Y Brython

Y Glowr a'i Gledi. I BTTHEFNOS vn ol, ceisiem adrodd tipyn o h anes y r eg wy 1 adreuliwydiraich-ym-mraich a Gwr Bryn Derw (Mr. John Harrison) yng Ughoed Poeth a'r ard al a rhag iddo fynd yn hen ac i ddrwg-arogli, gwell taro ati'r funud yma i nyddu'r gweddill, sef hanes y daith drannoeth i Nant y Firidd i weld ei bias a'i geunant sydd mor odiaeth o hardd. Ond cyn cychwyn, bu raid picio i lawr i I Shop y Star Pencerdd Gwynfryn i nol y utewyddion a phwy oedci ar drothwy honno ond Caenog a Hugh Ellis Hughes, prifathro ( Ysgol Pen y Gelli. Aeth yn ddal pen rheswm am hyn ac arall o betbau cydnaws a bias Llenorion yr Efail, a therfynocld y seiat ag adrodd stori neu ddwy, a dylinir yn Fara Brith i'r BRYTHON maes o law, hwyrach. Pan oedd raid diffodd y nwy adeg ymwel- iadau'r Zepelins a'r wlad, clywais mai'r goleu a dywynnai o ben Caenog a dyn Pen y Gelli a gadwai'r Codd yn oleu, ac mai ar eu pennau hwy y bydd pawb y ffordd honno yn tanio'i fatsen pan eisiau goleu ar rhyw bwnc, anian- yddol neu ynteu athrawiaethol. Pie bynnag yr âf, byddaf yn chwannog i sbio ar v bobl, a dyfalu eu tras a'u teithi meddwl odcliwrth eu hone a'u hwynebau. A phe buasai dyn yn ddigon hyddysg ag Ethnoleg, credaf y gallai, oddiar riniog argraffty'r Star, weld enghreifftiau digamsyn- iol o'r Iberiaid byr, crychddu, hoff o Gapel ac Eisteddfod a chymanfa ganu, yn troedio heibio hefyd o'r Celt gwineu a chwannog i herian a phaffio o Sais y Gwastadedd, blon- hegog abodlon arno'ihun ac o ambelllddew ewinog a barus am fargen wrth rith ganmol ei shoddy sal. Oes, y mae yma lawer iawn, iawn, o gymysgu gwaed a chenedl wedi bod ar ddwy ochr y Clawdd yma, sef Clawdd Offa, a hynny'n esgor ar genhedlaeth sy'n gymysg o ddrwg a da'r cenhedloedd hynny. Sut bynnag, y mae'r glowr Cymreig yn llawn o garedigrwydd, ac o rhyw amynedd rhyfeddol i ddygymod a gorchwyl galed er mwyn cael tamaid i'w blant a chael swllt i'w roddi yng nghasgliad wythnosol yr Achos Mawr. Peth arall sy'n bur amlwg jrdy w'r f el y mae galwed- igaeth yn gosod ei hoi mor ddwfn ar eu cyrff, ac yn creithio a rhychu eu gruddiau ymhell cyn yr amser. Wrth sblo ar gerrig beddi r Wern y noson cynt, gynifer oedd wedi mynd dan y dorian yno tua'r deugain oed a chyn hynny a phan of ynnwyd pain, dyma'r ateb Am fod y pyllau plwm ac arall, lie y gweith- iant mor hir eu horiau a main eu gobrwy, yn sychu'r mer allan o'u hesgy m, a lleith- ier j twlltywyll yn cod.i'rhengnec besychu arnynt, a dynaf hwy yn eu cwman ac yn plygu fel mieren i fol y fam ddaearol y (iaethant olioni ar y cyntaf. Anifeillaid Gwrecsam. I Cerdd y d ip am ogam o Fryn Dervv i Nant y Ffriyd a phan gyrhaeddwyd y groesffordd «y ntroii lawr i'r ceunant, d., ma f'ar>veinydd yn gal sylw at y rhybudd a ganlyn oedd ar un o'r p) st Notice.