Y Tyst Cymreig

GAIR AM Y DIWEDDAR BARCH. HENRY GRIFFITH, M.A., 0 GAERLLEON, GYNT 0 LANDRYGARN, MON. Mri. Gol.,—Caniatewch i mi fenthyg genau y TYST i gyhoeddi ychydig o'r hyn sydd yn fy nghalon am y gwr da uchod, yr hwn a hunodd yn yr Iesu er's tua mis yn ol. Cefais y fraint o'i adnabod,— mwynhau ei gymdeithas,—a derbyn llawer o gared- igrwydd oddiar ei law gan hyny, dymunaf eneinio ei goffadwriaeth fendigedig a'r enaint peraroglus syid genyf. Un o rai rhagorol y ddaear, dyn Duw, a gweinidog da i Iesu Grist, yn nghylch yr Eglwys Sefydledig, oedd Mr Griffith. Dywedais lawer gwaith, ac efe eto yn fyw, yr hyn a ysgrifiaf yn awr mewn pwyll, mai Mr G. ydoedd y dyn tebycaf i'r ilyn Ovist Iesu a adnabum i erioed. Tybiaf y byddai yn buint ganddo efelychu esiampl- au, a byw geiriau, yr Athraw i'r Uythyren o honynt. Yr oedd yn fanwl i wneud pob peth mor debyg i'r Iesu ag y medrai. Adwaen rai nior ddifrifol ag ef, er mor ddifrifol fyddai'n wastad, ac adwaen luaws mwy doniol nag ef, ond nid wyf yn gwybod imi weled un eto yn fwy grasol nag ef. Yr oedd ei eiriau yn eiriau synwyr, a'i synwyr yn llawn o ras. Yr oedd fel pren wedi ei blanu ar lan aionydd dyfr- oedd, yr hwn a rydd ei ffrwyth yn ei bryd. Yr oedd ffrwyth yr Yspryd i'w gael arno bob amser yn ei aeddfedrwydd, sef, Cariad, llawenydd, tangnefedd, birymaros, cyinmwynasgarwch, daioni, ffydd, add- fwynder, dii west.' Nid dweyd yn dda y byddai Mr G. ond gwneud hefyd. Gwnai fwy nag a ddywedai. Rhai o bnf linellau ei garictor ef oeddynt,—cywir- d.cb, pwyll, gostyngeiddrwydd, haelfrydedd, brawd- garwch, a dnwiolfrj dedd. Nid oedd eisiau bod ond am ychydig yn ei gymdeithas na welid y pethau uchod yn cyd-ddisgleirio ynddo bron i berffeith- Twydd. Credwyf nad anweddus yw dwyn un ffaith yn Jnlen, allan o luaws sydd ar gael, fel prawf o'r hyn a ddywedwyd am ein hanwyi frawd ymadawedig. Dyma'r ffaith:-Y mae gan yr Annibynwyr gapel bychan yn mhentref Glan'rafon, gerllaw Bodlondeb, hen gartref Mr G. yn Mon. Lied ddilewyrch yw yr achos yno er's blynyddau. Nid oedd fawr drefn ar na llety na lluniaeth i'r pregethwyr a ddeuent yno heb iddynt gerdded cryn bellder, a hyny o'u ffordd. Gan fod Mr G. fel ei Arglwydd yn chwilio am le i wneud daioni, gwelodd y gallai wneud hyny drwy roi llety nos Sadwrn, a chiniaw ddydd Sul, i'r pre- gethwyr a ddeuent i Glan'rafon, Y bore y byddai y pregethwr yno yn wastad, a Moriah a Gwalchmai am 2 a 6. Un tro yr oedd y diweddar Barch. Thomas