Y Tyst

hir. Y mae un o'r tri brawd yn dangos mwy o gydwybod na'r lleill h e f y d William Morys, 'rwy'n meddwl-a theg fydd cydnabod a choffau hynny, fel y gwneir, yn ddios. (5) G w e 1 i r fod defnyddiau Cofiant newydd i brifardd Mon, ynte, a bod y cwbl at law llyfrgellydd Coleg y Brifysgol ym Mangor. Ar wahan i hanes Goronwy hefyd, neu yn hytrach yn ei ysgil, y mae Mr Shankland yn taflu goleuni rhyfeddol i gyfeiriadau eraill, megis ar hanes yr ysgol oedd ym Mhwllheli gynt, lie y bu'r bardd yn ddisgybl (ac nid ym Motwnog), ac ar hanes yr ysgol enwog oedd ym Mangor— Ysgol y Brodyr, gan ddweyd mwy am danilnag a welsom yn unman o'r blaen, a dodi'r cwbl mewn setting ramantus ynglyn a'r priordy neu'r brawdty mynachaidd oedd yn y ddirias gynt. Byddai cael help Mr Shankland ynglyn a hanes y sefydliad crefyddol hwn oedd ym Mangor tua'r Canol Oesoedd yn werthfawr. Tyn efe i lawr bob ofergoel chwalwr a chwilotwr ofnadwy yw mewn gwirionedd, yn ysu am wybod yr hyn sydd gywir, ac yn ddi- drugaredd gyda choelion disail. Gall y bydd yn rhaid cael eraill i adeiladu ar ol i Mr Shankland wneud ei waith. Hyn sydd sicr, fodd bynnag-caiff yr adeilad- ydd hwnnw le glan a chadarn i ddodi ei sylfeini i lawr bydd y muriau llaid wedi mynd, a'r drain wedi eu difa, a dim ond y sylwedd yn aros. (6)|;Hwyrach fy mod wedi dweyd ych- ydig yn fwy nag y dylwn am yr hyn sydd gan Mr Shankland mewn llaw. Eithr nid gwr yn ysgrifennu nofel yw efe, ac am guddio'r Plot hyd y diwedd ond gwr yn chwilio am y gwir er mwyn ei roddi yn ddioed i'w wlad ac nid gwaeth ganddo pa cyn gynted y caiff Cymru'r cwbl i'w llaw. Efe yw'r cymwynaswr, wedi'r oil, ac iddo ef y mae'r clod yn ddyledus. Gwnaed ei waith-cymharol annerbyniol, hwyrach-yn ddiofn, ac yn drwyadl eto. Y mae cylch o ddarllenwyr yn ei wlad sydd yn meddwl llawer o lafur gwr fel efe, ac yn ei weld yn ei wir deilyngdod. Anodd gwybod heddyw ymha ffordd y gall dyn wasanaethu ei wlad gyda mwyaf o fuddioldeb yn y cyfeiriad llenyddol. Y mae pob math ar waith yn cael ei waith, a'i wneud yn llwyr iawn. Erbyn hyn y mae gennym Hanes Cymru wedi ei ysgrifennu yn dda. Y mae gennym feirn- iadaeth ar Iaith Cymru,' a gwyr cyfar- wydd a'r cwbl yn ei thrafod o bob cyfeir- iad—hanes yr iaith, gramadeg yr iaith, cynnwys llenyddol yr iaith, nodweddion yr iaith, a phopeth a berthyn iddi. Y niae gennym wyr yn astudio 'Hynafiaethau Cymru hefyd, a gwyr yn prydyddu i Gymru, ac eraill yn cynnal pob math ar ysgol i oleuo pobl ynglyn an gwlad. Rhwng y cwbl y mae cyfle'r awdur cyff- redin wedi mynd i golli. Nid oes fawr pris heddyw ar waith Ilenor oddieithr ei fod yn feistr ar yr hyn sydd ganddo mewn llaw, a'i fod wedi efrydu rhyw bwnc yn drwyadl, neu brofi fod ynddo wybodaeth eithriadol i ryw gyfeiriad. Phryn pobl mo'i waith heb hynny. Ellir dim cyhoeddi llyfr rywsut rhywsut ar rywbeth rliy-w- beth bellach. Ond y mae Mr Shankland wedi dod o hyd i'w faes, ac yn cloddio ynddo gydag arddeliad.' (7) Onid oes modd cael Mr W. J. Parry, Bethesda, cofiannydd y bardd, ynghyda Mr Hugh Edwards (Huwco Penmaen), Rhyl, i ymgymeryd a chasglu at gael maen ar fedd y bardd Hwfa Mon ? Y mae edmygedd Mr Parry o Hwfa yn fawr, a buasai'r bardd heb gofiant hyd heddyw, yn ol pob golwg, onibai iddo ef gymeryd at y gwaith o ysgrifennu a golygu un yn ddioed. Y mae Huwco Penmaen hefyd yn edmygydd o'r hen brifardd, ac yr oedd efe yn nhy Hwfa gydag ef pan y bu farw yn Rhyl. Wrth Huwco y dywedodd Hwfa y gair olaf, ac yn llaw Huwco y bu ei law yntau hyd y diwedd. Clywsom Huwco Penmaen yn disgrifio'r olygfa y noson honno gyda theimlad dwys-fel yr oedd yr ystafell wedi ei thywyllu, dim ond goleu y lloer ymron yn dod iddi. Uwchben gwely y bardd yr oedd math o ddarlun neu gerf- lun pres ohono, a'r lleuad wrth dywynnu ar