Ye Brython Cymreig

Elfed yn Bootle Gwasanaeth Atgo er Dyrchafu Cenedl. YNG Nghymdeithas Cymry Fydd Bootle,^NOS Lun, traddododd Elfed anercliiad i gynhulliad tra Iliosog. Ni wyddai neb beth oedd ei destyn i fod ac yn wir, ni dd'wedodd Elfed ei hun ar ba beth yr oedd yn mynd i siarad, end gadawodd i'w wrandawyr ddyfalu fel yr elai ymlaen. Ac i'r Parch. J. L. Williams, M.A., B.Sc., yr hwn a siaradai ymhlith ereill ar y diwedd yr ydym yn ddyledus am y teitl uchod-ag sydd yn gosod allan gynnwys yr anerchiad i'r dim. Llywyddid yn ddeheuig ac yn fywiog gan Mr. J. G. Rowlands, B.A. Yn ei anerchiad, cymerodd Elfed ei wran- dawyr trwy rannau o wlad eu tadau, gan alw i got ddigwyddiadau, ac yn arbennig gymer- iadau, y rhai sydd wedi chware rhan bwysig yn hanes Cymru yn llenyddol, yn farddonol, yn foesol, ac yn grefyddol, &c. a dangos gymaint o werth i genedl ydyw magu a meithrin atgofion am y cyfryw. Y, mae atgo yn rhoi rhyw gymaint o fywyd yn y meddwl. Mae yn wir fod am bell i atgo yn lladd y meddwl ond y mae atgofion cenedl- aethol-atgofion ag sydd yn perthyn i genedl fel y cyfryw—yn help i'r genedl lionno fyw. Dylem feitlirin y cyfryw atgofion, y rhai sydd yn gysylltiedig a bron bob rhan o'n gwlad, a'r rhai ydynt yn gynhorthwy i ni fel cenedl i fyw, ac i ddatblygu ysbryd gwladgarol a chenedlgarol. Nid oes odid ranbartli o Gymru heb fod ynglyn ag ef enwau ag sydd yn gwneud y rhanbarth hwnnw yn rhywbeth mwy na darn o dir. I-Bu Elfed, fel llawer ereill, yn Eisteddfod Llangollen, ac yr oedd rhywbeth yn awyrgylch y lie yn dwyn atgo am Eis- teddfod arall. Bu llawer Eisteddfod fwy pwysig a mwy poblogaidd na honno ar ei hoi. Ond ynddi hi yr oedd Ceiriog a'i Fyfanwy Fychan," ac ereill, ag y mae atgo yn eu dwyn gydag ef yn fyw i'r meddwl heJdvw. 2—Pan yn teithio trwy ran o Sir Fflint, atgo fir ni mai ar y llethrau hyn y bu Dafydd ab Edmwnt yn cerdded yn ei ddydd. Llawer o guro sydd wedi bod arno of, gan y tybia rhai mai efe sydd yn gyfrifol am fodolaeth y Mesurau Caeth- ion. Nid yw hynny yn gy.vir, gan nad oes neb yn gyfrifol am danynt—hynny yw, y mae llawer fel eu gilydd yn gyfrifol am danynt, gan mai tyfu a wnaethant. Modd bynnag, gadawodd Dafydd ab Edmwnt ddarnau ar ei ol ag y buasai iaith y Cyrcro heddyw yn dylotach heb- ddynt. 3-Ni raid teithio ymhell na chawn ein hunain yn Llanelwy. Yno atgofir ni am Sion Tudur. A phwy a wyr beth yw dyled cenedl y Cymry iddo ef ? Yno hefyd y cawn atgo am yr esgob roddodd i Gymru y rhodd fwyaf a gafodd erioed. —yr Esgob Morgan. Y gwr fu wrthi nid yn unig yn gwneud cyfieithiad, ond yn gwneud iaith. Canfyddwn hyn ond i ni gymharu rhyddiaith Cymru gan mlynedd cyn, a chan mlynedd gwedi, ymddanghosiad y Beibl Cymraeg. 