Y Tyst

GLOYWI'R GYMRAEG. I ? [Danfoner pob gofyniad a gohebiaeth ynglyn i'r golofn hon i'r Parch. FRIJD JONES, M.A., B.D., Treorchy.] T.E.T. Pa un o'r ddwy frawddeg yma sydd yn iawn yng Ngilfach Fargoed,' ynteu yng iVgMlfach Fargoed ? Wel, y mae'r ddeddf yn ddigon eglur a phen- dant ar y pwnc. Y sain wreiddiol c, onite, sydd yn y gair, sef Cilfach. Fellyi yn ol y rheol yng Nghaer (am '.yu Caer '), yng Nghorwen (am I yn Corwen '), ac yn' g Nghilfach (am yn Cil- fach '). Ond mi wn i'n iawn sut y cyfododd yr amheuaeth. Y gwir yw, ni elwir Cilfach ar y lie, eithr Y Gilfach,' ac y mae'r farmod y yn meddalu'r gytsain ar ei hoi mewn eitw benyw- aidd unigol, megis y graig,' y gWJ'T.' Ac am na cheir y ffurf wreiddiol byth, eithr y ffurf wedi ei threiglo, tueddir o hir arfer edrych ar y ffurf dreigl fel ffurf wreiddiol hynny yw, fel petasai Gilfach ffurf wreiddiol y gair. Eto ymhellach. 11i chyfyd y mater o gwbl tra defnyddir y gair Gilfach wrtho ei hun. Fe'i defnyddir gyda'r fannod yn wastad, megis yn Y Gilfach,' i'r Gilfach.' Nid byth y dywedir e yng Nghilfach (neu yng Ngilfach '), i Gil- fach.' Eithr pan ychwanegir ansoddair ato, megis Gilfach Goch neu Gilfach Fargoed,' fe deiinlir fod yr ansoddair wedi dwyn swydd y fannod, gan mai'r un swydd o osod arbenigrwydd ar air sydd i fannod ac ansoddair. Hynny yw, nid yw dyn mor chwannog i ddywedyd y Gilfach Far- goed neu y Gilfach Goch ag ydyw i ddywedyd iy Gilfach,' &c. Ac os dewisir dileu'r fannod, nid oes ddadl yiighylch beth sydd gywir, sef yng Nghilfach Fargoed ac yng Ngltilftch Goch.' Y mae un cwestiwn arall, efallai, yn ei gynnyg ei hun i ry wrai. Ai ansoddair ydyw Fargoed yn yr eiiw Gilfach Fargoed ? Ai nid enw yw ? Wel le, enw ydyw i ddechreu ond nid wrth ei ddechreuad, eithr wrth ei swydd y penderfynir rhan ymadrodd. Fe welir y treigliad meddai o Bargoed i Fargoed. Yr un fath, ac yn ol yr un rheol, y treiglir Coch i Goch ar ol Cilfach. Pan ddel enw ar ol enw, meddiant fel rheol a ddy- noda, ac ni threiglir y gytsain. Tybier y gof- ynnid, Cilfach pwy yw hi ? Yr ateb fyddai, Cilfach Dafydd neu Cilfach bonheddwr,' nid Cilfach Ddafy(ld' neu Cilfach /onheddwr wedyn ddim. Hto dywedaf, swydd gair sydd i benderfyuii pa ran ymadrodd ydyw ac i'r enw Bargoed yn y Gilfach .Fargoed,' swydd yr ansoddair sy idxlo. J.E.—-(a) A oes gwalianiaeth rhwug lluoedd a Ilia ws ? Oes, y mae gwalianiaeth. Yn iiii peth, enw yn y rhif Iluosog ydyw Uuoedd, a'i unigol ydyw Uu. O'r ochr arall, nid oes rif lluosog i lliaws chwi welwch mai llu a lliaws sydd nesaf i fod yn gyfystyr. Ac fe'u defnyddir yn ami yn gyf- ystyr. Chwi gyfarfyddwch ag un yn anil lIe na syhiiecli cyfarfod a'r llall yn yr un safle. Eto mi gredaf fod y gair llu yn cyflawni swyddi na allai Uiaws yn hawdd. Efallai inai'r nod gwalianiaethol ydyw