Y Brython

Cofiant y Canghellor. Yr Ail Gyfrol. I Parhad.] I lirt Steps m Lemt and in Politics yw t?stun I Pemod IV, ac .i basio'r arholiad r], g= yn y gyfraith, rhaid oedd medru crap ar Ladin a Ffrancaeg. Yr oedd ysgolfeistr y Llan yn medru'r gyntaf, ond dim o'r olaf, ac fel hyn y trechwyd yr anhawster :— "It so happened that just at that time u Cass ell's Popular Educator was being published in parts and circulated through- out the land. Some of the parts found their way into the shoemaker's homo at Llanystumdwy, and among treir contents were articles setting out in a clear and popular style a full course of instruction in the French language. A cursory perusal of these articles kindled in Mr. Richard Lloyd the desire and deter- mlliation so to master the subject as to be able to give his nephew the needful "help. A French grammar and dictionary were forthwith procured, and uncle and nephew applied themselves to the task with a zeal that knew no weariness, sitting,' as Mr. Lloyd George himself has said, for hours together laboriously spelling out the rudiments of a language.' And thus the old man and the lad trod together the steep and toilsome path that led to ultimate triumph." Diddorol iawn yw'r enghreifftiau o'i lythyrau i Wasg Caernarfon ac ereill ar bynciau'r dydd, ac ynddynt ddangos yn eglur fod ymladdwr a phwywr .diail yn dechreu blaguro. Yn Pennod V, sef arno fel Solicitor and Advocate, cawn drem fyw ar y cythrwfl a'r ehwyldroad a barodd yn llysoedd ynadol Sir Gaernarfon a Sir Feirionydd ac fel y bu i'w feiddgarwch di-ofn a'i ddiofryd i fynd at wraidd pob gorthrwm ennyn Hid a dygasedd y mawrion ato, ond fel y bu raid i'r uchaf ohon- ynb, y nail] ar ol y Ilall, ostwng ei wrychyn a llyfu'r llwch yn ami yn wyneb cadernid disyfl Y cyw twrne cegrwth," chwedl hwythau yn eu cynddaredd amdano. Dymg, stori fach bert yr y cyswllt liwn, a'i aaturioldeb gwledig yn cadarnhau mai stori wir ydyw :— In connection with one of his periodical visits to Ffestiniog a story is told which is worth repeating. It sometimes hap- pened that, owing to a late sitting of the court on a Saturday, he was unable to return home to Criccieth, and had, therefore, to spend the Sunday at Fes- tiniog. On such occasions he would always attend service on the Sunday at the Baptist Chapel. I remember him "him on one accasion,' writes a Welsh Baptist divine, 'reading a portion of the Scriptures to introduce the servico in Calvary Chapel but he would not lead in prayer, and old brother Owen Jones was asked to pray. A few days after- "wards I visited old Mary Britchard. Who was that young man who read the chapter on Sunday night ? she asked. 'It was plain,' she added, 'that he "conld not pray. You had to get old Owen Jones to take the prayer.' I in- formed her that he was a young solicitor who had just begun to practise in our district. Oh, a solicitor remarked the old lady, 'it it no wonder that hi I toidd not pray Ac wele un arall, sy'n enghraifft fel y medrai roi'r Q.C.'s a'u gwadnau i fyny :— He appeared on one occasion before the County Bench of Merionethshire, which was presided over by the late Samuel Pope, Q.C., then in the heyday of his fame as the most eminent counsel at the "Parliamentary Bar. In conducting his case before this tribunal,Mr.Lloyd George seems to have laid down certain legal propositions with an assurance that bordered upon absolute authority. 