dros y ffin ac er mor dywyll ydoedd uwchben, cyfodai'm calon. panys.yr oedd yn oleu tua'r ffin y cyfeirisvn ato. Cyfodai bryniau toreithiog i'r golwg y naill ar ol y llail, beb val gerryg yn agos atynt, ond yn hytrach gwahenid y meysydd a gwrychoedd, yn llawn rhosynnau gu ylltion, a gwynwydd, a lenwai'r ffyrdd a. pherarogl. Yr un ol fgfa ageid ymhob cyfeiriad,—llwyni coed a bryniau, a meysydd gwyrddion, a melynion, a llwydion, a rhwng y bryniau, eymoedd, ac i bob cwm ei afon ei hun, yn llifo'n araf tros gerryg, gan ymwau rhwng canghennau'r coed. Wedi cyrraedd top y Brithdir, cafwyd tal am y chwys mewn rn3, nri fel chwrligwgan i lawr am Lanfyllin. P-hyr hanner milltir cyn cyrraedd yno rhaid oedd troi ar y ddetua Llangadfan. Diwmod marchnad ydoedd yn Llanfyllin a chan fod y meysydd yn rhy wlyb i'r eynhaeaf, heidiai'r ffermwyr yno, Hyfryd oedd gwylio'r tebyg. a'r gwahaniaeth rhyngddynt. Dyma ddyn iouane mewn cerbyd. gloyw a mereh yn ei ochr, ei wraig newydd briodi'n ddiau, a cheffy 1 pranciog y n tynnu. Ar ei ol wele ^r trwm ar gefn ceffyl gwedd, yn edryeh yn debyg i flaenor Method us ar ol Sul d a, ac amlwg ydoedd mai araycldair y ddau oedd Ni frysia'r hwn a gredo." Dyma gerbyd arall. Deil wyth yn gyfforddus, ond y mae pymtheg ynddo, a phawb yn chwerthin ac yn siarad,-a neb yn gwrando. Am y ceffyl, anodd gwybod pa un ai cymhwyso'i hun at fod yn hoi-s ddillad ynteu'n gamfa glep yr ydoedd, ac yr oedd y chwip ac yntau'n hen gyfeillion. Rhyw led-wenu'n dawel yn ei gwsg a wnai ( dan bob cySyrddiad ohoni, canys goglais tyner oedd*- ei chyNyyddiad trymaf. Daw brawd arall unig yrolaen yn ei gerbyd o line i line. Ymdd engys oddiwrth ei olwg mai math ar bregethwr wedi rhoddi ei waith i fyny ydyw, gan gymryd at flPermio ar ei hen sodlau. Beth arall -yvt'r rberwm tros fod dyn yn mynd & cherbydaid o ieir i'r farchna.d mewnffroc-c6t wedi gweled dyddiau gwell, ac yn dyfod i lawr o'r cerbyd i afael ym mhen y ceffyl tra bydd ai'r gwr ar y ceffyl haearn yn mynd heibio ? Ac a bamu oddi. wrth y ceffyl gallai aros ar ei gefn yn d awel a digynnwrf yn y dydd hwnnw pan fydd y mynyddoedd yn crynu a'r bryniau'n neioio fel hyrddod. Cynhyddai'r elltydd mewn trymder a rhif, & rhaid oedd gwthio a chwysu am ysbaid. O'r diwedd. dyna ben y bryn, a'chychwyn ar i lawr, a'r un golygfeydd yn dyfod i'r golwg o hyd. Na, nil oes olygfa fel hon yng x-.ghym. ru. Ar y chwith y mae bn n, acarbeny bryn eglwys. Eglwys Llanfihangel yng Ngwynfa yw hi, ac ni all ard.al yng Nghymru fod fel Llanfihangel yng Ngwynfa. Cefais enw newydd ar y lie gan hen begor. Nid yng Ng synfa ydyw, meddai, er y gall yr llygfa. wneuthur i ddyn dybio hynny, ond. "yng Nghwnfa." Ystyr Cwnfa yv, codiad. tir daw o'r gair ewnnu," ac ystyr h", nnw yw coai." Rhyfedd fel y dylanwada amgylchedd ar ysbryd dyn. Bum lawer gwaith yn ceisio credu mai math ar Phariseaeth foneddigaidd oedd gwaith dynion yn dywedyd na allent feddwl am ddim ond am weithiau enwogion pan ym mro'r enwogion hynny air dro, a cheisiais wrthbrofi'r syniad i mi fy