Welsh Newspapers

Search 15 million Welsh newspaper articles

Hide Articles List

20 articles on this Page

-------____---------- ---._---_...----Kynafiaethau…

News
Cite
Share

Kynafiaethau Caergybi. I [Gan Mr Edward Owen, Bargyfreithiwr.] Mr GoL,—R*'ui wythnosau yn ol buoch eared- iced a gadael i mi wneud yehydig sylwadau yn eneh colofnau ar rai o'r hynafiaethau dyddorol sj dd yn Nghaergybi a'r amgjdahoedd. Am can y rhai hyny oeiet caiel gan y trigolion hynaf neu eradl roddi goleuni newydd neu oleuni mwy disglaer ar yr hynafiaethau hyn pe dig- wyudent fed lu cariad at draddcdiadau a phethau o'r fath; ond drwg .(-Ietnyf na ddaeth neb allarn i ateb yr alwad. Hwywfrydig wyf i gmiu fod hyn yn c.odi oddiar ddifrawder o berthed olion yr cesoedd fu ar tan y rhai a fagwyd ac a feithriiiwyd yn eu mys-g, neu ar ran y rliai—en o wahanol iaith a th:addcdiad- au—a se.fydlas.aat yn Nghaergybi, Had ydynt yn llai awyddus i fwynhau gwvbodaeth am yr olicn hysi o'r cynoesa^dd sydd o'u cwmpas. Yn hytrach, buaswn yn priodoli y distaw- rwydd hwn i anmharodrwydd i sgrifenu i ne- wydd ':«rlur ar faterion y tybia llawer o bobl fod talu sylw iddyjnt yn arwydd o wendid meddyliol. Gall fod rhywun yn cadw yn ol am y tyhiant fod yr hyn a wyddant yn ithy ddisylw nou yn ymddangosiadol ffol; maent yn barod i siarad am dano, ond nid ydynt yn barod i dOlO. ar y distawrwydd yn ngholofnau dadleuol newydd iaelur. Mae eraill yn rhy bryscLr y prestenbl yw pobpeth iddynt hwy— ac y mae'r ymdrech galed am gynha;liaeth y dyddiau hyn yn ddigon o esgus iddynt—fel nad oes ,?ianddynt braidd amser o gwbl i ofyn ai onid oes i'r goitphenol ryw wersi ar gyfer y dyfodol. Modd by nag, mor hynod fu hanes ein hynys—ynys fac.h Caergybi, ynys fwy Mon, ac ynys fwy wedyn, Prydain—fel mai ychydig -hyd yn nod o'n dynion p,rysur^f, neu o'r rhai ddaetliant yma ddiweddaf, na theimlasant ar brydiau suyn ei. ys.tori. Yma yn Nghaergybi y mac Jynion yn byw, yn symud, a bod yn nghanol olion cenedlaethau a llwythau, eti- feddiaefcli y riia.i a gawsant. Y mae'n bosibl y bydd meddwl rhai yn Nghaergybi yn cael eu llino a < hwestiynau fel hyn: Pwy oedd iy henafiaid ? Pa gysylltiad a'u bywyd feddai y pethau sydd o'm hamgylch. ? A'r owestiwn na- turiol hwnw i ddyn o Gaergybi, Paham "Caeif- gybi" neu "Holy head 1" Paham, yn wir! Y mae'r cwestiwn yma yn ein cario yn ol ganeedd lawer o flynyddau. Yn yvntaf oil, a ydym yn sicr beth ddynoda y gaiir Holyhead ? O'i xanu dyna ydyw Holy Head; ac y mae'n ddijgon hawdd deall hwn, er id do fod yn cael ei gyflawnhau yn fwy yn y gorphenol naig yn y presenok Yn awr, er fy mod yn meddiw'l fed Holyhead yn golygu BbJy Head, rral 1 mai nid annyddorol fvdd crybwyll esboniad arall gyfarfyddais, sef "Holly Head." Pa mOIl ddamcaniaethoL bynag y gall hwn fod, alo ydyw, fe igredaf, y mae rhyw sail iddo vn enw y canfcref Cymreig agosaf at un Talybol- ion yn yr hon y maè Cruergybi ei hun. Twr- celyn cedd. hono, y cant-ref lie saif Amlweli ynddi, a phrif le yr hon gynt oedd 'Jemaes. Unig ysty~v Twrcelyn yw "twr" neu "fryn" celyn, neu yn Saes-nieg "Holly Height." Os mai cyfeririad