4—Ni raid myned ymhell eto na chyrhaedd- wn ardal Twm o'r Nant. Dyma un yn meddu garwach cymeriad. Ond un ddadleuodd dros ei oes yn yr unig iaith yr oedd yn bosibl cyrraedd yr amcan. Yr oedd yr oes honno yn galw am y garw a'r llym, ac yr oedd yn ateb y diben: 5—Wrth drafaelio o'r Afon Wen i Gaernar- fon, awn drwy ddarn o wlad, tua Llan- gybi acw, a chawn glywed crybwyll am Gapel y Beirdd. Beirdd gwlad, meddai rhywun. Ie beirdd gwlad, mae yn wir ond beirdd nad oes dim coethach na'u gwaith ar gael yn unman. Dyma hwy Robert ap Gwilym Ddu, Dewi Wyn o Eifion, ac Eben Fardd. Teimlwn wrth fyned trwy yr ardal hon fod y dynion sydd wedi marw yn llawer mwy byw i ni na'r dynion sydd yn byw ynu yn awr. 6-Trown eto i'r De-i Sir Gaerfyrddin. Pwy fedr ddweyd beth yw dylanwad atgofion wedi gadael Llanwrtyd a mynd i lawr i Ddyffryn Tywi ? Mae yno gestyll ac eglwysi, &c. Ond mae yno hefyd Ganwyll "-y ganwyll a oleuwyd gan hen ficer Llanymddyfri. Y ganwyll sydd wedi goleu ar filoedd o aelwydydd yng Nghymru, ag sydd yn parhau yn oleu hyd yr awr hon.—Mae yno gysgod un arall yn y dyffryn hwn. Mae Peraidd Ganiedydd Cymru wedi ei roi i orffwys yn y fynwent fechan ar ael y bryn, ac y mae fel pe yn taflu ei gysgod noddawl dros y dyffryn oddi tannodd. f. f Sylwodd Elfed, oddi yma i'r diwedd, ar lawer o bethau yn ei ffordd ddyddorol ac addysg- iadol ei hun megis y cwestiwn a ofynnir yn fynnych A yw llenyddiaeth Cymru yn werth y drafferth o'i cliwilio ? Danghosodd yn bur oglur ei bod yn werth,nid yn unig i'r Cymry ond hefyd i genliedloedd ereill. Eglurodd y t- 9 modd y gwnaed chwedlau Arthur, er engraifft, yn wvbyddus i genliedloedd y cyfandir. Yr oedd Dante yn gwybod am y rhai hyn. Ac nid fel "chwcdlau" y darllennid hwy gan y cenhedloedd diwylliedig hyn, ond fel rhywbeth oedd yn rhoi delfryd newydd i ddyn ieuanc pan yr oedd gorrnes. y canol-oesoedd bron a gwasgu ei fywyd allan ohono. Fe ddadlenodd y cenhedloedd hyn y gwersi sydd ynddynt. Ond dywedai fod llawer o farddas Cymru yn anghyfieithiadwy nid yw yn bosibl ei drosglwyddo i ieithoedd estronol, yn enwedig i'r Saesneg byddai yn hawddach gwnei id i'r Ffranceg,—ond er hynny, y mae gwaddo] cenedl—y peth hwnnw sydd yn dysgu cenedl i fyw--yn drosglwyddadwy, ac yn eiddo pawb. 1: Dywedai fod cadw a gofalu am hen atgofion goreu cenedl yn rhywbeth heblaw gwaith y Llywodraeth. Mae perygl- er fod "gennym Commission wedi ei ifurfio i ofalu am hynaf- iaethau a hen bethau goreu Cymru—mae perygl i ni anghofio y gallwn gadw y pethau hyn yn ofalus, ac eto i'r teimlad gwir genedl- garol gael ei golli. Gellir codi colofnau marmor i wroniaid Cymru, ond gofaled pob dyn ieuanc fod colofn i Llewelyn yn ei galon ef ei hunan. Yr oedd un o wyr ieuainc Athen yn metliu cysgu am fod cogolofnau gwroniaid ei wlad o'i gwmpas, fel pe yn ei atgofio mai nid yn cysgu y dylasai fod. Fe hoffwn i feddwl" meddai Elfed, fod meibion Cymru yn methu cysgu yn feddyliol am fod atgofion fel cofgolofnau i wroniaid I ag 61 awen y nefoedd ar eu gwaith o'u cwmpaa" R.L.