hun hedd yw wrth basio heibio Llanfihangel dan gawod o law. Ond er maint yr ymdrech i :yrro.r ceffyl wrth fiwsig Mae'r dyn yn gwerthu llefritk Ar y glaw, Yn derbyn budd a bendith Ar y glaw, etc., a chaneuon ereill cy fad das, daliwm fy hua o hyd yn rhyw suoganu Digon mewn llifeiriant dyfroedd, Digon yn y ffiamau tto, a Ffrydiau tawel, byw, rhedegog. Ac wrth weld yr hen frawd acw yn y pellter yn torri gwair a'i gefn at y gawod, a'i wyneb at heulwen oedd ar y Berwyn draw :— Cofia ddilyn y medelwyr, 'Mhlith y sgubau treulia d'o. Ac ymhell wedi gadMI y fro, pan oedd heul- wen danbaid yn deifio'r teithiwr llesg, yr oedd ei dylanwad gymaint arno ag mai'r unig eiriau a w'edd ai i'w suogami, i dorri ar yr unig- rwydd, oedd Byw heb wres na haul yn taro, Byw heb allu marw mwy. Na, ni all unrhyw un ag enaid gymaint a gwvbedun ganddo fynd drwy fro Ann Griffiths heb deimlo ei chyfaredd. yn ei lethu. Soniais droeon am suoganu. Er mwyn bod yn glir, hwyrach y dylwn ddywedyd mai'm hunig fedr i ynglyn a chanu yw medr i'w suo. Wedi dringo etc we!e ffordd wastad. am dro drwv fro goediog, ac allt ar i lawr i bentref wedi'i gladdu mewn coed. Ond ar ben yr allt wele wr yn dyfod aliaid 0 gwn hela gydag ef. Ie, hawdd ,,adnabod yr wynepryd a I phan ddywed "bore da" trwy'i drwyn yn Saesneg, selir y farn mai Sgotyn yw. Wedi'r cwbl, gwell gennyf i Sgotyn na Chymro yn gipar ym mro Ann Griffiths. Caraf feddwl am drigolion y fro fel rharn ymhyfrydu yn yr hyn yr ymhyfryd a: hi ynd.dynt, er mai ffug y syniad, a'u llygaid ar y tir pell yn gweled y Brenin yn ei degwch, gan adael cwningod a phetris a fiesants y wlad i ofal Sgotiaid. Wedi dringo o'r pentref hwn, wele wlad sech yn dyfod i'r golwg a'r ffordd yn Hawn llwch heb 61 dafn o ddwfr arni, a'r bobl yn y gwair. A chyfyd hyn broblem. Syniad ffermwyr y parthau hyn yw fod glaw ar gynhaeaf neu sychter mawr ar ad eg tyfu yn farn y Nef am bechod. Eithr wele ddwy ardal yn taro ar ei gilydd, y naill ag olion glaw mawr diweddar arni, a'r Hall yn mwynhau sychter. A oedd trigolion yr ardal wleb yn fwy pechaduriaid na thrigolion y ]]all ? neu ynteu a ydyw glaw tarannau allan o gyrraedd llywodraeth Rhag- luniaeth ? Ac wele broblem arall yn codi wrth ddynesu at Langadfan, hen broblem sy'n fythol newydd. Y mae rhamant yr olygfa'n berlewygol. Gwlad hud a lledrith yn sicr yw hon. Nid oes dim ond caredigrwydd yn pefrio o bob blodeuyn, ac yn ymdonni dros bob d6l a choedwig, eithr beth yw'r symud hwn sydd o fewn dwylath i olwyn y ceffyl haearn,-eath yn rhwygo cwnhingen fach a fwynhai'r bore hyfryd gystal a'r plentyn ysgafnaf ej galon a chwery wrth yr ysgol draw acw. A phaham fod y Ilenni i lawr ar ffenestr i 'r t, ffenestri'r tf acw ? Y mab, ebe rhyw was fferm a basiai, sydd wedi ei ladd yn y rhyfel, ac y mae rhyw nodyn ofnus yn ej lais a ddengys fod yr ardal dawel hon wedi'i syfr- d anu. Cyn cyrraedd Llangadfan, try'r ffordd trwy Garthbeibio tua Mallwyd. A dyma ran flinaf y daith, y ffordd yn codi, y gwynt i'r wyneb, a'r stymog yn wag. Cwm