Davies, Bodffordd, yno y bore, ac aeth yn ol ei arfer i Bodlondeb i gael ciniaw. Yr oedd Mr a Mrs Griiuth am fyned i eglwys Llandrygarn erbyn 2 o'r gloch, a Mr Davies i fyned i Gwalchmai erbyn 2. Yr oeddynt i fyned yn yr un cyfeiriad am tua banner milltir. Parodd Mr G. i'r gwas roi y ceffyl yn y Cerbyd (Plt,-teton), ac aethant yn nghyd eu pedwar ynddo hyd at y fan yr oeddynt i wahanu. Yno disgynodd Mr a Mrs G. gan amlygu eu bwriad i gerdded yn mlaen i Llandrygarn, pellder o tua thri chwarter milltir, a hyny drwy gryn wlaw, pryd yr oedd y gwas i hebrwng Mr Davies bob cam i Walchmai, pellder o tua milltir a hanner. Dyna'r ffaith yn gywir a syml i'r cyhoedd yn brawf o'r cym- meriad Cristionogol mwyaf ardderchog a hardd. Dylem ddweyd, er mwyn y rhai nad oeddynt yn adnabod Mr Davies nad oedd dim mawredd bydol, nac enwogrwydd o'r fath a berchir gan y byd, yn perthyn iddo. Credwn fel y credai Mr G. ei fed yn was ffyddlon i Grist, ac oblegyd hyny, a hyny yn unig, y gwnaeth Mr G. hyn. Yn mha le y mae gweinidog ymneillduol a fuasai yn gwneud y fath beth a hyn ? Ie, pa weinidog Annibynol fuasai yn ei wneud ? Drwy weithredoedd fel yr uchod darfu Mr G. wneud iddo gyfeillion o'r mammon anghyf- iawn, a chredwyf fod lluoedd o honynt yn derbyn ei enaid, ac yn ei groesawu'ar ei fynediad i'r tragwydd- ol bebyll. Wrth derfynu, dywedaf eto, mai y Copy tebycaf i'r gwreiddiol dwyfol a welais i erioed oedd y diweddar hybarch Henry Griffith, M.A. Heddwch i'w lwch. Bendithied Duw ei weddw a'i fab yn eu galar dwys, yw gweddi un fu yn derbyn adloniant a charedigrwydd lawer dan eu cronglwyd yn Bodlon- deb, sir Fon. Abersoch (gynt Cerrygengan). H. T. PARRY.

MARWOLAETH A CHLADDEDIGAETH MR OWEN GRIFFITH, BONG, EHOS-Y- MEIRCH, MON. Wedi ychydig ddyddian o gystudd blin Fever, bu farw yr henafgwr serchog, a charedig uchod, Tach. 1, 1867, yn 61 mlwydd oed. Dydd Mawrth, Tach. 5ed, ydoedd y dydd pennodedig i gludo ei weddillion marwol i dy ei hir gartref, yn mynwent eglwys blwyfol Tregaian. Yr oedd y cynhebrwng yn un o'r rhai parehusaf a welwyd yn y gymmydogaeth, heblaw preswylwyr yr ardal yr oedd yno luaws o gyfeillion yr ymadawedig o ardaloedd eraill, a rhai o Arfon. Wedi i'r Parch. J. Owen, Llangefni, ddarllen a gweddio, cychwynwyd tua'r gladdfa, yn blaenori yr oedd y Parchn. Mr Owen, parson Tre- gaian, R. Hughes, Rhosymeirch, T. Owen, Llangefni, Hugh Roberts. Groeslon, E. Jones, Rhosymeirch, R. W. Griffith, Bethel, J. Prichard, Student, Bala,- yna