EBIOM LERPWL. gDIOLGH AMjGYDYMDEIMLAD.—Da gennyf gael datgan fy niolch puraf i'r eglwysi a'r llu cyfeillion a anfonasant eu cysur ataf yn fy mhrofedigaeth chwerw. Bu eu llythyr- au dwysion yn falm i'm clwyf, ac nis anghofiaf tra bwyf.—Yn bur, JOHN WILLIAMS. Ivy Bank, Wood Lane, Huyton, Hyd. 16, 1908. "GEIRIAU ELTJ SEN GARW CH." Y mae hi'n wasanaeth diolch am y cynhaea ynghapel Grove Street nos Saboth nesaf ac wele destyn i'r dim y Parch. D. Adams "Rhoddwch chwi iddynt beth i'w fwyta." I ennyn gras amserol elusengarwcli, beth debycach na darllen unwaith eto eiriau diangof Dewi Wyn :— Gweld brawd ar ddelw 'Nghroawdwr, A delw Duw ar dylawd wr A chofio 'nhlawd lachawdwr, Fu un dydd yn gofyn dwr, A enynna yn uniawn Fy nhymer dyner a'm dawn." OANU BOB YN AIL.-Da gennym ddeall fod y Parch. O. R. Owen, Park Road, yn gwella o'i gystudd hir. Gyda Haw, wele bennill a wnaeth efe ac Elfed bob yn ail linell yn ddifyfyr 0 paid digalonni, fy mrawd, Mae cymorth i'w gael oddifry Mae cyfoeth yn ymyl y tlawd, lVla) lesu'n Waredwr i ni Adnoddau y nefoedd i gyd A roddir gan Tesu i'w saint, Ni welir yn unman trwy'r byd Neb sydd yn rhagorach eu braint." WRTH OLEU GANWYLL.—Y mae gan un o flaenoriaid y cylch feddwl-niawr o Ganwyll y Cymry Hen Ficer Llanymddyfri ac at y seiat nos Iau, yn lie adnod fel arfer, dysgodd y pill a ganlyn i'w eneth i'w hadrodd ar g'oedd :— Fel y tag y gwyg y gwenith, Fel y sura fineg lefrith, Fel y 'nurdda pyg dy gadach, Felly'th nafa drwg gyfeillach." Beth pe gwelsech guwch gwrandawr y plant! .9 CAN IPR EFENGYL.-Dyna wnaeth Madame Morgan Llewelyn gydag arddeliad neilltuol yng nghyrddau Undeb Merched Dirwestol Cymreig Lerpwl yr wythnos ddi- weddaf. Erys hi tra yn y ddinas gyda'r Parch. J. Hughes, M.A. ac y mae'r gantreg fwyn yn un o blant Hermon, hen eglwys Mr. Hughes yn Nowlais. Cofir fel y deuai yma'n flynyddol 'stalwm i ganu yng nghyngherd au Cor y Cymric ac i Eisteddfod y Temlwyr Da, y hi'r pryd hwnnw yn Miss Kate Morgan, R.A.M. Priododd foneddwr o Awstralia ond fe'i collodd ef a'i baban bach ymhen dwy flynedd. RHOI EI LLAIS IDDO EF.Paii ddaethTy Diwygiad, 1904-5, teimlodd ei rym, a phenderfynodd mai Duw o hynny allan a gaffai ei llais a'ithalent. Ymgysegrodd—ac ymddeolodd-canys ebre hi wrth un o'i chyfeillion "1 could not get into an evening dress and sing at concerts." A mawr yr arddeliad sy ar ei gwaith—gelwii am ei gwasanaeth i ganu'r efengyl, canu lirwest, a phethau da ereill o bob cwr i Gymru, Lloegr, a'r Alban. Canai o flaen pregeth y Parch. -J. Hughes yn Fitzclarence 110s Saboth ddiweddaf ac yn hwyrach yr un aoson yn Ysgoldy Bankhall. Canodd hefyd i Blant Gobeithlu Boundary Street yn y People's Hall. SIAMPL CORWEN.