nad arwydda lliaws ddim ond amlder, tra y gall llu ddynodi syniad o un corff. Gallech ddywedyd am gyrch byddin mai llu yn ymosod ydyw. Y meddwl a gynhygiai lliaws yn ymosod fyddai llawer, heb o angeu-" rheidrwydd olygu fod y llawer yn un corff. Yllg Ngeiriadur Bodfan cyneithir y ddau air fel hyn lliaws, host, multitude, throng; llu, host, army, throng. Sylwer ar multitude yn un. ac army yn y llall. (b) Beth ydyw safnrwth ? ] Nid wyf yn sicr fy mod yn deall eich llmv- ysgrif yma. Eto safnrwth ydyw'r unig air a allaf i ei wneutliur ohono. Gair cyfansawdd ydyw, o salii a rhwth. Y mae ei ystyr felly yn amlwg ceg-agored,' megis ci (ac ambcll i ddyn) j yn anadlu neu, yn ffugiol, megis ambell i ddyn nad oes allu ar y ddaear a'i ceidw rhag siarad. (c) Y mae'r gair sodrcn a'r gair sedrem yn eiriau digon cjaiefin yng Ngheredigion hefyd. Nid gwely'r fuwch, fel yr awgrymwch chwi, yw sodren,' eithr y lie is y tu ol iddi yn y beudy. Y shedreni yw'r to o yd sy'n gorwedd ar ol y cryman ueu'r bladur. Yn fy hen ardal i, ar ol y cryman yn fwyaf neilltuol. 0 ble daw'r geiriau, nis gwn i yn iawn. Y mae gennyf fy llychmygioll, Bydd yn dda gennyf glywed oddi- wrth rywun ar y mater. (d) Dywedir fod ambell un yn ymhoelyd ac ail-ymhoelyd weithiau. 0 ba le y daw ? Pfurf lafar gwlad ydyw ar ymchwelyd,' neu yn fwy cywir ar hyn ffurf ymchoelyd.' Chwi i wyddoch fod chw yu y tafodieithoedd yn hw,' megis hwith am chwith,' &c. felly dywedir^' yinhoel) Id' am ymchoelyd.' Ystyr y gair ydyw troi, a throi yn ol. Yn yr ystyr olaf y defirv ddir ef am y fam pan waethygo wrth adfer ei hiechyd wedi ei thymp. Ail- ymhoelyd yw'r gair yng Ngheredigion. Y mae'r nos wedi cerdded ymhell. Nos da. PJ-

Llygaid Oeddwn i'r Dall. Y mae gwir bein-gl ar hyn o bryd i lawer sef- ydliacl dyngarol sydd wedi cyflawni gwaith ardderchog am flynyddoedd gael ei' anghofio ac oblegid y galwadau mynych gan achosion newyrdd, gall yr hen achosion ddioddef yn fawr drwy gael eu hesgeuluso am dro. Un o'r cyfryw ydyw'r Sefydliad ar gyfer y Deillion a ddechreu- odd ei waith yn Abertawe hanner canrif yn ol. Digpn diyi-ilhongar o'r tuallan ydyw'r adeilad a elwir The Swansea and South Wales Institution for the Blind, ond oddifewn i'r adeilad hwnnw dygir ymlaen waith mawr gydag amynedd a dyfalbarhad gwerth sylw. Y mae ein gwlad wyneb yn wyneb a chwestiynau mawrion, ac yn eu plith y mae beth i'w wneud a'r llu gwyr ieuainc a gollasant ac a gollant eu golygon yn y rhyfel presennol ? Eisoes y mae cynlluniau wedi eu tynnu allan, a sefydliadau wedi eu cychwyn i gyfarwyddo'r deillion hyn at greffta* a galwedigaethau. Diau y ca'r sefydliadau hyn y nawdd a'r gefnogaeth a deilyngant. Ond yr oedd deillion gyda ni bob amser, ac i gyfarfod a'u hangen y darparwyd y sefydliad hwn yn Abertawe. A phan gofir fod un o