at y goeden bigog sydd yma, pa- ham nad yw'n iawn rheddi yr un ystyr i Holly Head ? I ategn hjln gallaf ddweyd mai dyma ffunf y gair yn yr ysgrifau cyntaf a welais. Eto, nid wyf yn meddwl mpi dyma oedd, noo ydyw, yr esboniad iawn an yr wyf yn syrthio yn ol ar Ffuly Head. Paiham hwn, ynte 1 Yn gyntafg-ellnr dweyd, er moir hen yw'r gair yma yn &' ffurf Gymreig neu Lladinaidd ni ddaeth i arferiad hyd adeg gydmarol ddiweddar. Yn y dyddiau pan oedd neilldiiolrwydd iddo, pan yr oedd "Holy Head" Mona yn cystadlu ag Enlli am yr enw o ynys sanctaidd, yn oedd y lie y gprwedd y dref arno yn aAr yn adna- byddus i'r Cymry fel Oaefrjgiybi ac i Saeson y bedwaredd ganrif ar ddeig feL Oastrum Ketoi neu Eebii. Y mae'n fwy na thebygol, fodd bynafod ffurf Gymreig yn bod cedd yn ar- wyddo y penrhyn "sanctaidd" neu "holy." Mae'n bosibl fod goruchafiaeth yri enw Cym. reig, yn ei ffurf Seisnig "Holy Head," yn dwyn cysylltiad gyda diflaniad y syniad o ym- direch ajc ymladd, fel y mae yn gysylltiedig a "caer," a dygiad i fwy o amlygrwydd ei nod- wedd gysegrerlig. Pa fodd bynag am hyny, mae'n sicr fod y ffurf "Holy Head" o ddech- ireu yr unfed ganrif ar bymtheig lyedi enill ar "Gaer Gybi;" ac yr oedd y ffurf Lladinaidd "Oastinxm Kebii" yn naturiol cldarfod lgvda" iaith. Ond aeth yr enw Oymreig hefyd i ddinodedd ac: mor bidl ag; y gwri i, nid yw er- ioed wedi ei gofnodi gan yr un bardd crwydrol. Mae'n bosibl, wrth gwrs, na fu or-loecl enw "Ynys y saint," "yr ynys s.anctaidd," neu rywbeth o'r un yst-yr, ond y mae'n anharwdd lyfrif am "Holy Head" heb fod eair cyfystyr o i fla-en yn: GymHaeg. Y mae nif er y tai cys- egredig o fewn i'r ynys yn Uawn gyfiajwnhau y teitl "sanctaidd," ac amctan y papyr hwn fydd eu nodi a danm-s ein safle. Yn gyntaf oil daw y brif eglwys, sef tin Cybi. Yr o-edd yn sefyll rywle o fewn i'r lie sydd eto wedi ei gau i mewn, ac mae'n bbsibl ei !bod yn sefyll ar ran o'r tir y saif yr efelwys blwyfol bresenol arno. Gall mai yn y gongl ddeor 11 ewinol yr oedd, lie y mae y "vestry- room" bnesenol. Pan y tynwyd ymaith "col- legiate foundation" Caar Gybi gan Harri yr Wythfed, dywedir Jod, yn ychwanegol at Yr eglwys, sef yr un fel y gwelir hi heddyw heb y twr "orllewinol a'r capel adeiladwyd i dder- byn cofgolofn y diweddar Anrhyd. W. 0. Stanley, adeillad yn yr un fynwetnt elwid "Eghvys y Bedd." Nis gallai hwn fod ond yr adeilad ddefnyddir yn awr fel festri neu ys- tafell blwyfol, gan fod yn lied sicr na fu adoiladau eraill o fewn gwaliau yr hen saer Yn awr, pwy biau y bedd y mae ei -offadwr- iaeth yn nglyn aíg "Elglwys y Bedd ?" Y mae wedi ei ddwieyd gan neb Llai na'r enwog Lewis. Morris, yr hwn drig-ai yn Mghaergybi. yn mlynyddoedd cyTitaf y 18fed ganrif, a'r hwn nas gallai ond ail-adrodd hen dradcfcdiachm. fod yr eglwys fechani gysyl 1 tiol a St. Oybi yn cael ei galw Eglwys y Gwyddel (neu efalli mai "Eglwys y Gwyddelod" dylai fod), a'l tod wedi ei chodi uwch gweddillion neu er cof am benaeth Gwyddelig o'r enw Serigi, a ladd- wyd oddeutu 620 o.c.