Cymro a'r Celt Llundain

YMADAWIAD GWEINIDOG. Cynhaliwyd Cyfarfod Ymadawol y Parch. J. Wilson Roberts, Stratford, yn City Road, ac yn Stratford. Yr oedd y cyfarfod yn City Road mewn cysylltiad a'r Cyfarfodydd Gweddi undebol ag y mae cymaint o lewyrch arnynt y naill wythnos ar ol y Ilall a chan fod y Parch. Wilson Roberts yn un o'r col- ofnau gyda'r cyfarfodydd hyn, teimlid nas gallesid lai na'i anrhydeddu ar ei ymadawiad o Lundain trwy gael cyfarfod ymadawol a chyflwyno iddo anrhegion gwerthfawr, sef Sermon Bible mewn deuddeg o gyfrolau, Hastings' Dictionary of Christ and the Gospels (mewn dwy gyfrol) hefyd Desk, o'r radd oreu, a phwrs, gyda swm sylweddol o aur ynddo. Cyflwynwyd y rhoddion gan Mr. Rees, Red Lion Street, Holborn. Siarad- wyd yn y cyfarfod gan y Parchn. D. Oliver, J. Humphreys (City Road), Mr. Edmund Evans, a lliaws ereill. Yn Stratford, y nos Iau canlynol, cynhal- iwyd cyfarfod ymadawol i Mr. Roberts, o drefniad Eglwys Stratford. Cafwyd capel- aid llawn, a chyfarfod hynod o frwdfrydig. Cyn i'r cyfarfod ddechreu mwynhaodd tyrfa eu hunain wrth y bwrdd Te, y danteithion wedi eu rhoddi gan Mr. a Mrs. Morgan, Poplar (un o flaenoriaid y lie yw Mr. Morgan). Wedi hynny aed ymlaen gyda'r cyfarfod, o dan lywyddiaeth y Parch. D. Oliver, Mile End. Dechreuwyd y cyfarfod gan y Parch. Tyler Davies, Clapham Junction, a siarad- wyd gan y Parchn. J. E. Davies, M.A., G. H. Havard, B.D., y Mri. Edmund Evans (City Road), R. H. Roberts, J. Phillips (Cenhadwr), E. Denby Jones (Ysgrifennydd), Mrs. Jones (Wilton Square), W. Anthony, W. Morgan (Poplar), a Stephen Jones, Blaenoriaid. DygasantoIl dystiolaeth uchel i'r Parch. J. Wilson Roberts fel bugail a phregethwr. Canwyd, hefyd, yn ystod y cyfarfod gan Miss Enid Edwards (Clapham), Mr. David Rees, Mr. Ted Barking, a Mr. Eddie Evans. Wedi hynny aed ati i gyflwyno yr anrhegion. Cyflwynwyd pwrs o aur i'r Parch. Wilson Roberts, a Timepiece hardd i Mrs. Wilson Roberts, gan Mrs. Captain Daniels, Ilford, yna cyflwynwyd "Breichled" aur i Miss Lewis, y nith, gan Miss Jennie Morgan, Poplar. Wedi y diolchiadau arferol, ter- fynwyd un o'r cyfarfodydd goreu gan y Parch. D. Oliver. Bydd ymadawiad Mr. Roberts yn golled fawr i Lundain; ond yn ennill mawr i ddeheudir Cymru. Yr oedd yr oil o'r trefniadau yn Haw fedrus Mr. E. Denby Jones, yr hwn a wnaeth ei waith yn ardderchog.

CRED Cyngor Addysg Sir Fflint nad oes angen dysgu Cymraeg yn yr Ysgolion nos. Mae'n fwy pwysig o lawer i ddysgu ieith- oedd ereill na'r Gymraeg yn y Sir honno, yn ol pob hanes. A YW pobl y wlad yn colli adnabod ar flodau gwylltion ac yn anghofio eu henwau ? Ai ynte barnu y maent mai yr enwau Saes- neg yw yr enwau "priodol" arnynt? Y dydd o'r blaen, clywsom ddynes mewn oed a synwyr yn galw llygaid y dydd wrth yr anfad enw "dessus." ac yn son am friallu fel "primrossus." Dywed gohebydd, hefyd, fod y plant mewn un ardal neu ddwy hollol Gymreig hysbys iddo ef yn gwybod yr enwau Saesneg ar flodau yn weddol, ond heb wybod yr enwau Cymraeg o gwbl. Dichon fod hyn yn ddyledus i'r ffaith fod yr athrawon yn yr ysgolion yn awr yn ceisio dysgu tipyn am natur i'r plant. Dylid yn sicr eu gorfodi i ddysgu'r enwau Cymreig ar y blodau i'r plant yn gystal a'r enwau Saes- neg. Mae clywed merched wedi ymwisgo fel pe baent yn frenhinesau yn son am "ddessus tlws" a "primrossus neis" yn ddigon i godi'r ddincod ar Gymro, beth bynnag am Sais.