Cor Rhosymeirch yn cael eu blaenori gan Mr J. Parry a Mr Richard Owen, Bethel, y cerbyd oedd yn cludo corph yr ymadawedig, iwedij hyny y perthyn- asau a'r cyfeillion yn lluaws mawr. Darllenwyd gwasanaeth y gladdedigaeth yn doddedig gan Mr Owen, Tregaian. Erbyn dyfod i lan y bedd i ddodi y corph i orwedd yn ei gartref olaf, yr oedd erbyn hyn yn amlwg fod un a fawr gerid ar gael ei guddio o'r golwg, yn mhriddellau dystaw ac oerion y dyffryn. Canwyd cyn ymadael yr hen emyn,- I Daw i mi dranoeth teg er hyn,' &c. Amaethwr cyfrifol, mewn amgylchiadau cysurus, oedd yr ymadawedig, ac yr oedd yn eithaf hawdd i'w adnabod ar y farchnadfa yd Llangefni, fel y cyf- ryw. Yr oedd o ymddangosiad hardd, yn wr llun- iaidd a chadarn, ar ei wynebpryd agored eisteddai gwedd o foddlonrwydd a sirioldeb, yr oedd yn dra chyflym a bywiog, ei symmudiadau yn berffaith blaen, syml, a dirodres, yn mhob peth, adnabyddid a chyferchid ef gan ei gyfeillion wrth yr enw syml Owen Griffith y Bone. Fel Tad yr oedd yn hynod dyner a gofalus am yr eiddo, fel cymmydog yn gymmwynaswr parod, fel crefyddwr, ac aelod o Eglwys Annibynol Rhosy- meirch, rhoddid y lie penaf iddo gan ei frodyr, nid ystyrid ef yn lienor, eto gwnaeth ei oreu o blaid llen- yddiaeth, nid oedd yn gerddor, eto yr oedd yn meddu syniad mor uchel am yr awen ardderchog hono, fel y carasai weled pob bachgen yn Mon yn gerddor. Bu ei law a'i logell y blynyddau diweddaf o blaid llenyddiaeth. Yn y Bone yr arferai y gweinidogion a ymwelai a Rhosymeirch a lletya, ac yn ddiau yr oedd y Bone iddynt yn fath o Bethania, a byddai presenoldeb Owen Griffith yn mhlith aelodau eraill y teulu fel presenoldeb Lazarus gynt yn lloni yr holl gwmni. 0 weinidogion hynaf yr enwadAnnibynol byddai yn dyner a gofalus iawn, ymhyfrydai son am y rhai sydd yn awr yn nghryfder eu blynyddoedd, a phwy fu yn fwy tirion o Fyfyrwyr y Colegau. Un o'i eiriau diweddaf wrth ei anwyliaid ydoedd, I Eho'web lety i'r Gweinidogion tra byddoch byw.' Bu Mrs Griffith iddo yn ymgeledd gymhwys, ac yn gynnorthwy parod yn wyneb pob amgylchiad, erioed ni welwyd dau yn fwy serchus o'u gilydd, en- nillasant fab a merch y rhai a fu iddynt yn goron anrhydedd. Bydded i Dad yr amddifad a Barnwr y gweddwon noddi ac amddiffyn y teulu, a'n dymuniad yw i'r awelon chwythu yn dyner dros y fan y gor- wedda, a disgyned y gwlith yn esmwyth, esmwyth, ar tedd y serchog a'r caredig Owen Griffith y Bone. ROBERT HAB.