'No, no,' chimed in the burly barrister on the Bench, this won't do. Mr. Lloyd George is laying down the law as though he were a judge in the Court of Appeal. It is necessary for me to point out that we here do not believe in the infallibility of Mr. Lloyd George.' Like a flash of lightning came the retort from Mr. Lloyd George as, with twinkling eye, he glanced at the genial figure of Mr. Pope Neither do we in these parts believe in the infalli- bility of the POPE.' First Steps towards Parliament geir yn Pennod VI, lIe y daw i gysylltiad a chyd- weithrediad a'r diweddar Mr. Tom Ellis i'r amlwg, ynghyda'r goel a'r swyn mawr oedd iddo'r pryd hwn ym Mr. Chamberlain. Yna, yn Pen. VII, cawn hanes helynt cyf- reithiol cofiadwy Mynwent Llanfrothen,— helynt a ddygodd ein harwr i olwg y wlad a'r Senedd fel gelyn gormes Eglwysig yn anad gormes yn y byd. Ac fe ddengys y dyfyniad a ganlyn, o Pennod VIII--From County Council to Parliament—fel y mae ei galon mor lew ag yw ei goryn o lawn Mrs. Lloyd George has a very vivid recollection of an incident which occurred within a few weeks of their settlement in their own home at Criccioth, which clearly revealed the intensity of her husband's political inclinations. A Church-defence meeting had been advertised to take pl-tee at Portmadoc. and several leading ecclesiastical dignitaries were announced to take part in the proceedings. The announcement of such a gathering roused Atr. Lloyd George's antipathy, and he made up his mind to carry the war right into the enemy's camp. Unfortunately, the appointed day of the meeting found him confined indoors with a severe cold in the throat, and all day long he be- moaned the hardness of his luck in thus finding himself incapacitated for carrying "out the plan which he had devised. Towards evening, however, he decided, in spite of the imperiousness of the doctor's advice and of the entreaties of his wife, to make the journey to Portmadoc for the "purpose of challenging the vote of the meeting and, therefore, muffling up his throat, he set out. After listening patiently to the various "speakers, he ascended the platform and claimed the right to move an amendment. This he proceeded to do in words that "flashed with fire. He subjected the previous speakers to a ruthless castiga- tion, and he roused the enthusiasm of the main portion of the meeting to such a I pitch that the amendment was carried by a large majority. An hour or two later ".he was back in his home at Criccieth, in high glee over the triumph of his exploit. The huskiness in his voice had completely disappeared, and he confessed to his wife that in the excitement of the meeting all trace of his cold had vanished. For several days afterwards his great triumph formed the staple topic of local talk. He was the hero of the occasion and the feeling deepened that so daring a fighter was bound to find his way to the House of I Commons." Gorffenna Cyfrol II gyda'i hanes yn cyrraedd y Senedd, pan y'i hetholwyd yn Ebrill, 1890, yn aelod tros Fwrdeisdrefi Arfon, gan 18 o fwyafrif ar Syr Ellis Nanney a diau y ceir yn y drydedd gyfro! ha,nes ei gynnydd gwyrthiol fel gwleidydd a diwygiwr o hynny hyd yn awr. Y mae'r Cofiant yn frith o wy- bodawth a gafwyd o lygad y ffynnon, ac nid yn ail Haw. Mewn Cymro mor fawr, mor eithriadol ei alluoedd a 'i Iwyddiant, cafodd yr awdur ddigonedd o ddefnyddifu gwnaeth yntau ddeunydd rhagorol ohonynt, ac a'u cyfrodeddodd yn Gofiant da o'r gwr a'i gyraeddiadau. I

—— ■ COF A CHADW am Eisteddfod Fawr Llan- gollen, 1858. Y prif fnddugwyr, eu Hun a'u gorchest. Pris, 3c. Swyddfa'r 1* Brython," LERPWL.