NODIADAU LLENYDDOL. Yr oeddem yn son yr wythnos ddiweddaf am rai o'n cynyrchion Eisteddfodol oedd yn ymddangos mewn cylchgrawn achlysurol. Mae hyn yn ein hadgoffa am destyn dyddorol a geir yn rhaglen Eisteddfod 1909. Deallwn fod Cymdeithas yr Eisteddfod yn cynnyg gwobr o hanner can punt am y Mynegair goreu am gynnwys ein cylchgronau a'n cyf- nodolion. Mae'r Americanwyr eisoes wedi gwneud y fath wasanaeth ynglyn a chyleh- gronau y wlad honno, yn ogystal a rhai o brif gyfnodolion gwlad y Sais, ac mae "Poole's Index to Periodical Literature" yn un o'r gweithiau mwyaf defnyddiol a geir yn ein prif lyfrgelloedd cyhoeddus. Cymerer, fel engraifft, ein bod yn dra awyddus i ysgrifennu traethiad ar China," neu "Ddiffyndollaeth," ac yn awyddus i wybod beth sydd wedi ei ysgrifennu eisoes ar y pynciau. Gwaith digon hawdd yw dod o hyd i'r llawlyfrau cydnabyddedig ar y mater dan sylw; ond peth arall yw dod o hyd i'r prif ysgrifau geir yn ein cyfnodolion ar y cwestiwn. Ac ond troi dalenau Poole's, fe welir rhestr o bob cylchgrawn sydd wedi cyhoeddi llith ar yr hyn a geisiwn. A gwaith hawdd wedyn fydd cydmaru y gwahanol farnau a'u gilydd. I bob llenor Seisnig heddyw, y mae Poole's wedi dod yn fath o anghenraid, ac ni feiddia neb roddi ysgrif yn ein prif gyfnodolion heb yn gyntaf edrych a oes rhyw awdwr wedi ymdrin a'r maes yn ddiweddar. A'r unig ffordd i sicrhau hyn yw drwy ymgynghori a Poole." Mae'n ffaith gydnabyddedig yn ein plith ni Gymry, mai yn ein cylchgronau a'n cyf- nodolion y ceir rhai o'r ysgrifau mwyaf gwerthfawr. Yn wir, gellir dweyd am lawer o'n llenorion gwychaf na chyhoeddasant ddim erioed ond drwy gyfrwng misolyn neu chwarterolyn ei enwad. Byddai o werth mawr i ni, felly, ddod o hyd i'r ysgrifau hyn a chadw rhestr gyflawn o honynt, er mwyn cael gwybod beth sydd gennym wedi ei ysgrifennu. Ceir trysorau lawer yn yr hen C, Draethodydd, ond pwy a all hebgor yr amser i olrhain y gwahanol gyfrolau ? Pe buasai mynegair hwylus wrth law, gallem ar unwaith roddi'n llaw ar y mater a myned i'r gyfrol ar ein hunion. Gwir y bydd mynegair o'r fath yn gofyn cryn lawer o lafur er hynny, rhaid dechreu a'r gorchwyl, a diau y gwna Cymdeithas yr Eisteddfod gyflwyno y wobr, os bydd yr hyn a baratoir wedi ei wneud ar linellau priodol. Mae'r anturiaeth yn un o werth cenedlaethol, ac mae'n sicr o dynnu rhai o'n gweithwyr caletaf i'r ymchwil dyddorol hwn. Llythyrau'r Morrisiaid. Yr ydym eisoes wedi cyfeirio at y gwaith rhagorol mae Mr. J. H. Davies, M.A., Aber- ystwyth, yn ei wneud drwy gyhoeddi y trysorau llenyddol ac hanesyddol hyn. Nid oes dim byd cyffelyb wedi ymddangos yn y Gymraeg, ac mae'r goleu llachar a geir ynddynt ar fywyd cymdeithasol y Cymry- yn Llundain ac yng Nghymru-yn un o'r gwersi goreu a ellid gael mewn hanes. Mae'r pumed rhifyn yn awr wedi dod o'r wasg, a dechreuir ail gyfrol gyda'r rhifyn presennol. Yn y rhai hyn ceir cipdrem ar fywyd Cymry Llundain yn 1757 a 1758. Ar y pryd, yr oedd Lewis Morris yn y brif ddinas, ac mae'n eglur ei fod yn cael amser braf yma. Yr oedd y bardd Goronwy Owain yn byw yn ardal Harrow ar yr adeg, a cheir cyfeiriadau ami ato yn llythyrau Lewis at ei frawd William. Dyma ddywed yn Hydref, 1757 :— Wawch, here is a proposal made to Goronwy feddw to go to Virginia to be a master of a college there, where the income is Y,200 sterling. What do you think Goronwy's conclusion is he was afraid he was too drunk to go