agored, mynyddig, yw hwn, heb gymaint o goed arno o lawer a'r eymoedd a adewais, ac am hynny ymddengys yn fwy noethlwm. Draw acw yn y pellter mawr y ma,e bugail yn gweiddi'n groch ar ei wvn i'w helpu i yrru'r defaid sydd newydd eu cneifio i'r mynydd. Croesir afon fynydd yn awr ac yn y man, ac wrth ryw bont gwelais hen bysgotwr yn pysgota A gwialen gartref a phryf genwair ar flaen llinvn. Yr oedd yn bytgotwr medrus os rr-edrai ddal a'r fath wialen, ond hwyrach mai rhyw greadur tfiniwed ydoedd yn pasio'i amser felly nes datblygu o'i wendid yn ddigon i'w anfon i Ddinbych. Dyna o leiaf a awgrymai gwedd ei wyneb. Helo," ebe rhywun o'r tu arall i'r gwrych, yn rhywle tua banner V ffordd i Fallwyd, bedi o'r gloch, os gwelwch chi'n dda ? Un," ebe finnau. Pa riwl ? Y riwl newydd." Trodd at rywun, wedi diolch i mi, a (iywed odd, Dau o'r gloch ar y'n cloc ni. s deuddeg ar yr amser." Ancdd gan bcbl y wlad ddygymod &'r riwl newydd fel y gelwir y Ddeddf Arbed Goleuni. Pan ar fin torri calon gan Hinder y daith, a cholli pob bias ar bob golvgfa dyma gyrr- aedd copa'r allt d air milltir i law r at Fallwyd. Nid oedd dim i'w wneuthur yma ond, eistedd yn dawel ar y ceffyl, a'i droi yn fath ar dining car, a thynnu'm bwyd o'm llogell a'i fwyta ar y daith. Wedi cyrraedd Mallwyd yr oeddwn wedi gorffen fy nhamaid. Wele wlad new ydd yn ymagor, gwlad o fryniau uchel, coediog, i'w copaon, ac afon yn ymddolennu fel neidr arian ar waelod y dyffryn. Llecha Mallwyd yn dawel yng nghesail bryn, ac y mae golwg hen iawn ar yr eglwys. Dyma loches dda i ddyn yn ysu am wneuthur geir- iadur. Nid oedd yma fawr o bechaduriaid i Dr. Davies ofalu aipdanynt ped fai pob un o'r trigolion yn bechadur, a gorweddasai am- ser yn d rwm ar ei law onib ai id d o ei d efnyd d io i wasanaethu Cymru gyfan. Dyma awgrym de, i offeiriadon a gweinidogion cymoecld unig a dibechaduriaid Cymru. Wrth fynd drwy Fallwyd yroedd y wlad yn hollol dawel, heb ddim swn ond ambell i fref dafad heb ddarganfod ei hoen,wedi ei chneifio, a murmur ambell i nant yn awr ac eilwaith, ond dyna swn cloch yn torri ar y tawelwch, neu, yn wir, yn angerddoli'r tawelwch wrth dorri ar y distawrwydd. Cloch ysgol Aber- angell ydoedd, ebe rhyw hogyn gvrru'r wedd. a basiais. Wrth ddynesu at Gwmllinau, clywn siffrwd yn y gwrych, ac wedi chwilio, beth ydoedd ond tri neu bedwar o blant yn ym- guddio. O 'r natur ddynol, yr un wyt ti ymhob oes faint o ddatblygiad a'th erys eto, cyn i'th blant ddysgu anghofio chware triwels ? Tawel i awn oedd Cwmllinau, yr unig arwydd bywyd yno oedd merched yn golchi. Wrth edrych o'm hamgylch yma bron imi gwympo ar draws rhyw greadur, ac wedi codi'm pen, beth a welwn yn dyfod i'm cyfar- fod ond pladres o ddynes braf a hanner dwsin o gwn bach a mawr i'w chanlyn, a galwai fwldog mawr, bygythiol, ei olwg, yn eu mysg, wrth yr enw mab aid d Tedi." Er mor hyfryd y wlad rhaid oedd gyrru ymlaen am Dywyn. Canys yno yr addawsai y Llall gyfarfod & mi. Ond ni ellid mynd trwy Fachynlleth heb ymweled &hen senedd dy Owain Glyn Dwr, sy'n