-PersonsfromWrexham and else- where visiting Nantyffrith are requested bytheownerto behave likehis neighbours 11 of B IV lch Gw yn-namely, as ladies and gentlemen, an.1 not to shout and scream on the drive, or throw paper and orange peel; and anyone found breaking the trees and shrubs, or stealing ferns and plants, will be prosecuted.—R. H. V. KYRKE." Crafiad, dwfn i'w ryfedclu i bobl Gwraig Sam, chwedl Yr Hutyn gwreiddicl; ac yn dwyn i'm cof grafiad arall a roes y LI3 frbryf i'r un bobl yn Y Cymro rhyw ugain wilynedd yn ol. Son yr yctowd yn y papur am ei hen gyfaill Zabulon Dafydd, ac fel hyn y'i cyfarchodd "Henry Rowlands, meddyg anifeiliaid Gwrecsam," gandyngheau'rcysod ydd, beth bynnag a wnai, i beidio a dodi cnmma ar !1 3 gair anifeiliaid. Gweilch cireidus oedd y Llyfrbryf a'r Zab, ac yn dygyfor 0 gastiau a bregedd. Ys gwn i beth a ddywed Yr Hutyn am y bwyth net i wyr Gwraig Sam, chwedl yntau ? Ni fuasai raid wrth rybudc- ar bost yn y by d o ran y glowyr a mynyddwyr y gymdogaeth afiaifch dinistriol ac anniolchgar llanciau a lodesisiopau'r gwaeloaion oedd yn galw am ) dano. A dyma'r dosbarth sydd yn ddigon balch a phenchwiban i edrych i lavi r ar eu g -A ell, ac i lygeidio'n coeg feirniavol arbobl y wlad a'rmynydd. N aw w fft i'r silod g- ag eu clopa Ymaepob brigy n ablodyayadaame^ a datguddiad o dlysni a sancteiddrwydd Awd ur Anian. Pe buasai gandd y nt d &igon o dciwvlliaiit i werthfawrogi ei br;- dferthwch, ni allen- ei daflu ar ol ei dorri a phe buasai ganddynt ddigon o ddiwy lliant moesol i ad- naboc' yr Hwn a'i gwnaeth, ni allent ei laarata er mw yn ei gael. GweiddiBendigedig." I Ond dyma gerddeu i lawr y Ion nes dod olwg Nant y Ffridd. Ac wrth weld y fath dlysni Anian a Chelfyddyd yn yniledu oddi tanom, rhyv\ fud sefyllmewnsyfrdanaoc1 oedd y peth cyntaf o wneuthum, ac yna beichio I allan i weiddi Bendigedig nes oedc y creigiau'nc iaspedain, ahenairannwy IDiwyg iadau Crefyddol Cymru yn mynd. o glogwyn i glogwyn nes eyrraecd Ffrwd a Chefn y Bedd yn y gw aelod. Yr oedd fy henafiaid i yn perthyn i dculu'r neHio a'r gorfoleedu yn Niwygiad Beddgelert a '59; a dyna'r pam, yn ol pob tebyg, fy mod i yn gallu ei weiddi mor uchel. A hen air iawn ydyw hefyd,— digon o le i rowlio arno heb fynd dros ei erchvvyn, a phob teimlad a meddwl sydd yn enaid dyn ar ei del fnaf yn cael ei lapio'n anhraethol well a thaclusach ynddo na phe'r ysgrifennech draethawd ar y peth. Cyf ieithwch o, camp i -hwi Hen Denantiald y Nent. ydd." Dyma rai pethau oedd o'm ewmpas ymhob man:- 1—Llwyni grug, a'r rheini'n dod ag englyn Eifion Wyn id-Jo ef a'i flocl. au j n fyw i'r cof Tlws eu tw, liaws I awel,-gemau teg Gwmwd haul ac aw el Crog glj chau'r creigle uchel, Fflur y main, ffiolau'r mel. Coedbedw ac nid englyn mwyn add ygent hwy i'n cof, ond gwialen gas, bu'r c >rS yn wrymiau cochion ar ei hoi ganwaith yn nyddiau mebyd ac ysgol. Ond y cwbl yn ofer, canys nid d rwy rwygo i groen felly y ceir y Djeddf a'i gor.