—felly wedi marw Cyib-i- .gan y Brenin Brythonaidd Oaswal.lon. Ac amvybvddu yr amhebygolrwydd i benaeth pag- anaidd gael ei gladdu yn yr un fynwent gys- egredig a'r ho-n gtnw-ysai estgyrn Ovbi, mae un anhawdd dychmygu na fuasai yr adeibad bychan gwlwyd uwoh ei fedd yn dwyn ei enw. Yn bersonol, yr wyf fi yn tueddu i synied mai bedd Oybi yw yr un y cyfeirir ato. Y maie adeilad ag y tybiaf fi a safai uwch yr allon ar yr hoo yr offrymid i'r sant—hyny yw, y festri bresenol, yn dyddio o'r ail haner o'r drydsid ganrif ar ddeg neu ddechreu yr un ddilvnol, o bosibl heb fod yn mheLl o'r flwyddyn 1350. Y mli-E, traddodiad yn cyfeirio aft adfeilion Eglwys St. Oybi yn ystod y ibymthegfed gan. nif. Ond gwenodd ffawd ar y frawdoliaeth 1 _h- > _ul_1_1 Jl* 1 lecnan yn aqos i gan miyreclct werii nyn, ac ymddengys eu bod y pryd hwmw wedi -nen,ler- fynu adeiladu eglwys yn cyfateb i urddas sef- ydliad colegawl o ddeuddeg o bersona.u mewn llecyn mwy canolos o fewn i'r tir oauedig. Yr unrg anhawsder i dderbyn y golygiad hwn yw dyddiad ani-phe-nfwlol cang-ell yr eglwys bre- senol, He yn neillduol y ffenestr ddwyreiniol, yr hon sydd yn sampl brydferth, er yn syml, o'r "detonated period." Gall y dychwelaf i 4St. Cybi eto. Y drydedd esrlwys a ycihwanegodd at enw.ig- rwydd saimctaidd yr ynys oedd yr hon godwyd er cof am y Forwyn Ffraid (y Wyddeles Bri l- git). Raflo yr adeilad bycihan hwn oedd bryn- oyn natniriol yn nghanol yr haner cylch ffurir gan fau Towyn y Oapel. Nid oes dim o honi yn airos heddyw, nac ychwaith un desgriQad ohoni fel y gellid nodi ei. hamseitiad ond y maia amryw bersonau sydd yn fyw eto yn rofis lk3 yr oedd. Y bedwaredd eglwys oedd un Gwyngeneu, neu y gwefusau sanctaidd1. Nid oes nn sibrwd am y cape! by.han hwn, nac am v dyn sprffeid ganddi. yn tori ar ddistawrwydd cartrifoedd. a chan iiynahaethwyr y deunamen gaairii "a unig y clywir am fodblaeth adeilad o'r fatTi. Dywed Lswis Morris ei bod yn sefyll ar fferm 0-r;n;-r Trwvn y Oanel a Phoscolyn. Yr wyf ers bir amser wedi bod yn ooisio ei lleoli oó.,fl' nid hyd y dyddiau diweddaf yr arwemiwyd fi i lwvddo, a hyny gvda orlhwy caredig Mr T. G. Owen, roruchwylrwr Ystad P: nrhos (ArH^n'dd Stanley). Ycihrdiig ccanoedd o latheni tudraw i ran isaf ban bychan Tywyn y Oapel y mae fferm fechan a Xatfxawyd an yr "ordnance map" newydd fel "Ty Oapel;" y mae'r ty (un diweddar) o'r un enw yn sefyll yr ochr aradl i'r ffordd i "twil Uythyrau" yn Ty'nyffrwd. Y mae llyfr rhent Ystad Penrhos gan' mlynedd yn ol, fel y dy- wed Mr Owen, yn rhoddi enw y fferm hon yn "Oapel Gwyn Geneu." Yn ddiweddaraih cwtogwyd ef i iOapel Gwyn," ac yn awii y mae wtdi dod yn syml "Ty Oapel." Gyda'r bodd- had mwyaf yr wyf yn hysbysu v darganfyddiad hwn, ac y rhoddaf ef yn eich colofnau fel na byddo mwyach un tierygl i lwyr ddifodiad yr enw personol tra dyddorol hwn. I (I'w barhau).

Meiriadog at Monwyson

Cynghor Dosbarth Dinesig Caergybi.i

PRIODAS

[No title]

--COLOFN UIRWEST.

[No title]

[No title]

--I Ymylau y Mor Melyn.

ANERCHIADAU,

[No title]

[No title]

[No title]

[No title]

[No title]

Oddiar Fwrdd y Stemar Bach.

Advertising

.-_.-to._-.r_,__--...__.-..-...._-Cynrychiolaeth…

Nodion r Wythnos.

[No title]