Y Gol. Oddicartref. SA'N OL, SMOT! I Gwib i Ganol Chwarelwyr Bethesda. I Ymgodi yma hyd y wybren mae Mynyddoedd noethion, llawn o greigiau uthr, 0 gymoedd dyfnion, fiurfiant nefoedd i Ysbrydion Anian ac o ogofevdd IlA gadwant lawer hen gyfrinach ddu Am lid a gorthrwm, am bangefydd a gwaed. Mae swn y rhaeadr unig oddidraw Yn disgyn yn nistawrwydd plygain fel Ochenaid creadigaeth ar fy nghlyw. Mor debyg yw ei hiraeth ef am for I awydd enaid sanctaidd am yr lor IOLo CAERNARFON. GydaV Hen Gyfoedi I WRTH lenwi cyhocddiad gyda'r Clwb Unedig nos Woner cyn y ddiweddaf, treuliais egwyl fer tan nenbren fy hen gyfoed bore oes, Mr. D. Griffith Davies, yr Hengoed—mab yr lolo j Meirion a gyhoeddodd lyfryn mor werthfawr am enwogion y Sir honno, sy bellach mor brin ac an odd ei gael (a phwy bynnag sydd ganddo un a war thai, fforddoled yma). Wrth weld fy hen gyfoed, y mae 'mysedd yn ysu'r funud yma na chaent ysgrifennu twm- path o helyntion trwstan y dyddiau gynt a fu, megis yr ymladdfeydd ar fuarth yr ysgol yr ami gurfa gafwyd am anghofio'r adnod a phennau'r bregeth erbyn y seiat dwyn yr afalau o berllan Maes y Neuadd bwyta lloi'r dorth boeth o bobty Ann Owen Ty'n y Ffridd disgyn i'r Cyt cleiog wrth oreu neidio gwlychu ac andwyo'r siwt glwt wrth dryfera lleda ger Aber la a Chlogwyn Melyn a chael a gwisgo'r snoden las fol aelod o Fund y Ffiiwt yng Nghae Ty'n y Fron cithr ni wiw meddwl rhedeg ar ol y rhain nes y bo rhagor lawer o le nag sydd heddyw i'r merlyn luchio'i garnau. Diolch i'm cyfoed a'i hriod am garedigrwydd mor naturiol a dwr yn diferu, na dim o'r gwneud a'r gosod yn agos ato, fel sydd mor atcas mewn ami dy 110'1' elocli. Gwelais fod yr Hengoed yn dryfwl o drysorau-y rhain yn eu mysg:-I-Ien Gadair dderw ddurol berthynol i Dwm o'r Nant, a min.uau'n eistedd ynddi i weld a gawswn iasiad o athrylith dychan yr hen sgrafellwr cignoeth hwnnw i chwipio'r Philistiaeth yscymun allan o gorgwn Belffast a mastiffs y Fyddin a llechgwn y Senedd. Buasai'r hen Dwm a Jac Glan y Gors wrth eu bodd, ill dau, ac yn llyfu gwefl wrth gael plethu ffrewyll naw-rheifyn i'w gosod ar grwper y gethern. Ond druan ohonof, ni waeth ymlia gadair yr eisteddof, fymryn llawnach fy nghlopa y codaf o'r un ohonynt; a phan gwynais wrth gydymaith y dydd o'r blaen fod gennyf gur yn fy mhen, yr unig gysur a gefais gan y cnaf cibog ydoedd hyn Diolch fod genti rywbeth ynddo, da thdi." Ac felly, rhaid imi ofyn i Elphin ganu'r gerdd dychan y fo fedrai, o neb sydd yng Nghymru heddyw. Ac y mae yno boudoir hefyd p^rthynol i Dwm o'r Nant yn un o barlyrau'r Hengoed, ac yn hen ddod- refnyn swynol a sgleiniog yr olwg, ae ynddo lu o gelloedd a chistiau bach. Dywedodd gwr y ty wrthyf y gwerthai hwn. Ac felly, y chwi bobl gefnog a chennych bymtheg neu ugain punt i'w hebcor, dyma