-hraynion i galon plentyn by th. Drain gwynion a'u sawr mor hyfryd ag yw'r perarogl Crist sydd ar fywyd ambell hen sant distadl yn ffroenau'r Nef. Eiddiorwg,—pauper y winllan, ac am wneud workhouse o bob coed en y galio bwyso ami. Coed flaw ydd o bob Uiw a gwaw r y labur- num derw a llwylan a choed nau ceffylau; llwyni afrifed o ros o bob lli", a'r Rhododendron yn c^stadlu prun ai efe ynteu'r Rhosyn Coch oedd i fod j n Fremn yr Arcc. Yr wyf cyn goched fy lliw a thithau v Iliw a thittiau "bob c'ydd y cyfodi o'th viely," ebe'r Rhododendron, gan sythu ar ei fonyn. Wyt, mi'r wyt," ebe'r Rhosyn, "ond 'does yna ddim perarogI-ldim aroma-. arnat ti, fel y sydd arnaf fi." A dyna'r Rhosyn swil yn cochi'n gochach nag o'rblaen oblegid cael eihudo felhyn ar odamwain i ganmol ei hun. A'r hen Rododenc ron yntau'n plygt o'r golwg, ar 01 colli'r ddadl a brenhiniaeth yr ardd. Ac yr wyf yn cofio clywed un o Hoelion Wyth Cymru'n dweyd fod yna liaws o Rod od, end rons yn codi eu pennau yng Ngardd yr Eglwys, ac y gallech feddwl, ar liw eu proffes, eu bod yn saint a rhosod cochion bob un ond "Na," ebe'r Gwinllanydd Mawr" rth eu ffroeni, 'does dim perarogl Crist ar eich buchedd, ac felly id omen y chwynachwi." Byddai'neithaf peth i ti, ddarllenydd, ac i minnau ysgribl- ydd, holi'n hunain yn ddistaw bach, cyn mynd at y paragraff nesaf, prun ai Rhcsyn ynteu Rhododendronydym, canysunmanwl iawn yw'r Chwynnwr. Ond dyma unllyn yn llawn o bennabyliaid" A lle'r oedd penbwl, nid oedd yr un brithyll na lie'r oedd britbyll, yr un penbwl. Paham Rb ei ai f- Rbe-iaify meddwlareiunioni Dy'rArglwydd1 o un ac i Dy'r Cyffredin o'r llall. Yr oedd yno ugeiniau o goed a blodau eraill na wyddwn i mo'u henwau heb son am adar aneirif yn telori eu salmau wrth ddiolch am bryf genwair a phob rhyw borthiant. Yr oedd y fronfraith yno, a'r deryn du pigfelyn, y Dryw Bach, y Bine, Rohin Goch, Titw Tomos Las, Creyr Glas ar lan ambell lyn o d an y plas, &'r Hebog yn plannu am ei sglyfaath. Nef- oedd o le fuasai Nant y Ffridd yna, onibai fod rhyw hen satan o sniper fel y Cudyll Coch yma'ndisgyn arnommor chwap a didrugar- edd," ebe'r Pathew bach a gooasai, r ysglyf faethwr i'w big. Ac fe fydd Cudyll yr Angau yn disgyn yr un mor dttidrugaredd arnom ninnau'n dau un o'r dvddiau nesaf yma, oni fydd, John Harrison? A clweyd y gwir i ehwi, fe fydd yr hen gorffyn yma, ar ambell bwl gwan a ddaw drosto, yn clywed ei swn v eithiau yn setio'i aden at blannu i lawr i'w nol. hen ias atgas ydyw honno pan gripio drosoch. Eithaf gwir," ebe Harrison ond yn ail lenwi ei getyn yn ddycnach nag o'r blaen, er n-wyu codi digon o fwg i dtlogu'l' Cudyll os Oeuai. Caisar yr Afon. Y mae'r ffrwd o ddolenna i lawr y ceunant wedi cael ei chronni'n llynnoedd tlysion i'w ryfeddu, a channoedd o frithylliaid fawr a man yn heigio pob llyn, nes deffro'r hen ysfa feoacAeraidd