—Y mae Gwar- sidwaid Tlodion Corwen wedi rhoi siamp] acta i Warcheidwaid Gogledd Cymru. Yn eu oyfarfod ddydd Gwener diweddaf, cynhygiodd Mr. John Williams, Dee View, eu bod yn cyfrannu at Ysbytai Lerpwl a rhoes yr achos yn glir ger bron, gan ddangos liosoced ý cleifion Cymreig anfonid i'r ddinas honno leied a gyfrennid at eu cynnal yno, ac fel yr oedd crintachrwydd y Cymry yn rheg a dihareb gan yr awdurdodau Seisnig. Argy- hoeddodd Mr. Williams ei gyd-warcheidwaid, a phenderfynwyd yn unfryd gyfrannu pum rini at yT amcan. Chwi Fyrddau Gwar- eheidiol ereill y Gogledd, dilynwch 'siampl Corwen a chym'red rhyw John Williams cylfelyb bybyr yr achos mewn llaw yn yr Undebau ereill. WELW'R NORTH WALES STEAMSHIP CO., LTD.-Llai a groesodd ol a blaen Lerpwl i Gymru haf 1908 na cliynt gyda ohychod y cwmni uchod, a hynny oherwydd v gwlybaniaeth a'r codiad ym mhris y glo. I)yma'r ffrwytli ariannol :— AFTER deducting the sum of £ 4,809/14/- for depreciation, the amount available for dividend and other purposes, including T the balance brought forward from last season, is £ 3,435/15/4, out of which the directors recommend the payment of a dividend of 4 per cent. per annum, free of income tax, carrying forward a balance of £ 887/15/4." a TIEN NEWYDDI-ON.-Yii Eisteddfod Gordofigion Lerpwl, yn 1868, cynhygid ,,w gwobr am yr englyn talcen slip goreu, ac wele feirniadaeth nodweddiadol Cynddelw ar y slipiedyddi >n ;— "GwAITH rhyfedd yw cystadlu ar dalcen slip Cynnyg gwobr i ddyn am ddynwared idiot-fardd, a gwneud ei hun yn vnfyd. Buwyd unwaith yn gosod dynion i dremio drwy fynwer ceffyl i fingamu am y goreu. Dyma 13 o dalcenslipfeirdd. Mae'n anodd dweyd pa un yw'r goreu na'r gwaethaf gan nas gwn yn y byd pa reol i'w chymhwyso atynt.. Hyd eithaf fy neall i, y goreu neu y teilyngaf o'r wobr yw Sam- bogbrecliogfarfdrwch.' Os na wna y tro, rhodder hwy oil mewn het, ac wedi eu hys- gwyd yn dda, gwobrwyer y cyntaf a ddaw allan." CYFARFODYDD PREGETHU. Y Parch. T. C. Williams, M.A., a ddewisodd eglwys Seisnig Catharine Street i gadw ei chyfarfod pregethu blynyddol y Sul diwedd- af a'r Parchn. R. R. Davies, Llandeilo, a S. T. Jones, Conwy, a glywd gyda grym; yn Newsham Park. LLEN A CHERDD WALTON PARK.