TAITH TRWY MALDWYN. Cenais yn iach i Llanfair, ac aethym efo'r gotsh' tua'r Trailwm. Yr oedd yn foreu teg ac iachus, a golygfeydd anian yn eu llawn swynion. Dechreuai yr haul saethu ei belydrau cyntaf y tu ol i'r coedy dd oedd ar y mynyddoedd o amgylch nes lliwio y cym- mylau hanner-goleu a disgleirdeb rhuddgcch. Croes- awai holl natur ei ddyfodiad a gwyneb siriol. Ac nid oeddwn ninnau yn ol o wneud yr un peth. Melus yn ddiau yw y goleuni, a hyfryd ywi'r Uyg- aid weled yr haul.' Dawnsiai y gwaed yn fy ,,wy sgwythienau tra yn mwynhau golwg frysiog ar ryf- eddodau natur a chelfyddyd ar fy nhaith. Rhedaiy brif heol am gryn ffordd ar hyd ochr y Fyrnwy. Er nad yw yr afon hon yn addurnedig a phontydd heirdd, neu a chreigiau mawreddog, eto y mae wedi tynu sylw meibion cyfoeth, y rhai sydd wedi adeil- adu palasau heirdd ar ei glanau. Gwedi teithio am tua thair awr trwy olygfeydd dymunol, daethum i olwg Trallwm, yr hwn Ie sydd yn sefyll ar yr ochr chwith i'r Hafren. Bernir fod ei henw yn llygriad o'r gair Tre-llyn. Y mae y llyn hwn yn bresenol wedi ei amgau o fewn Pare Arglwydd Powys. Credir gan luaws fod yn anmhossibl ei blymio, ac y bydd iddo yn y diwedd orlifo a boddi y dref. Y mae y rhan fwyaf o'r lie hwn wedi ei adeiladu o bridclfeini. Y mae yr ystry doedd yn eang a threfn- us, a'r tai o wneuthuriad da a chelfydd. Nodweddir y dref hon eto, fel y rhai blaenorol, gan ffyniant yr iaith Saesneg. Ceir yma achosion Seisnig cryf a blodeuog. Y mae yma eglwys Annibynol Gymreig yn parhau yn selog i addoli yn yr iaith yn yr hon eu ganed. I Bwtiadant fynad i'r draul o adgyweirio ac addurno eu haddoldy presenol, yr hyn sydd dra angenrheidiol. Y mae y golygfeydd o amgylch y dref yn rhwym o ennill edmygedd yr hynafiaethydd, y daearegydd, a'r bardd. Aethum i fyny ger Haw yr eglwys newydd yn ngwaelod y pare i gael golwg arnynt. Ni welais olygfa mor hardd erioed a'r hon oedd yn awr yn ymagor o fy mlaen. Nis gallaf ei disgrifio yn well na thrwy fenthyg geiriau y bardd 'The various landscapes onward spreads, O'er cultured plains and verdant meads, And seats, and towns, and hamlets rise, Where you smoke curls into the skies; And spires that pierce through tufted trees, Till faintly fading by degrees, Beyond in wild confusion tost, The hills blue' top in clouds are lost.' Y mae amryw leoedd ger llaw y dref yn nodedig mewn cyssylltiad a hanesiaeth henafol. 0 bell, gwelir y Breidden Hill,' yn ymgodi o ganol dyffryn hardd, ar ben yr hwn y mae cofgolofn uchel, a elwir wrth yr enw Rodney's Pillar,' er coffadwriaeth am fuddugoliaeth y mor-lywydd hwnw yn y flwyddyn 1782. Yn nes yma y mae pentref Buttington, nodedig fel trigle y Daniaid yn y flwyddyn 894. Nid oedd eu harosiad yma ond byr, o blegyd dywed Marianus iddynt gael eu hymlid ymaith yn fuan gan Adher- edus, brenin Mercia. c Tuag ychydig dros hanner milldir o'r dref, saif Castell Powys. Edrycha yn adeilad cadarn a mawr- eddog, a dyg arno olion celfyddyd-waith oss ar ol oes. Dechreuwyd ei adeiladu yn y flwyddyn 1109 gan Cadwgan ap Bleddyn ap Cynfyn. Ond tra wrth y gwaith cafodd ei lofruddio gan Madog, ei nai. Oddi ar hyny hyd yn bresenol, y mae wedi dioddef amryw ymosodiadau, yn neillduol yn amser y rhyfel cartrefol. Cafodd ei adgyweirio drwyddo, a'i helaethu yn y flwyddyn 1823. Gwelir o'i fewn lawer iawn o gelfi yr hynafiaid fu yn ei breswylio, a chrogleni (tapestry) gwychion, hefyd luaws o baintings o weith- iau yr arlunwyr enwocaf, megys Rubers, Poussin, a Bassana. Y mae y pare sydd o'i amgylch wedi ei .Y drefnu yn y modd mwyaf destlus a