hwnnw yn tynnu. ei gysgod ar y gwely. Hwfa yn anadlu'n drwm rhwng y llenni, ac yn cydio yn dyn yn llaw Huwco, gan ei dal am deirawr ymron heb ei gollwng. Y m6r gerllaw yn mynd allan, allan a bywyd yr archdderwydd yn mynd allan yr un fath Ac ar y distyll safodd y don am y filiynfed ran o eiliad. Safodd bywyd y bardd yr un pryd Bu farw ar ddistyll y don Ewch ymlaen, Mr Parry a Mr Edwards-mynnwcli garreg o ryw fath o leiaf ar fedd y prydydd. Peidiwch ag aros wrth na Gorsedd y beirdd na Chymdeithas yr Eisteddfod na dim arall. Goreu po gyntaf i'w chael. Y mae Clwydfardd yn ei fedd er's ugain mlynedd neu well. Arhos- wyd ynglyn ag yntau am i Orsedd y Beirdd symud, ond nid oes ar fedd yr archdder- wydd hwnnw ychwaith gymaint a maen a dwy lythyren eto, fel y clywsom yn ddiweddar. (8) Sicr gennyf fod ysgrif y Parch O. E- Roberts yr wythnos ddiweddaf ar y Cadfridog Owen Thomas yn ddiddorol i lawer. Pe y gwnelem fel Enwad fwy o'n gwyr amlwg yn y cyfeiriad hwn, byddai yn lies dirfawr i'n sel a'n teyrngarwch Enwadol. Gadael i bob cyfle basio yr ydym, yn anffodus, a darllen am wyr mawr yr enwadau eraill, a chanmol eu gwroniaid, fel pe na bai gennym neb i'w edmygu ein hunairi. Cas yw culni, a ffol yw cau ein llygaid ar deilyngdod goreu- gwyr ein gwlad, o ba enwad bynnag y bont. Ond, yn ddios, gwneud yn rhy fach o fawrion ein Henwad ein hunain yw un o'n gwendidau mwyaf. Hawdd fyddai cael llith fel eiddo O. L. ar rywun o'n mawrion yn ami, ond gofalu fod y cyfryw yn fawr mewn gwirionedd, yn hytrach na chlodfori gwyr cyffredin, gan wneud duwiau ohonynt i amcanion arbennig. Y mae'r Cadfridog Owen Thomas o lawer cyfeiriad yn haeddu'r sylw roed iddo, mae'n amlwg. Darllenais innau droion am dano'n mynd gyda gwylder a diymhon- garwch i'r capel Cymreig yn Elandudno, ac yn arddel ei Ymneilltuaeth yn ddi- rodres, ac yn proff esu. ei Annibyniaeth yn ddilol gerbron pawb, ac yn ymffrostio yn iach yn ei Gymraeg. Mae yn amheuthyn cael gwr fel efe, dyweder a fynner. Er wedi teithio'r byd, er wedi dringo'n uchel, er yn troi ymysg pendefigion Seisnig, ac yn gorfod cymdeithasu'n barhaus a swydd- ogion estronol yn y fyddin-eto i gyd yn gwbl ffyddlon i'w wlad a'i iaith a'i grefydd a'i Enwad a'i Ymneilltuaeth. Pe y ceid rhagor fel efe, gwnelai les i'r TYST gy-' hoeddi eu hanes bob wythnos. (9) Deallaf fod y Parch James Charles, Dinbych, yn ymweled a Chyfundebau ar ran y Drysorfa Gynorthwyol, megis y g w n a i ei flaenoriaid yng Nghadair yr Undeb. Yr wythnos hon ymwel Mr. Charles a'r Cyfarfod Chwarterol yn y Cyf- undeb h w n Dwyrain sir Gaerfyrddin. Nid gwr a ollynga unrhyw beth o'i law wedi yr ymeifl ynddo yw efe. Gallwn feddwl mai gwaith cymharol ddiflas i Mr Charles yw hwn hefyd—ymweld a Chyfundebau ar ran y Drysorfa hon, ac, yn wir, ar ran pob trysorfa. Nid yn y cyfeiriad hwn y mae ei ogwydd ef, os adwaenwn ef yn iawn. Gwnaeth gryn lawer yng nghylch Dinbych gyda chasgl- iadau'r Drysorfa dro yn ol, ac efallai iddo y pryd hwnnw gael bias ar waith anghyf- arwydd. Yr olwg a gawn ar Mr Charles, fel rheol, yw yn tawel eistedd yn ei fyfyr- gell, ac yn gweithio ei ffordd drwy astrus dywyllwch ambell i broblem ddiwinyddol ac yn cael bias wrth godi ei ben allan o'r niwl weithiau, gan syllu'n syn o'i gwmpas fel gwr a fuasai yn breuddwydio. Yna'n tisian y tawch i ffwrdd, ac yn ysgwyd oddiar ei amrannau leithter y broydd niwl- iog, a chymeryd ei anadl gydag hyfrydwch. Ond fe wna waith da gyda'r Drysorfa, canys y mae yn wr o ddifrif—yn wr a phopeth fel hyn yn gysegredig iddo. Gwyr am y weinidogaeth hefyd fel y dioddefa mewn cylchoedd bychain, tlodion-rhai ohonynt yn ei Gyfundeb ef ei hun ac ni fyddai raid iddo yng Nghyfundebau'r De ond adrodd hanes y rhai hynny, a dweyd yn syml yr hyn a wyr am danynt, i lwyddo. I GWYA.