— 0 dan lywyddiaetl-i Mrs. Watkin Roberts, nos Weiier darllenwyd papur gan Miss Lewis ar Women who made History." Cyfeiriai at amryw o ferched enwog, gan gyfyngu ei hun yn fwyaf arbennig i Ma.'ie Antoinette, bronhines Ffrainc adeg y Chwyldroad. Papur hynod ddyddorol, ac yn cael ei ddar- lien yn feistrolgar ac mewn iaith ragorol. Gwnaed sylwadau pellach gan Mri. Tlios, Owen, D. Adams, J. ol,)c-rts, Thos. C., R Hughes, Dan Davies, a Robt. \Tones (ieu), Diolchwyd i Miss Lewis gan Mr. G. Daviet a Miss Jones (Walton Park).—N. CYMDEITHAS LENYDDOL STANLEY ROAD.-Dadl ffyrnig gafwyd yng nghyfarfod wythnosol yr uchod nos Wener, ar y testyn oil bwysig A ddylid darparu blwydd-dal i weinidogion ? Darllennid papur ar yr oclir gadarnhaol gan Mr. Elias Morris (blaenor) ac ar yr ochr nacaol gan Mr. D, J. Evans- Bedford Road. Yr oedd v nifer yn bresennol yn llawer lliosocach 'nag arfe.-Dywodai Mr. Evans ar y diwedd, pan yn ateb gwrth- ddadleuon, ei fod yn siarad yn gydwybodol, fel aelod cyffredin, ac y gwyddai beth oedd teimlad cyffredinol yr eglwysi ar y pwnc. Ond danghoswyd hynny yn llcdcglur pan y pleidleisiodd dim ond tri dros y cadarnhaol, a'r oil o'r gweddill dros y nacaol, oddigerth un neu ddau, y rhai a ymataliasant rliag pleid leisio o gwbl.—Dywedai y cadeirydd—Mr. W. Rowlands—ar y diwedd fod y oyfarfod yn awgrym i'r Cyfundeb i ollwng y lead i lawr, fel y gwelont pa mor agos yw i'r creigiau cyn myned ymhellach. A'r ffordd i wneud hynny vw gadael i'r eglwysi gyfle i ddangos eu barn ar y mater, canys eglur ydoedd oddiwrth rai o'r areithiau tanllyd nad yw ynl mryd yr awdurdodau cyfundebol iddo ddod ger bron vr eglwysi o gwbl. Dyma Fesur," fel y dywedai Mr. Evans yn ei bapur, nad yw i fod 0 flaen Ty y Cyffredin o gwbl—dim ond o flaen Ty'r Argl-,i,yddi.-Goheb.

--0- SYR JOHN PULESTON. Nos Lun ddiweddaf, yn Llundain, bu farw Syr John Henry Puleston, yn 78 mlwydd oed. Adnabyddid Syr John L;1 Eglwyswr blaenllaw a Cheidwadwr cydwybodol, ac fel Cymro cynnes a hael ei galon a'i logell at sefydliadau cenedlaethol Cymreig. Brodor ydoedd o Lanfair Dyffryn Clwyd, a chafodd ei addysg yn Ysgol Ramadegol Rhuthyn, a tlirachefn yng Ngholeg y Brenin, Llundain. Yn 1874 dewiswyd ef yn aelod Seneddol (Toriaidd) dros Devonport, a chynrychiolodd y sedd honno hyd 1892. Y flwyddvn honno cyd- 3yniodd a chais taer Torïaid Cymru, oeddynt awyddus i gael ymgeisydd cryf anghyffredin yn erbyn Mr. Lloyd George, ac ymgeisiodd am Fwrdeisdrefi Caernarfon, ond methodd ac nid ymgeisiodd am anrhydedd seneddol mwy. Yn 1887—blwydd jiwbili'r Frenhiries Victoria—codwyd e'n farchog. Ymysg y 3wyddau a ddaliodd yr oedd Rliaglaw ei FawThydi dros Ddinas Llundain, Cwnstabl