ion Cyhoeddus. Iddo ef y disgynai'r gwaith o adysgrifenu y Cofnodion fyddo yn ymwneud a Chymru, ac i restru unrhyw bapurau a Chofnodion o eiddo swyddog Seisnig os bydd yn y cyfryw gofnodion enwau Cymreig. Fel y mae yn bresenol rhaid i'r Swyddog Cofnodol redeg at hwn neu arall feddylia ef all ei helpu gyda'r geiriau Cymreig sydd gymaint dychryn iddo, ac os na ddigwydd gyfarfod a Chymro galluog i'w ddwyn allan o'i drafferth, a yn ol ac ysgrifena'r enwau Cymreig yn y fath ddull nes y maent yn ddyryswch beunyddiol i'r myfyriwr Seisnig; ,er engraifft, gweler The Calendar of Close Rolls 1272-79," lie y mae y gair Enlli (Ynys Enlli), wedi ei argraffll yn Bitlly." Nid oes ystyr yn y byd mewn gwneud cof- nodion fel hyn heb iddynt gael eu dangos i, a'u cymeradwyo gan, ysgolhaig Cymreig. Blin yw beirniadu gwaith dynion gwych eu gwybodaeth a digymar eu hysgoleigdod yn eu cangen arbennig o wybodaeth, ond am y gwaith hwn, sef ymwneud a phethau Cym- reig, ni ddylent erioed fod yn gyfrifol am dano. Gellir gofyn a yw yr Alban neu'r Iwerddon yn dioddef yr un camwri a Chymru yn hyn o betb, ? Na, maent hwy yn feddianol ar swyddfeydd cofnodol o'r eiddynt eu hunain, ac y mae ganddynt swyddogion cyfaddas at y gwaith o drefnu cofnodion y ddwy wlad yn y dull priodol. Ond am Gymru, nid oes ganddi un swyddog yn y swyddfa yn Llun- dain, heb son am swyddfa iddi ei hun I bob pwrpas ymarferol, bu i Gymru yn 1282, fyned yn rhan o Loegr, ac er ein bod ni yng Nghymru yn cyfranu fel yr Alban a'r Iwerddon tuag at dreuliau'r Wladwriaeth, to ni chydnabyddir gan yr awdurdodau fod angen ystyried Cymru fel gwlad, ac nid yw Swyddfa Gyhoeddus y Cofnodion, hyd yn hyn, fodd bynnag, yn cydnabod yr iaith Gymraeg, ond ar yr adegau, pan y daw ambell glerc ar draws Those awful Welsh words." Gan fod cofnodion Cymreig yn anwahanol gysylltiedig a'r cofnodion Seisnig, mae'n ,sefyll i reswm y dylid penodi Cymro cyf- addas at y gwaith a'i wneyd yn Swyddog sefydlog. Mae yn y Swyddfa Gyhoeddus bentyrau o bapurau a elwir yn Welsh Records." Gwelir yno lond sachau a bocsys o bapurau yn ymwneud a Chymru na welsant erioed oleu dydd. Digon yw, yn syniad y swydd- ogion, fod yr enw Cofnodion Cymreig ar y tu allan. Mae'n hen bryd i'r camwri hwn a'n gwlad gael ei orphen. Mae angen arnom am ychwaneg o oleuni ar hanes ein gwlad yn y dyddiau fu. Wele bapurau di-rif wrth law, ae eto nid oes ar hyn o bryd fodd yn y byd cael golwg arnynt. Dylid eu trefnu yn briodol modd y gall myfyrwyr Hanes Cymru gael cyfleustra i roddi i ni o'r wybodaeth hon sydd hyd yn hyn yn gudd ac amhosibl i chael. Ar ran Cymmrodorion Caerdydd, y Gym- deithas sydd wedi cymeryd y mater i fyny, erfyniaf ar i'r Cymry pur hynny sydd yn aelodau o fyrddau cyhoeddus, gael gan y byrddau hyn basio penderfyniadau o natur yr uchod, a'u hanfon yn ddiymdroi i'r awdurdodau. Mae amryw gynghorau ey- hoeddus eisoes wedi gwneud hyn. Sicr yw y dylem, fel Cymry, fod yn gryf ac yn ddi- droi-yn-ol yn ein penderfyniad i wella'r cam hwn a'n gwlad.