yn fy mysedd, wrth gofio'r ami un a ddeliais yn Afon Glan y Worn, gartre ers talm. Ond y mae y rhain yn fwy a gwell 1 awer eu lie na'r rheini, a'u tor yn sgleinio mor dlws wrth neidio at y pryfed. Ond nid byd gwyn i gy d. ydyw byd y brithyll, mwy na byd y Pathew a'i Gu6 y 11 Coch canys erbyn sylwi, y pysg mwyaf sydd yn cael bod nesaf ymlaen, ac yn y man goreu i gael haul a phryf. Ac yn un o'r llynnoedd hyn heddyw, gwelem y brithyll mwyaf o'r haid i gyd, yn sefyll a'i ben i gyfarfod y Hi,—clobyn tua'r deubwys yma—-a'r lleill i gyd yn gorfod sm atio'r tu ol iddo, a boiloni ar ba beth bynnag y fwelai ef yn dda adael iddo lifo heibio. Y tamaid cyntaf a brasaf iddo ef, m)n dyn. Ac wrth iddo ledu ei esgyll a chware'i gy nffon a chad w cilwg barhaus ar y rhai llai tu cefn iddo, edrychai yn union fel y Caiser creulon, yn byw ar ei faint a'i nerth, a'r lleill o'r tu 01 iddo yn crynnu fel cenhedloedd bychain Ewrop rhag Wil Pen Blaen. A'r un ddeddf a g oedd yn llyn Nant y Ffridd sydd yn ein byd ninnau, blant dynion druain, canys y mae amli Gaiserd eubwys yn swagro'i gynffon rhyngom a'n tamaid cyfiawn a'n lie teg yn yr haul, onid oes, John Harrison ? "Digon gwir," ebr yntau, dan lwytho a thanio drachefn, a'm tywys i erddi'r plas, lie yea wyd ymgom a Samuel Jones y gardd- wr llengar ac awenyddol sy'n trin yr arad nid er mwyn ei gyflog yn unig, ond er mwyn y dryohfeddyliau a ddaw iddo o'i ffrwythau a'i phlanhigion. Nimrod y Nant" Y syndod nesaf a fwynhawyd oedd cae I mynd drwy'r Plas dan arweiniad yr Yswain Kyrke -palff o ddyn eydnerth, graen bonedd- igeiddrwydd. ar bob ystum ao agwedd, ond tirion ei oslef a naws direidi cartrefol yn ei lygad wyneb a chorff odiaeth o hardd a lluniaidd na fawr ryfedd, canys os gwir a ddywed yr achau sydd ynghrog mewn ffram ar un o barwydydd y plas, y mae gwaed glas rhai o'r hen frenhinoedd Sacsonaidd yn ei wythiennau. Yr oedd yn dal a llyd an eithriadol ei frest a'r unig beth lletach na honno oedd ei wen dirion wrth groesawu lled- fegyn o sgriblwr Cymraeg dan ei nenbren derw. Ac unwaith yr eloch i fewn, chwi gewch ddigon o reswm i weiddi "Bren- siach ymhob ystafell, canys y maent yn llawn o greiriau'r gwledydd pell. Y mae'r ysw ain yn Nimrod o heliwr cad am a muriau ei balasty braf yn llawn o bennau bwystfilod gwylltion asaethodd ef eihunynanialdiroedd Affrica a'r India a'r America, heb son am wledydd nes yma'r Cyfandir tua'r Llychlyn ac yn y blaen. A rhyw gynddaredd glaf- oeriog yn sgleinio o ddannedd yr arth a'r bleiddiaid, ond rhyw fwynder digyffelyb o lygad y ceirw. Uyweda Arglwdd Rosebery mai llygad carw wrth ei gau i farw,yw'rpeth tyneraf-mwyaf touching-) n) Cread. Ac y mae yma werth arian anhygoel o luniau a phobrhywgrairachrcRtwaith pobdeunydd cysur a swyn y medr athrylith ei ddyfeisio a chyfoeth ei brynnu. Ac y Iliae) ma Feibl yn y cwpwrdd llyfrau igadw gwastrodecld