i ehwi gyfle am hen grair gwerth ei gael. Gwelais amryw byd o Dylwyth cerddgar Angharad, ac euthum ar fy llw y caent lonaid ty i'w gweld a'u gwrando yn Lerpwl eto pe deuent ar eu hald y gaeaf nesaf. Y mae'n Cymraeg ni'n lletach er pan fuoch yma, a swyn stori Cynfrig Hir yn ein clustiau fyth. Ddowch chwi ? I Chwarel a Chapel. Aed a mi i weld Chwareli'r ardal. |Y maent yn Nwrth eu gweld ar lawer ystyr ydynt, y maent ond yn fy myw y medrwn i aros i sbio'n hir artty-n t, canys yr oedd gweld y graith ddofn a wnaethai'r ebill a'r powdr ar fron yr hen fynyddau yn f'atgoffa o'r graith ddyfnach a gloesach fyth a wnaethai Ebill Gorthrwm a Phowdr Brad y dyddiau gynt ar eneidiau'r chwarelwyr, genhedlaeth ar ol cenhedlaeth. Y mae yna glwt drosti ers blynyddau, ond codwch y lleia' rioed ar ei gwrr, a chwi gewch mai heb gau y mae'r graith hyd heddyw. Stiwardiaeth Seisnig, oddiar dy law di y gofynnir Pit gwaed rbyw ddydd a ddaw fe fydd dy wep di'n o laes y diwrnod y daw Rhingyll Cyfiawnder i blannu ei balfau preiff- ion yn dy wogil, a chvmerwn i mo holl blasau a chestyll y byd am fod vn dy'sgidiau hoelion ddydd yFarn. Dos ymaith o'n golwg,y ddrych iolaeth ddanheddog, rhag imi wylltio e, cholli arnaf fy hun nes ymollwng i ddweyd cymaint o'r gwir amdanat nes cael fy mhluo'n feth- I dalwr noethlymun yn Ilys yr athrod am wneud Cefais gip ar 10 dwvfolach fxlwaith na'r un chwarel chwerw'i briw do, sef ar Gape] Mawr JflrusnJem-un demlau mwya'r Gogledd, hardd ei ffurf a hwylus ystefvll ac ysgoldai a phopeth o'r diweddaraf tufewn yr addoldy'n grwn ac amffitheatraidd, ond heb fod yn rhy ddwfn, eithr wedi ei badellu'n ddigon graddol nes fod seti ucha'r Ilofft nemor os dim uwch no, genau'r pregethwT o'r pulpud pawb yn agos atoch er lleted y He, a hynny heb fod yn.domen glds ar gilydd I mpgis y'u cewch rivwn adeiladau ereill o faint yr un hwii pobman yn oleu, ysgafn, a siriol ei liw a'i olwg, ac yn profi i mi fod ei gynllunydd, pwy bynnag ydoedd, yn credu ydoedd, vn credu mai cartrof prydferthwch a Ilawenyda,i foichio allan foliant yr I6r, yw pob capel iawn, ac nid rhyw furddyn surbwch a phendrist a mwll ei awvr, i fagu dyciâu ysbrydol a chorff- orol ar ddyn. A dweyd y gwir i chwi'n. ddistaw bach, fe resynwn i heddyw, megis y gresynais ganwaith o'r blaen, na buaswn yn brngPthwr-yn un o'r hoelion wyth folly!- modd y cawswn esgyn i bulpud fel hwn i oilwng rhai o'r mrddvliau poethion yma sy'n goglais fy ngho-lon-p,c ymron a hollti'i pharwydvdd brau f,,rnb(-,Il dro--ie, eu gollwng yn tin c/^nlli' i egubo Hond Jerusalem o bob] Bethpsda i F6r yr lachawdwriaeth. Hynny fuasai'n bro,f os cawswn fynd yno f'hun i'w canlyn, ac nid cae] fy ngadael a nhaflu i domf'n rwbo-I gwrthodedig hen Chwarel ddoin y Codwm, sydd mor debyg i Chwarel y Cae mewn llawer