bob mil o boblogaeth y wlad hon (cYll y rhyfel) yn ddall, gwelir fod nifer y deillion yn golyn am ddar- pariaeth arbennig. Y profiad a gafwyd ynglyn a'r hen sefydliadau hyn a'i gwna'n bosibl wynebu cwestiwn mawr deillion y rhyfel, a diau y bydd i'r ynni a'r cynlluniau ynglyn a'r sefydliadau yyi a r se newydd adweithio er perffeithio'r hen sefydl- iadau. '}, Galw sylw yn syml at hen sefydliad gwerth- fawr ydyw ein hamcan. Yn ystod yr hanner canrif bu dros 300 o blant yn y sefydliad hwn o bob rlian o G3rmru, ac y mae ynddo ar hyn o bryd tua 70 o'r cyfryw. A phwy a dreuliodd awr yn yr ysgol all aaghofio'r gwersi a gafodd ? Dyna dwr o blant bychain yn yr ystafell acw na welsant oleu haul erioed,, yn cael eu cyfar- wyddo i gyfrif a darllen, a'u hatkrawes mor siriol a phe bai ei hysgolheigion yn gweled ei gwên. Gwyr am geinion llenyddiaeth, a chais agor llwybr i'r rhai by chain hyn at y ciiwedlau a'r chwareuon ddiddorallt y mil namyn un plant ein gwlad. Mewn ystafell arall cawn blant mwy eu maint wedi myned drwy yr elfennau, yn awr yn prysur ddarllen a gweithio. DYIW ddosbarth gwnio a gwau a phlethu braidd y gallem gredu mai heb lygaid y gweithia'r merched. Wele nifer o fechgyn a genethod wrth y typewriter. Gwyl Ddewi diweddaf cymerodd rhai o'r plant hyn ran inewii cystadleuaeth traethodau i blant ysgolion xVbertawe, dan iiawdd Cymro dor ion y dref. Y mae Cymro aiddgar—aelod o bwyllgor y Cynirodorion -yn un o'r athrawon, ac yn y sefydliad hwn y cafodd efe ei addysg. Un pryn- liawn lleithodd ein lh'gaid ar y ffordd fawr wrth gyfarfod a chwmni o Boy Scouts o'r sefydliad. Cawsom y fraint un tro arall o glywed yr ysgol yn canu, eu hathrawes hithau'n ddall, ond yn L.R.A.M. Y mae'r gwaith ymysg y plant yn unig yn rhamaut. Ond y niae yn y sefydliad weithdai i'r ddau ryw, ac yno dysgir y naill a'r llall i ennill eu bywioliaeth a bod uwchlaw cardod. Daw rhai i'r sefydliad a'u cynlluniau wedi eu dyrysu yn sydyn. Wedi dysgu crefft, tywyllodd eu llygaid, a rhaid dysgu crefft newydd. Trefnir i ddysgu'I' cyfryw yma, ac i werthu cynm-rch eu llafur. Felly am hanner canrif y gwnaeth y sefydliad hwn ei waith 311 ddidwrw. Bellach y mae'r hen adeilad yn rhy fychaxi, a gobeithir am adeilad ehangach a mwy cyliens. Oni theil- ynga'r sefydliad hwn gefnc^gaeth y rhai sydd yii gweled ? D.E.W.

CARMEL, ABERLL ECHAU.-Cynhaliodd yr eglwys uehod ei chyfarfodydd blynyddol ar y Sal, Medi 23aia, pryd y gwasanaethwyd gan y Parch. H Seiriol Williams, Pontardawe. BETHEL NEWYDD, HEOLYCYW.—Y Parchn. Dr. Lloyd Morgan, Pontardulais, a D. Jones (M.O.), Crynaut, fu'n tori Bara'r Bywyd yn y lie uchod i gynulliadau lluosog iawn ar hin desog, Medi 26ain a'r 27ain. Calondid mawr i'r frawdoliaeth yw'r yehwanegiad ym mhoblogaeth y lie weidi'r parlysiad glofaol ddwy fiynedd yn ol.