ar y cannoedd llyfrau ereill sydd yno. Gwelsom ystablau'r ceffylau hefyd, y buasai'n amheu- thun o'r mwy af gan filoedd o sly miaid Lerpwl gael gwâl hanner mor gysurus a sweet ei saw r. Yr Hades ym Mol y I Mynydd. Y syndod nesaf oedd cael cannwyll, a cherdded yng ngoleu honno drwy wmbred.d o'r ogofau sydd yn ochr y ceunant, a dyll- wyd am blwm arhyd y canrifoedd o ddyddiau y Rhufeiniaid i lawr, ond swn yr un ebill na chyn ynddynt heddyw,-dim ond y dwr yn ch  n ynddynt hedd- diferu, ahwnnw morddieithriol a byd-arall ei dip nes fy mod yn meddwl mai clywed swn dagrau edifeirweh y colledigion yr oeddwn. Da i mi fod John Harrison wrth law, onite teimlaswn fy hun fel y Bared Cwsc yn Uffern heb yr angel i'm cariw o balfau ellyllon y tywvllwch. Ond y maeynalecrwnymmoly mynycld,-cyffordd neu fan cyfarfod gwa- hanol ogofau cylch nid anhebyg i gylch Gorsedd y Beirdd, h eb yr haul mae'n wir, ond nidbeb oleuni, serch hynny, canys y mae yno electric light, a lie y gall yr yswain a'i etholed igion eistedd i lawr i wledd a a straeo neu fynd efo Dante a'i ysbrydion, os gwell ganddynt, drwy'r Hades hon. Hawyr R mor ddistaw oedd pob man dim swn rhyfel; dim swn y byd na'i helynt dim swn gwaitb dim swn plant na mam nac aelwyd dim swn Eisteddfod na chymanfa ganu na chymdeithas lenyddol; d im swn plant yn prancio wrth g ael eu gollwng adref o'r ysgol; dim swn Mari'rforwyn yn gweiddi ar Gwenno'r fuwch i ddod i gael ei gociro dim swn pladur yn gwanu'r gwair; dim swn yr un Hoelen Wyth yn gweiddi "Maddeuant ar deulu'r Codwm dim end swn Unigrwydd, a hwnnw mor drwm a llethol nes fod cloc Cydwybod i'w glywed yn reit blaen yn tician Tragwyddoldeb wrth daro un ochr i'r Pend il, a Cyfrifoldeb wrth daro'rllall. Dowch allan, John Harrison annwyl gael inni weld yr Haul cyn ymollwng a marw yng Nghut yr Anobaith hwn. Clogwyn Cyfiawnder a I Blodyn Trugaredd. I Ac allan yr aed, a dringo i ben y bwlch, gan droi a chael un olwg arall ar Nant y Ffridd cyn ymadael. A dyma 'nheimlad ar y pryd, a hyd heddyw o ran hynny Na welais le I harddach yn fees na gwr yr un plas wed mynd ymhellach i gyf ezf(-d PTatur i harddu a pherffeithio'arfan. Ynfoely buasai'rcreigiau i rad d au mawy onibai'r yafa sydd ynyr yswain am brydferthu popeth ac felly chwi gewch yma, yn anad unman bron, faaredd gallu a doethineb Duw wedi ei lyfnu a'i ysgafnu a gallu cyfoeth adelfrydau dy n, nes bod yrholl le, a sblo arno'n iawn, yn trji'n ddameg a datguddiad ysbrydol. Pecawsechyclogwyn moelion, ysgythrog, a dim ond hwy, chwi gawsech ddrych o gadernid cj fiawnder disy fi yr Hwn a'u gwnaeth, ond mo'r awgrym lleiaf o'i gariad a'i d ynerw, h pe cawsech y blodau a'r harddweh yn unig, heb y cadernid craig yn sylfaen i bwyso a thyfu arno, pryciferth- wch merfedd cors a siglen fuasai'r cwbl, a lie d a i ddim ond i foddi. Ond dyma glogwyni Cyfiawnder wedi eu cuddio a