chywrain, ac wedi ei harddu a Iluaws o goedydd y gwledydd pell, yn mhlith y rhai y gwelir y gedrwydden enwog yn lledu ei changau bythwyrddion. Gadewais y dref a'i golygfeydd prydferth, a chy- chwynais tua thref Llanfyllin. Yr oedd yr olwg ar yr Hafren yn ymdroellu rhwng y bryniau yn peri hyfrydweh mawr i fy llygaid. Gellir dyweyd ei bod yma Though deep, yet clear; though gentle, yet not dull, Strong without rage, without o'erflowing full.' Gwedi gadaeI gorsaf Pool Quay, collais fy ngolwg arni yn llwyr. Teimlais awydd i ddyweyd ynof fy hun, Ffarwel Hafren deg, na foed i neb dy aflon- yddu ar dy yrfa tua'r mor, nac ychwaith ddinystrio y prydferthion sydd ar dy lanau. Llifa yn mlaen, yr hon wyt yn ennill edmygedd y teithiwr blinedig; a phan y byddo y llaw sydd yn awr yn ysgrifenu am danat yn malurio yn llwch y bedd, bydded i feib yr awen mewn molawdiau grymus gofnodi dy enw i'r oesau a ddel. Cyrhaeddais dref Llanfyllin yn yr hwyr. Saif mewn dyffryn cul, ond prydferth ochrau yr hwn sydd yn orchuddiedig- gan goedydd heirdd. Y mae y tai braidd i gyd wedi eu hadeiladu o briddfeini, yr hyn sydd yn rhoi ymddangosiad boddhaol iawn ar y dref. Addurnir y lie ac amryw balasau gwychion. Y Gymraeg ydyw yr iaith sydd yn ffynu yma yn fwyaf hyd yn hyn. Y mae achosion crefyddol y lie mewn cyflwr blodeuog. Telais ymweliad a mynwent capel Pendref, lIe mae y llafurus D. Milton Davies yn gweinidogaethu. Gwelais yno feddau rai o ged- yrn Israel, megys yr hybarch D. Morgans, awdwr Hanes yr Eglwys,' a'r enwog efengylydd y Parch. William Morris, gynt o Bryngwran. Erys eu henw- au yn anwyl yn mynwesau trigolion y lle hyd y dydd heddyw. Heddwch i'w llwch hyd foreu mawr yr adgyfodiad. ,y Plas y Gorchest. IOAN BRIGYRONEN.

CWM MORGAN. Barchus Olygydd,-Gallem feddwl ein bod trwy gyfrwng newyddiaduron wedi darllen hanes pob tref a phentref bychan a mawr trwy Gymry. Ond nid ydym yn coiio i ni ddarllen ond y peth nesaf i ddim o hanes y lie uchod. Cwm Morgan sydd bentref bychan tlws yn mhlwyf Cilrhedyn, sir Gaerfyrddin. Saif mewn dyffryn isel a bras ar lan afon ddolenog a elwir afon Barddu. Tardda hon wrth odre myll- ydd Gorllwyn-mynydd wedi bod yn dra enwog am ei fawn. O'r mynydd hwn y cludwyd llawer o°ym- borth tan bob blwyddyn, a hyny am ganrifoedd, am a wn i. Ond nid oes yma heddyw braidd ddim i'w weled ond clai a cheryg. Y mae y pentref ar y llin- ell rhwng tref Caerfyrddin a thref Aberteifi, o gylch 15 o filldiroedd i'r gorllewin o'r lie blaenaf, ac o 12 i 13 i'r dwvrain o'r olaf. Y mae y lie hwn yn agos i wlad Gosen a dyffryn Mamog. Y mae yma dai prydferth a gerddi ffrwythlawn, a phobl garedig iawn. Os bydd angen cymhorth, y maent yn barod ganol nos yn gystal a chanol dydd. Gwir fod yma rai diog a rhai gweith-,Itr-call a ffol-tlawd a chyf- oethog. Y mae yma felin i falu defnydd bara, a melin ban, a siop yn gwerthu pob peth braidd sydd angen ar natur. Y mae yma braidd bob math o grefftwyr o'r fath oreu; fel lie bychan nid yn ami y ceir un mor gyflawn o bob peth. Cafodd ei enw, medd yr hynafiaid, oddiwrth ddyn o'r enw Morgan, yr hwn a ymsefydlodd gyntaf yn y dyffryn, ond myn yr oes hon newid ei enw, a'i alw yn Cwm-yr-organ, neu Cwm organ, a hyny yn benaf am fod yma gan- torion a chantoresau heb eu hail yn yr ardal hon beth bynag, nid gwiw i neb yma ym ystadlu a hwy. Pe caech chwi foneddigion y wasg ar eich meddwl i dalu ymweliad a sir Benfro, bydd o werth i chwi ddyfod trwy Cwm organ, a chewch lettya yma er cael cylle i wrandaw y cor hwn yn rhoi tro ar Jeru- salem,' &c., &c. Cilrhedyn. GOHEBTBD.