peth. Bore dydd Sadwrn y gwelais i y capel gresyn na chawswn aros dros y Sul, a chlywed y fath gapelaid o leisiau'r mynydd yn codi dyn oddiar ei draed wrth ganu "Marchog lesu yn llwyddiannus," ac mor felys fuasai cael tipyn o flrae fach ddiwinyddol gyda hwy parth yr Hen a'r Newydd yn yr Ysgol Sul y mae yma ambell ddiwinydd heb farw eto ym Methesda, y buasai'n werth ei brocio er mwyn gweld saethau'i argyhoeddiad yn sboncio o fwa'i gyffes. Rhaid imi gael aros dros y Sul y tro nesaf. Ys gwn i ai am graith gormes y byddant hwy'n meddwl. wrth ganu Gwaed y Groes a gwyd y graith, Na welir moni eilwaith ? 'Synnwn i ddim. Pregeth yr Allt. Fe glywswn dipyn—nid rhyw lawer—am Thomas Roberts, cyn-fugail Jerusalem—y fo a'i ffon oedd mor braff ei bon ond mor fain a thyner ei blaen y fo a'i Gymraeg—Cymraeg cartrefol Dyffryn Clwyd-a gaed yn berffeithiaf o bawb gan Emrys ap Iwan. Do, fe glywais ambell angel o feddwl yn llamu o'i ben, yn enwedig y mcddyliau hynny a ddeuai oddiyno pan dymiai ei law mor cd drwy gudynau'r gwallt yr oedd ganddo gnu mor drweh ohono. Un dda oedd ei bregeth ar Dduwioldeb fel Gallt—The Rill Difficulty, chwedl Bunyan am yr allt honno,—gallt sertba'r byd, sy a rhai yn cyrraedd ei chrib a'r lleill yn rowlio i'r gwae sydd tua'i gwaelod. Y maent ar fin collieiddilynydd-y Parch. W. R. Owen, B.A., sydd a gair mor dda iddo drwy'r ardal fel dyn a gweinidog Duw'n rhwydd iddo yn Aber- gele, a chadwed honno rhag mynd fel y RhyI, beth bynnag. Bum drwy Ty'n Twr, a'i simne ryfedd, ac a, welais yr hen geudwll slei lie y bu dda gan yr Archesgob John Williarns--dilynydd Cardinal Wolsey fel Ceiawad y Sel Fawr-gael ym- guddio yn ei grwcwd pan ddisgynnodd gwg y Brenin a'i glymblaid sarffaidd arno. Yr oedd tipyn o gwymp o Barlwr y Brenin i dwll mor dywyll! Ond 'does wybod pa faint o wir sydd yn y stori, cnays mwsoglodd un gyffelyb o gwmpas Wm. Salisbury a'r Esgob Morgan ac ereill, o angylion erlidiedig yr oes dywyll Aed oddiyno i fyny drwy ddarn o Nant Ffrancon ond dyma gorn cinio'r Hengoed yn canu, ac y mae mwy o swyn a dylanwad yn llais hwnnw nag sydd yn yr un oratorio a ganodd Cor Harry Evans erioed, pob parch iddo, canys Enw'i hir hanner dydd, Yw lluniaeth a llawenydd, chwedl y Berwron, a ffwrdd a ni yn ein holau, gan adael Mabinogion melys Nant Ffrancon tan y tro nesaf. Stori'r Wy a Darlith y Tir- Yn Nhre Garth y treuliwyd yr piydnawn, gyda'r Parchedigion Jones-Davies a Thegla Davies—dau addfwyn a diddan tuhwnt, ac arogl sweet Dyffryn Ial yn drwm ar y ddau. Cawsid hamdden a lie Jinor hawdd fuasai rhoi sachaid o'r sgwrs ar gem y merlyn, pwn Wesle- aidd un ochr a phwn Fethodistaidd yr ochr arall, y ddau'n gydbwys eu eroeso, a'r merlyn mor gysurus cydrhyngynt. Ond er diddaned y Hwyth, rhaid stablu'r gelach am fis neu fwy, ac wedyn