Papur Pawb

WIL BACH O'R LLECHWEDD R y dydd byraf o'r flwyddyn 1809, gwelid meddyg yn carlamu ar ei geffyl gwisgi o dref Caerfyrddin tua cnyieiriad St. Clears. (JanJyma et yn araf gan was ffermwr ar geffyl anystwyth, lluiddedig yr olwg amo. Yr oedd yn ramlwg oddiwrth y rhai olaf eu bod. wedi teithio yn gyflym tua'r dref, ac oddiwrtih olwg y meddyg fod ynaun claf mewn perygl bywyd. Wedi gyru tua chwe' milldir daeth at y Llech- wedd, yr hwn oedd fwthyn bychan, trefnus, siriol yr olwg, ychydig oddiar y ffordd fawr. Taflodd, y ffrwyn i ddwylaw hogyn bychan oedd fel yn disgwyl yn ddyfal am dano, ac i mewn aig ef. Oyfarfrddodd golygfa ddwys ei iygaid. Yno yr oedd Hugh Lewis mewn ym- dreohfa galed am ei fywyd, ac yr oedd ar gyrhaedd trobwynfc y dolur. Yn ei ymyl gyda Ilygaid eocbion, dhwyddedig, yr oedd ei hoffus briod ELen. Ag un Haw sycihai y chlWYs oddiar ei dialcen poetli, ac a'r Hall ysgydwai y if an yn gyson a diflino, ychydig oddiwrth ei wyneb. Arosai euyd, yna gwlyclhaii ei wefus eras a phluen dyner, yna rhoddai gusan ar ei dalcen tel. Hawdd oedd gweled ami i ddeigr mawr gloew yn syrthio yn gynhes ar dafcea y claf. Agorai yntau ei lygaid ac edrychiai i wyneb Elen; Hedai gwen wanaidd dros ei wyneh yntau, fel pe buasai wedi ei hadnabod ac yn ceisio talu diolch iddi. Nis gallai yngan gair. Pan ddaetli y meddyg i'r ty syllod,d, a,r y claf am enyd, yna eymhwysodd aJto ei wres-fesurydd bychan. Gwelid ef yn gwelwi ac yn vsigwyd ei ben. Syllai Elien arno, a drachtiau ei henaid feddlwl pob yag-ogiad. Gwelai na ddal- iai y meddyg yr un gobaitli aHan, ond nid oedd gobaith Elen wedi diffodd eto. Aeth y meddyg alian i'r gegin a rhoddodd ycliydig gyfarwyddiadiau syml i chwaer Elen, ond dywedai y byddai pobpeth drosodd cyn y boreu nad cedd un gaMu dynol allai lesteirio y gelyn niwyaoh. Pan ddaetli y meddyg at y bachgen byehan oedd yn dal y ceffyl, taf- lodd geiniog i'r Iltiiie, a oheisiodd guddio ei wyneb oddiwrtho, rhag i Wil druan, yr hwn oedd fab deng mhvydd oed Hugh Lewis, gael ei gilwyfo gan y dagrau a ffiydient dros ei luddiau. Ond ebai'r Jlanc, "Fedrwch chi wella nhad, doctor 1" Teimlai y meddyg rhyw dagfa yn ei wddf, ovi <1 yn mhen enyd altebodd, "Y mae dy dad yn wael iawn, fy miachgen i, ond gotaHa di lielpu dy fam." Tua hanner 110s daeth y diwedd du, ac ehedodd yspryd Hugh Lewis, y tad tyner, gofalus, y priod hawddgar, garradSlawn; y cymydog cymwynaagair, pared; a'r Gristion gloew, i wlad yr hanner dydd, gan adael Elen yn weddw dralloidus, a Wil a Marged yn amddifaid trist. Am wythnosau wedi y gladdedisgaeth, ni welodd teulu bach y Llechwedd oisie-u dim, danfonai yr amaethwyr cylchynol ddigon .0 bob math o ymborth a llawer o ddillad, tra y rhoddai rhai yohydig sylltau yn llaw Elen Lewis. Ond yn mhen aniser-daeth achosion creill Inwy diweddar i alw am help, ac ang- hofiwyd y weddw a'i dau amdidibd. Bu raid i Wil adael yr ysgol a myned yn "was twt" i ffcrm Dolh.ii'gam, er oeisio enill ychydig i'w gadw ei hun ac i helpu ei fain a'i chwaer fechan. Nid hir y bu yno cyn i greadur eiaidd oedd yn was pena' yn Nolhirgam ddechreu yuiddwyn