FFENIAETH YN NGHYMRU. Dychrynir trigolion Deheudir Cymru gan adrodd- iadau am aflonyddwch y Ffeniaid. Dywed un gohebydd fod trigolion Glyn Ebbwy wedi eu dych- rynu gymmaint gan adroddiad am ymosodiad y Ffeniaid, fel y bu llawer o'r trigolion ar eu traed am amryw nosweithiau. Arfogwyd y dynion ieuainc, a gosodwyd ail fintai gwirfoddolwyr sir Fynwy i wylio yr arfdy, ac yn bresenol mae y gwirfoddolwyr yn cadw eu harfau yn barod yn eu tai. Yn Merthyr, cadwyd yr heddgeidwaid i fyny un noson gyfan, er parotoi erbyn ymosodiad, ac arfogwyd hwynt a llaw- dryll. Yn un o bentrefi mynyddig yn un o ardaloedd y gweithfeydd haiarn, cafwyd torth wedi ei throchi mewn gwaed wedi ei gosod ar bost. Yn Cenedl a'r ardaloedd o amgylch mae y cyffroadau mwyaf. Y mae perchenogion tai yn darbodi arfau tan a chledd- yfau, tra y mae eraill heb gysgu am nosweithiau, 0 herwydd yr adroddiadaa am godiad y Ffeniaid yn y gymmydogaeth.

MANION 0 FYNWY. Penmain.-Cynhaliwyd Cyfarfod Misol yn y lie uchod dydd Llun, y 4ydd cyfisol. Yn y boreu, caf- wyd cyfarfod cymysg o weddio, darllen papyr ac ymddiddan; ystyriwn hyn yn welliant pwtsig mewn cysylltiad a'r Cyfarfod Misol. Penderlyn- wyd yn y cyfarfod hwn-l. Fod y papur a ddarllen- wyd gan y Parch T. L. Jones, Machen, ar Diwyg- iad Crefyddol,' i gael ei argraffu. 2. Fod y cyfarfod nesaf i fod yn Moriah, Rhymni, ar y dydd Mawrth cyntaf yn Rhagfyr. 3. Fod y Parch E. Hughes Penmain, i ddarllen papyr yn hwnw, am 11 yn y boreu, ar 'Hawliau y cyfeillachau crefyddol, a'r dull gorcu o'u cario yn mlaen.' Dechreuwyd am 2 gan Mr John Jones, Salem, a phregethwyd gan y Parchn D. Jones, New Tredegar, a T. L. Jones, Machen. Yn yr hwyr, darllenodd a gweddiodd y Parch D. Edwards, Coed Duon, a phregethodd yr un dau ag am 2 o'r gloch. Cafwyd cyrddau lluosog iawn, ac arwyddion eglur fod Duw yn foddlon i'r cyfiawniadau. Tredegar.-Ba S. R. yn ymweled a'r lIe hwn yn ddiweddar. Pregethodd dair gwaith y Sabboth diweddaf o'r mis diweddaf, ac areithiodd nos Lun ar ol hyny ar 'America a Chymru.' Y Parch E. Hughes, Penmain, yn y gadair. Cefais y fraint o'i wrando yn pregethu ddwywaith y Sabboth, ac yn sicr, y mae cystal, os nid gwell, nag oedd cyn gweled trafferthion y deng mlynedd diweddaf. Storm ar y mynyddoedd.