ceir gweld beth ddaw. Stori ogieisicdd gryn dipyn, arnaf fi oedd honno, Perwch iddo ddwad i mewn, a rhowch wy iddo fo a phan ddeuaf innau, druan, ar derfyn y daith, tua nos bywyd, at ddrws y Plas Ucha, gobeithio'n wir y caf glywed hyf- rydlais Gwr y Ty yn gwaeddi ar Gabriel y Gwas, Perwch iddo fo ddwed i mewn, a rhowch wy iddo fo." Fe wnes i dipri o bregeth ar y stori wrth fynd adref drannoeth, acwelt,'iplie-nnaii -n gyntaf, Iiyfrydlais y Gwahoddwr yn ail, tirionwch gwep y gwahoddedig pan y'i clybu yn 3ydd, mor drwyadl yr aeth drwy'r'plisgyn at y sylwedd gwyn-felyn tufewn. Euthum i ganlyn Tegla'r nos, i wrando Gwynfryn Jones yn darlithio yn addoldy Wesleaid Bothesda ar Y Tir i'r Bobl Mr. W. J. Parry, Coetmor, yn y gadair. Dyma'r waith gyntaf imi glywed Gwynfryn—yn darlithio beth bynnag ac nid am ei fod yn dod o'r un Sir a mi, nac yn perthyn i'r un grefft a mi, y dywedaf hyn, eithr am ei fod yn wir Dyma un o'r traethiadau mwyaf eirias a ityawd] a glywais ers yr hawg ar bwnc y tir ac a ddylai gael ei thraethu drwy Gymru Dde a Gogledd. Mor goch y gwridai wrth ddar- lunio'r Normaniaid a'u disgynyddion balch yn bareuta. dolydd brasa'r Hen Gymry oddi arnynt; ond fe] y llonnai wrth feddwl fod y wawr well yn dechreu torri, ac fod Cymro Cricieth yn dechreu chwilfriwio'u cestyll a gwn ei Gyllideb. Y mae'n llawn o ffeithiau enbyd, wedi eu cynnull o ffynonellau gwir a phrofadwy danghoswyd mai tan dorian y tir y mae gwraidd pob gorthrwm a chamwri cymcleithasol; ac wedi profi ei bwnc i'r bon, dyma fo'n hel ei hun at ei gilydd tua'r diwedd, ac yn tywallt chwerwedd ei wawd mewn cenllif o berorati on, yn ddigon i sgubo pob landlord a stiwart ar fiaen ei ryferthwy, hwy a'r "swanks milwrol yna," chwedl yntau, tan daro'r pulpud nes oedd yn sgyrrion bron. Encor, Gwynfryn Fe hoffwn gael dod gyda thi, i dy borthi ar dy bregeth, a gwaeddi Amen wrth dy glywed yn dweyd hanes ami i fam wledig yn medru gwneud mwy gorchest. gyda'i chyllid fach hi nag a wnaeth hyd yn oed Mr. Lloyd George gyda'i gyllideb fawr o, sef medru magu a chael tamaid gonest, er mor ddi-fenyn, iddi hi a'i thylwyth o gyflog oedd yn fripsyn mor fain am fod ei weddill wedi mynd i gadw cwn ac urddas y Castell. Cau'r llidiart a mynd. Bu raid dweyd Bore da wrth Fethesda'n gynnar drannoeth, heb gael golwg ar hen gorlan a diadell Hawen a Rhys Haws heb y daith fwriadedig dros y mynydd at Alafon a R.H.W.