Castell Caernarfon, a Chadeirydd Undeb Torïaidd Llundain. Yn y swydd olaf cymer- odd y rhan flaenaf mewn cael sedd yn y ddinas i Mr. Balfour, pan dafiwyd ef allan ym Manchester yr etholiad cyffredinol di- weddaf. Cymerodd ran fawr er trefnu gwasanaeth Cymraeg yn Eglwys St. Paul ar Ddygwyl Dewi, ac arferai ddarllen un o'r llithoedd yn y gwasanaeth hwnnw, lie yr ymddanghosai mewn gwenwisg laes. Roedd ganddo ddyddorde b neilltuol mewn sym ucliad- au Cymreig tu allan i gorlan plaid ac en wad, ac yr oedd ei dosturi at Gymry tlodion Llun- dain yn ddihareb y Brifddinas. Cleddir ei weddillion yn Rhuthyn yforv (ddvdd Gwener). Cynhelir gwasanaeth am hanner dydd yn Eglwys St. Margaret, West- minster. Ymysg y Cymdeithasau a gynrych- iolir yno bydd Cymrodorion Llundain, i'r hon yr oedd Syr John yn is-lywydd Cym- deithas yr Eisteddfod Genedlaethol, i'r hon yr oedd yn drysorydd.; Cymdeithas Elusen- o-ar Gymreig Llundain, i'r hon'roedd ynllyw- ydd Clwb Cymraeg Llundain, i bwyllgor cynta'r hwn yr oedd yn gadeirydd Cyfiinfa Seiri Rhyddion Llundain, i'r lion yr oedd y Worshipful Master cyntaf a r Gwasanaeth Cenedlaethol Cymreig (St. Paul's)—a scf- ydlwyd ganddo.

-0-- CARNEDDI, BETHESDA. Bu yr Athro Ifor Williams, Tregartli, yn annerch Cymdeithas Lenyddol y lie uchod nos Fercher ddiweddaf, ar ei lioff destyn, Llafar Gwlad." Caed cynhulliad cry 11110 iawn, ac afraid dweyd inni fwynliau gwledd flasus iawn, dan lywyddiaeth y Prifardd Job. Y mae rliaglen ardderchog wedi ei threfnu gogyfer a'r tymor hwn,a disgwyliwn yn hyder- us weled oerni y gaeaf nesaf yn cael ei lesteirio i raddau mawr yn y cylch wrth ym- drin a'r testynau gorwych. Boed felly, hogia.—J.J. LO'I' gore, J.J.—Y GOL.]

--0- Y TAD IGNATIUS. GWlt ffyddiog defosiYllol ocdd y Tad Ignatius, set y mynach adnabyddus u Laiithony, a fu farw yr wvtlinos ddiweddaf. Erlidiwyd llawer arno o dro i dro gan rai a gynhyrhd i'w erbyn oblegid ei draetliiadau llymionyn ,.rb_\ 11 pawb a phopeth croes i'w ddaliadau. Flynyddau'n ol taenodd rhywun y chwedl ui fod wedi mai w a gallai'r Tad ddweyd am am honno fel y dywedodd Dafydd Cadwala,dr er's talm, pan ofynnodd rhywun i'r liybarch hwnnw sut y teimlai pan sibrydodd l'hyw wracli ei fod yntau wedi marw "0. teimlo'n eitha," ebe D.C., "achos mi wyddwn o'r gore, gvnted y clywcs, mai celwydd oodd bob gair."

EGLWYS RYDD Y CYMRY, UPPER CANNING STREET, Traddodir Durlith gan y Parch. W. O. JONES, B.A, yn y Cftpel uchod Nos Weher, Hyd 23, am 8 o'r gloch Testyn—<! Arwycldion yr Amseroecld." Cadeirydd Mr. DANIEL JONES