mantell Trugaredd, nes fod dwy ochr y Duw- dod yn cael chwarae teg yn LlyfrDatguddiad. Nant y Ffriid. John Harrison, gadewch i mi ysgafnu 'mrest a gweiddi Bendigedig nerth fy mhen am y tro olaf cyn troi'm cefn ar Barlwr y Cread. Clywais fy nghyfaill John Morris, B.Sc., Bl. Ffestiniog, yn dweyd am ryw Saesnes a daeuai i'r ardal honno i baentio yn yrhaf, mai'r unig gwyn oedd ganddi yn erbyn y lie ydoedd hwn :■—■ Fod y Creawdydd Mawr wedi eramio cymaint o arddunedd i yscythredd y Moelwyn a'i gyd-glogwyni nes fod eu gogoniant, argodiad neu fachlud haul, yn d digon a Ilesmeirio d yn i fucl ancl od. A phe gwelsai John Ruskin y fantell o dlysni esrnwyth ac amryliw a daflasai Duw dros Nant y rA f rid 0 hed d yA 'r pr, Nant y Ffridd heddyw 'rprynhawn, fefuaeai'n Iluchio'i het a'i ffon i'r entrych wrth waeddi Well done, God Diolchwyd i'r Yswain hynaws am ei gared igrwydd, a cherddwyd i ben y bwlch, sef Bwlch Gwyn, lie y treuliais ami awrddedwydd gynt ar aelwyd Mr. a Mrs. Evan Roberts, Maelor View, hwythau dirion bellach yn y bedd a'u plant led y byd. Ni fum i erioed ar yr aelwyd gynnes honno na fyddai hi'n llawn o aroma ysbrydol cadw dyletswydd." Yn ol Hanes Bwlchgwyn a'r Cylchoedd (E. Kendrick) a roes f'arweinydd yn f y Ilaw, dym a iaith gyffredin pobl yr ardal hon:- Sut sy, calon, es cantodd. Bawedd garw "son, weld di; agos i mi gicio'r bwcet neithiwr dwythaf yn y byd, achos ysgras yma, ynte. Doth nacw adref yn ei grap, ac mewn pi il garw son, wedi caelgonnod o'r peth coch yma, ynte, ac mi waeddais 'iwchw, iwchw,' mi godais fy nghloch mor groch, a dwrdiais o, ac heno, myn cebvst, taw ar dy stwr, ni wneiff d ermio "byth eto deudes innau, No trust in "Charles,' Mae o wedi torri'r c rol d air gwaith, afynteynperthyni'rcapel. Eo fo yn y ty yr oedd beth wmbreth o hen gonsiwn, a Bob ffyn bagle efo'i bibog, 'rhen rodne, yrhenlumangi, yrhen slop- ber, gorfod iddo'i hel hi mewn twine. Baswn inne, pal, yn rhoi clowten iddo oni bai ei bod hi yn gwlawio hen wragedd a ffyn, yr hen fraddug gyna fo. Mi welais ddoe, ynte, rhyw hogyn ar geffyl haearn, ynte. 'Roedd ganddo het, kehakke, ynte, a nickabockas, ynte c, slipars a sane coebi-)n, ynte a cegaretts ynte; 'roedd o yn smart, ynte, a mustaches, ynte. Darfu imi gerdded i'r dre, ynte, ac yn oi, ynte. Mi droes i dy i gael te, ynte. 'Doedd yno ddim te, ond coffi, ynte, a mi ddoes ad re ar ol hynny, ynte." Ond yr oed d y Gymraeg a glyw ais i ) m Mryn Derw ac ar riniog Shop y Star yn lanach ac urddasolach na'r dam yna. Ond rhaid tewi, ac ystablu'r merlyn. Diolch calon i cawi, John Harrison, am eich gwahoddiad ac am eich cwmni a phob tro ydeuaf i'r cyffiniau, byddaf yn rhwym o alw ym Mryn Derw am ragor o bleser a I gwybodaeth. Hwyraeh y daw'r Hutyn I athrylithgar gyda. ni ar ein hysgawfc nesaf. A dyna bum colofn a fyddai ganddo ef i'w draethu amcl ani Llygad y Wawr J.H.J.