—y ddau hen lencyn llengar sy'n ffraeo mor englynaidd yn y BnYTRON ors mis a mwy bellach heb gael seiat a Job, i'w gljnved yn myn drwy'r wlad yn ei hen Goits Fawr, ta orfoleddu wrth weld Bonar Law a'i bla bengoll yn bwnglera mor odidog jj ddwyolr Rhyddfrydwyr ac heb gael gafael ym motwm corn, ambell hen chwarelwr smotiog ei rudd a chyrniog ei gledrau, i'w dynnu i ddweyd hanes hen drais a brad y dyddiau gynt. A dyna hanes ydyw hwnnw, a 'ngwaed yn berwi wrth feddwl fod Y Cymry, nol canu'u cyrn, Cul rwysg, yn cael yr esgyrn, ac yn llyfu platiau'r estron bolrwth sy'n chwibianu arno fel y gwn a ar ei gi, a gweiddi Sa'n ol, Smot." Buasai'n eithaf peth, mewn llithen fel hony blethu portread bach o'r chwarelwr fel dyn a gweithiwr a chrefyddwr; ond gan mai ychydig a wri i amdano, ac mai dim ond ambell wib fer fel hon a gaf fi. i ganol y chwarelwyr,, gweddusach imi dewi, canys cafodd lawer gormod o'i farnu'n fympwyol ac arwynebol gan ambell sgriblydd Ssisnig na wyddni ddim am ei ania.n na'i anawsterau. Sbectol eisio'i glanhau'n arw yw sbectol Sais. Y pethau goreu a ddywedyd wrtho ac am- dano gan neb erioed yw gan Syr Henry Jonee. ynei Ddinasyddiaeth Bur; a phan ddeui dia finnau i fyny a'r Anerchia.dau godidog hyuny, fe wnawn ein tro i'r Ddau Fyd. Hefyd, clywais cyn heddyw gyferbynu'r Chwarelwr a'r Glowr, ac o ddwedyd prun o'r ddau oedd onestaf a'r goreu am dalu'i ddyledion, prun fwya'i blwc a'r lleia'i had,. ac yn y blaen; ond nid y fi, bitw o bapurydd, sydd i farnu, na chwithau chwaith—neb ond yr Hwn a'u gwnaeth, ill dau. Diau yr e ddyfy ddau eu bod yn ddigon cymysg, megis pawb ohonom, ov ddau ddyn—yr Her a'r Newydd ond yn credu, fel ffnnau, er mynyched y'u codymir gan yr Hen yn 1st round y fuehedd hon, mai gan y Hall y mae'r gwynt hwyaf ? a,c mai'r Nowydd drecha yn y diwedd. Diolch am wybod hynny. Hyn sydd. sicr hefyd mai o'r Chwarel a'r Pwll y cafodd Cymru lawer a'i phroffwydi glewaf a'i saint duwiolaf, ac mai clem a ch'ledi'r ddauafiach hynny a roes aidd a. gafael yn ?u cenadwri a phan fo'r Efengyl wedi gorffen ei gwaith arno. dyna'r pryd y ceir y Cymro'n Gymro iawn, set yn blethiad perffaith o gadernid y Graig ac o wres y Glo. Dim peryg' iddo .a.dael i'r un arglwyddyn Seisnig a daearol weiddi Sa'n ol, Smot," arno'r diwrnod hwnnw. Wedi diolch i deulu'r Hengoed sbio eil- waith ar gadair a chwpwrdd Twm o'r Nant cau'r llidiart ar f'ol cymryd cip ffarwel ar y mynyddoedd tan eu trwch o eira-(iechyd i'ch llethrau llyfnion y chwi yw noddfa a Fort 13 y Gymraeg, ac hyd nes y chwelir chwi, bydd ganddi hithau gartref)—ie, wedi hyn, a gollwng ochenaid neu ddwy wrth feddwl i ble 'roeddwn yn troi, carlemais gartref j Birkenhead tan adrodd darn a-rail o ymlSon Iolo Caemarfon Y dref ymhorgar—creadigaeth dyn, Ag sydd yn fyd o weriaith, gloddest, twyll Lie mae uchelgais, drwy beirianwaith cudd, Yn mathru brawd ac yn alldudio chwaer Ac elwgarwch gyda geiriau mel Yn gwerthu tad ac yi newynu mam>- Newidiaf am arddunedd Anian fawr, Am lynnoedd gloywon, creigiau llawn o heit Hanesieeth ryfedd a barddoniaeth ddofn, A llewyrch sanctaidd lloer a ser y nen, Am Symtedd tawel creadigaeth Duw. ILlygad y Wawr ——— o ——— J.H.J.