senedd -dy gwleid yddwyr cartrefol erbyn hyn. Yno yr oedd yr orsaf etholedig am ginio ond och fi er fod awelon y mynyddoedd wedi blaenllymu'm cylla nid oedd dim i'w gael. Yr oedd siopau Machynlleth oil yng nghau. Wedi hynny nid oedd dim ond teithio ymlaen mewn llesg- edd ac anobaith. Dywedir fod ffordd bryd- ferth odiaeth trwy Bennal ac Aberdyfi i Dywyn, ond dyn yn gyrru yn erbyn gwynt cryf ar gylla gwag a'i teithiai y tro hwn, ac ni chydfydd, cylla gwag a phrydferthweh. Tawel iawn oedd Pennal. Nid oedd neb ar y stryd ond rhyw offeiriad neu weinidog yn ymweled, a'i wraig gydag ef. Y mae'n anodd dywedyd yn iawn pa un ai offeiriad ynteu gweinid.og ydoedd, y mae'r ddau mor debyg i'w gilydd y dyddiau hyn. Sut bynnag dwysbigodd ei ffyddlondeb fy nghalo j > Gwelwn fy nefaid gwasgaredig heb ganddynt fug ail, a chaseais y gweinidog neu'r offeiriad hwn am y munud o ddyfnder calon am geisio dinistno difyrrweh gwr ar ei wyliau. Wedi mynd drwy Bennal encyd o ffordd gwelwn dyddyn ar fin y mynvdd, a dynes radlon yn eistedd yn y drws yn trwsio trowsus melfyred ei gwr, ac yn mwynhau'r olygfa. Edrychai'n ddynes gyfarwydd a gwneuthur llaeth d a, ac i fyny a mi yno. Ni bum mew. ty mwy hen ffasiwn erioed. Yr oedd yr hen simnai fawr yno yn ei gogoniant, a'r awyr ago red i'w gweled drwyddi. Nid oedd hyd ym oed grat yno. Tan coed oedd yno ar lawr ym fflamio'n braf ac am y llaeth hwnnw, caeaf fy Ilygaid ar y byd yn ami i'w deimlo'a crafu'm gwddf i lawr i'r gwaelod. IY mae'r sylw hwn wedi codi blys ma."r arnaf, a pheri imi gofio fylw a ddywedodd cyfaill. wruhdraayncutlond ystcn o laeth en v. y» ar ddiwrnod poeth :•—" 0 na fuas&i gennyf dair milltir o gorn gwddf i ias mor fendig- edig redag ar ei hyd "-Y COL.] Mae'. mi/ na chyfarfum a neb a allai holi dyn mor ryfeddol o fanwl a'r wraig honno, ond yr oedd y llaeth yn iawn am bob arholiad. Synnai na chefais fawr o law ar y ffordd. Glawiodd yn aflawen yno, ebe hi. Ymawyddai am wybod sut yr oedd y rhyfel yn mynd ymlaele 11 yr wsnos yma," a chant a mil ereill o bethau a awyddai hi eu gwybod mewn rhyw bum munud o amser. Eithr trwy'r cwbl yr oedd gan y ddynes laeth i'w gofio. Ac yng ngrym y llaeth hwnnw y teithiodd Deio weddill y daeth i Dywyn, heibio ffermydd unig, tyddynod diddos a chapeli gwlad, yn 8Wn y mor a'r gwynt, a chanu ceiliogod rhedyn. A mi'n son am gapeli, sylwais mai ychydig iawno gapeli yn y parth- au hyn sydd ag unrhyw fath ar argraff arnynt i ddywedyd i bwy y perthynant, a diddorol i awn fuasai gwybod hynny. Yr unig argraff ar un capel mewn mynydd-dir unig oedd Army Reserve mewn llythrennau breisioit uwchben ei ddrws. Ac hwyrach na fu erioed ddisgrifiad cywirach. Ni waeth i ba enwad y perthyn y capel, perthyn i'r Army Regerve, y mae'r Eglwys ym Mhrydain heddyw, ac y19. hyn bradychodd ei hun trwy geisio troi'r cerrig yn fara. Ond wele fi yn Nhywyn yn cyfarfod i'r Llall. Yna dechreuasom ar ein taith o ddifrif Os dymunwch, Mr. Col., cewch nod ion ar weddill y daith yr wythnos nesaf. Y NAILL [Dymunem, ar bob eyfrif.-Y GOL.