—Dyma deitl papyr bychan ag sydd wedi ei gyhoeddi yn ddiweddar gan y Parch J. Thomas, Tredegar. Ymddengys fod Mr Thomas yn arfer cynhal cyfarfodydd dirwestol ar y Square yn Nhredegar, bob nos Sabbath, ac yn ddi- weddar daeth rhyw dafarnwr o'r lie i aflonyddu arno. Tranoeth ysgrifenodd Mr Thomas lythyr llym ato, yn ei gondemnio am ymddygiad felly. Ystyriai y tafarnwr fod llythyr Mr Thomas yn anfri arno, ac felly aeth at gyfreithiwr, a chafodd Mr Thomas glamp o lythyr yn bygwth yn ofnadwy, os na wnai apology ar unwaith i Mr ond os oedd llythyr Mr yn llym, yr oedd y llythyr a anfonodd Mr Thomas yn saith gwaeth. Y peth goreu welodd y cyfreithiwr oedd, ei adael ynllonydd i gael ei ffordd ei hun. Nid pob un sydd yn medru trechi cyfreithiwr a thafarnwr, a hyny heb fawr trafferth. Risca.—Mae'r gweithwyr wrthi yn ddyfal yma yn parotoi gas ivorks. Bydd hyn yn welliant mawr iawn, ond nid yw yn debyg y daw yn barod y gauaf hwn. Gweithiau Mr J. Oliver.—Mae y llyfr hwn yn awr o'r wasg, ac yn wir, y mae yn gyfrol hardd iawn. Bydd hwn yn gofadail o Mr Oliver tra bydd yr iaith Gymraeg mewn bod, ac am hyny, tra bydd yr iaith Saesoneg, canys y mae ynddo rai caniadau Saesoneg. Pob un sydd yn caru y tlws a'r naturiol, dymr.r llyfr. Yn y Tren. GOHEBYDD,

TANCHWA DDYCHRYNLLYD YN NGIIWM RHONDDA.—COLLIAD 170 0 FYWYDAU. Cymerodd un o'r damweiniau mwyaf trychinebus a ddigwyddodd erioed yn Nghymru le yn Nghwm Rhondda Fach ddydd Gwener, yr Sfed o'r mis hwn. Mae Cwm Rhondda yn rhedeg i fynu o Bontypridd i fynu i Dreherbert. Mae yn un o'r cymydd mwyaf cyfoethog o fwn a glo yn y wlad, ac yn ystod y deng mlynedd diweddaf, y mae yno ganoedd lawer o dai wedi codi. Mae Cwm Rhondda Fach yn rhyw fraieh sydd yn tori allan o Gwm Rhondda Fawr, yn agos i Station y Porth, heb fod yn mhell o'r Cymer, lie y cymerodd y ddamwain ofaadwy le ftynyddoedd yn ol. Mae tua phedair milldir o'r Cymer i'r gwaith lie y cymerodd y danchwa le ddydd Gwener diweddaf. Adnabyddir y gwaith fel y Ferndale Colliery ond yn y gymydogaeth, adnab- yddir ef fel Gwaith Gio Cwm Rhondda. Y perchen- ogion ydyw Meistri Davies a'i Fab, Abeidar, ac yr oedd yno tua 300 o ddynion a bechgyn yn gweithio. Torwyd y pwll tuag wyth mlynedd yn ol, yn 300 llath o ddyfnder o'r wyneb. Dibynai y gymydog- aeth agos yn hollol ar y gwaith hwn am eu cynhal- iaeth. Mae yno tua 250 o dai-rhai o goed a rhai o gerrig, a'r cwbl yn cael eu cymeryd, a llettywyr agos yn mhob ty. Cylchynir y lie gan drumau o fynyddoedd o'r ddau tu, fel wedi eu cau allan o'r byd. Ond y mae y ddamwain ofnadwy sydd wedi