I Ffetan y Gol. Cofted pawb fo'n anfon i'r Ffetan mai dyma'r gair sydd ar ei genau:- NITHIO'R GAU A NYTHU'R GWIR. Ffryned ei Wawd." At Olygydd Y BRYTHON SYR Ffrwyned ei Wawd" •—dyna air y cyngor Cysur i fardd, am unwaith o leiaf yn ei oes, yw cael ei hun mewn olyniaeth gysegredig. "Gwae chwi canys yr ydych yn adeiladu boddau y proftwydi, ac yn addurno beddau y rhai cyfiawn "(Matb. xxiii, 29). le, firwyred ei wawd 1. Ond o'r tuallan i furiau'r LIan y'i claddwyd." Yng ngoleuni'r gan, gwelir ar unwaith nad. oes awgrym yn hyn mai "peth eithriadcl" ydoedd claddu o'r tualle,.n dyna'r arfer. Ond pan adgyweiriwyd yr eglwys ers deng mlynedd yn ol (nid 15 mlyn- edd, fel y dywedais i, sylwer) adeiladwyd Cangell newydd wrth yr ochr ogleddol, a chymerwyd bedd Daniel Rowlands i mewn i'r Gangell "—dyna a ddywed un o'r awdurdod- au uchaf ar hanes Llangeitho wrthyf, ac un sydd fel y mae gwaetha'r Iwc (chwedl yntau) yn gorfod cyfrannu swm helaeth bob blwyddyn at ddegwm yr offeiriaid, ag yntau yn un o WTthodedigion y Sentars." 2. Mi wn o'r goreu fod rhai a'wdurdodau (?) Eglwysig wedi bod ar eu goreu glas-ymhen can mlynedd wedi i'r peth ddigwydd-yn ceisio gwadu Diarddeliad Rowlands am, meddant hwy, nad oes gofnod o hyn yn register Hys yr Esgob. But before the passing of the 1 and 2 Vic., C. 106, the bishop could revoke licenses to curates mero motu, without making any record thereof. See WALES, by Sir Thomas Phillips, p. 141." (Biographical Dictionary,p. 283). <  1). 283). Eto, hysbysai'r Parch. Howell Davies ar gyhoedd yng Nghapel Llangeitho, ddarfod i'r weithred brofi'n flin i'r Esgob mewn canlyn- iad ei fod mewn ing enaid oblegyd hyn ar ei wely angau, ac iddo ddolefain "Ymdrechais yr ymdrech, gorffennais fy ngyrfa, ond collais fy enaid, fic yr wyf bellach yn andwyol (Ministerial Records, p. 85). Difyr yw darllen am y dull y llwyddodd yr hen ddiacon craffus o'r Dolau-bach i gael allan brofion fed Rowland yn Ymneilltuwr ewyllysgar. Nid oes un ymresymiad cadarnach yn Euclid. Ond er bod Rowland yn paratoi i ymadael, tynnodd yr Eglwys &fydledig 8.Tni ei hun anfri o'i droi allan. Os oedd y pechod o sism yn gysylltiedig o gwbl a'r amgylchiad hwn, y mae yn rhaid mai'r Esgob a'i trodd ef allan oedd yn euog, ac nid ydym yn gwybod nad 'yw'r euogrwydd hwnnw yn gorwedd hyd heddyw ar yr Eglwys o'r hon y cafodd ei ddiarddel 11 (Dr. Lewis Edwards T LI., td. 489). Eto: "Paham yr adeiladodd (R.) Gapel iddo ei hun os oedd rhyddid iddo addoli a ohynnal gwasanaeth yn Eglwys ei blwyf ? (E. Stanton Roberts, mewn adolygiad ar Landmarks in the History of the Church in Walps (Bishop Edwards) yn Nhraethodydd. Ebrill 1914). Ond i ba beth yr ymhelaethaf-oblegid gwelaf nad yw eich gohebydd H.D. yn gwadu o gwbl ddarfod i Rowlands gae] ei droi allan,