cymeryd lie yno wedi ei wneyd yn ddigon adnab- yddus. Cyn wythnos i heddyw bydd enw y lie yn ddigon adnabyddus yn mhob congl a chilfach o'r deyrnas. Yr oedd dydd Gwener, fel Ilawer o'r dyddiau blaenorol, yn ddiwrnod niwlog-mor niwlog fel nad allasid gweled ond am ychydig latheni o bellder a chan fod yr awyrgylch yn y fath gyflwr, yr oedd yn effeithio yn ddrwg ar awyriad y pwll glo. Ar foreu dydd Gwener, aeth 170 o ddynion a bech- gyn i lawr i'r pwll, ond nid yw yn ymddangos i neb feddwl fod yno un perygl; aed yn mlaen fel aiferol tan ychydig wedi un o'r gloch, pan y cymerodd ffrwydriad dychrynllyd le, ac aeth yr holl le yn wenfflam. Ymdaenodd yr awel danllyd trwy y gwaith, wreiddyn a changen. Aeth rhuthr y blast at wddf y pwll mor ofnadwy fel y lladdwyd dau ddyn wrth waelod y pwll, ac o'r braidd y diangodd y trydydd. Yna ymddyrchafodd y blast drwy wddf y pwll, gan wneuthur swn fel swn taranau cryfion. Deallwyd ar unwaith fod damwain wedi cymeryd lie, ac anfonwyd at y perchenogion, ac at y pyllau cymydogaethol am gymorth. Aeth son am y ddam- wain ar led fel tan gwyllt, ac amgylchynwyd glanau y pwll yn fuan gan dyrfa bryderus—ceraint a chyf- eillion y rhai oedd yn y pwll. Nis gellid disgyn yn fuan i'r pwll, ond mor fuan ag y cliriodd yr awyr ychydig, aeth nifer o bersonau i lawr i wneyd ym- chwiliad, y rhai a ddychwelasant yn lied fuan, gan ddwyn y newydd fod y gwaith wedi ei anafn yn fawr, a'r awyriad wedi ei ddyrysu. Arferwyd moddion i ddwyn yr awyr yn mlaen i'r gwaith, ac yn mhen ychydig amser dygwyd allan gyrff rhai o'r lladdedigion, Mr Williams, goruchwyliwr y pwll, oedd un o honynt. Caed allan fod cwympiadau mawrion wedi cymeryd lie, ac nas gallesid cael y cyrff o'r pwll heb agor y ffyrdd, yr hyn a gymerodd lawer o amser. Am bump o'r gloch prydnawn dydd Gwener, nid oedd ond ugain o gyrff wedi eu dwyn i fynll, ac er gweithio yn egniol tan bump o'r gloch boreu dydd ftadwrn, nid oedd ond 53 wedi eu dwyn allan, o'r cyfryw yr eedd pedwar neu bump yn fyw, ond wedi eu llosgi mor fawr fel nas gallesid gobeithio y bydd- ent byw ond ychydig o amser. Yr oedd eto 120 dan y cwympiadau, ond yr oedd y cwympiadau mor fawr, a'r awyr mor afiach, fel mae yn araf iawn y gellid dyfod 0 hyd iddynt. Y mae ffyrdd yr awyr wedi eu cau yn hollol, ac felly nid oes obaith am fywyd neb o'r 120 sydd ar ol. Mae yr awyr mor hylosg fel nis gellir goleuo canwyll yn y gwaith, ae.