tuagato mewn modd an- nynol a chreulawn. Nid oedd Wil ond eiddil o gorph ar y goreu, ac nid oedd gor-ofali ei fam am dano wedi yohwanegu dim at ei alihi i ddioddef caledi. Bu Simon, y gwas pena', yn ymgeisydd am law Elen Lewis pan oedd yn ieuarc, ond ni fynai hitlhau siarad ag ef o gwbl, ac a eth yntau i gadw cwmni a geneth arall nad oedd yn ddla iawn ei gair. Y di, wedd oedd, bu "rhaid iddo" ei phriodi, a threuliai ef a'i wraig eu dyddiaiI "fel own a moch." Tadlogai Simon ei holl aflwydd i Elen, ac ni piheidiai byth a thywallt ei lid ar Wil ddiniwed. Rhoddlai iddo i'w cyflawni orchwylion oeddvnt rhy drymion o lawer iddo; cadwai ef allan yn y "dd yn ddi- angenrhaid, tyngai a rhegai ef beunydd, ac yn fynych cernioidiaa a throediai ef yn greu- lawn. Gofalai hefyd ei fygwth a rhywbetli ofnadwy os ibeidcliai ddyweyd gair am dlano ef. Felly, igan ofn Simon ac awydd peidio gofidioei fain, nifi ynganodd air aim y drin- iaetth a dderbyniai, eithr dioddefodd yr oil yn dawel. Ond un diwrnod, wrfch hyrddio darn o bren at Wil, torodd Simon botel werthfawr o olew, a dywedodd wrfch y meistT ar ol liyny mai Wil a'i torodd trwy esgeulus- dod teg ond gwingodd yr abwydyn, a throdd y bachgen bychan at ei feistr a dywedodd pa fodd y bu. Gwelai wrth wyneb ei boenydiwr nas gallai ddisgwyl llawer o h odd well mwy ganddo. Gyda i'r nieistr droi ei gefn, yr oedd yn anilwg fod diailedd yn llygaid Simon; gwasgai ei ddannedd, cauai ei ddirrn, ac ys- gydwai ei ben ar Wil. llhedodd Wil yn llechwraidd i'r gegin-gefn, ac i fyny y grisiau, lledodd gadach coch mawr ar lawr, a lapiodd ynddo ei ychydig ddillad, ei Destament bach, ac ychydig fan bethau oedd ganddo; taflodld y pac drwy y ffenestr i'r flfordd islaw, ac adlan ag ef eto, fel y daeth i fewn, Wedi cyriiaedd y drws a myned i'r ifordd edrych- odd o'i gwinpas, a chlywodd Simon yn galw ac yn dyweyd, "Wil, dos a'r ceffyl yma i'r cwr." Yr unig ateb a gafodd oedd, "Ewoh ag ef i'r dwr eich hunan." Edrychodd y gvras penaf yn syn, tra y pasiodd Wil trwy y llidilarb i'r ffordid fawr, y cipiod.d ei ddillad i lyny, ac yr aeth ar ei union tua'r Llechwedd. Nis gallodd Elen Lewis ddeall y pac coch am enyd, ond buan yr hysbyswyd hi fod ei bachgen yn bwriadu oydhwyn tua'r "gweith- ie." Yr oedd brawd i Hugh Lewis yn byw yn Mui thy r Tydfil, yr hwn y dywedid ei fod yn enill arian mawr. Wrth gwrs edryohid ar Forganwg a Mynwy fel rhyw gloddfeydd aur gan bobl wledig Caerfyrddin, Penfro, a Clier- edigion yr adeg hono. Yr oedd myned i'r gweiithiau fel myned i'r America yn aiwr, neu yn wir yn fwy na hyny, a gofynai galon go wrol mewn Mane gwledig i wynebu ar y gweithie" ei hun. Nid oedd Wil, druan, ond deuddeg oed pan benderfynodd gychwyn i'w daith. Yr oedd Elen Lewis bron tori ei elision. Yr oedd wedi gwieled: odidiwiftlh y (le'fiiu oedd ar Wil ei fod yn dyweyd y gwir am Simon nis gallai hi ei gadw gartref, ac yr oedd yn rhaid iddynt gael ymborth. Ond betli ddeuai olioni hi wedi iddo fyned ? Beth ddeuaa ohono yntau ? Efallai y cyfar- fyddai a chreuloniaid ereill a'i canwlriniaiit. Pa fodd y gallaaai fyned i Ferbhyr 1 Ac yn fwy na'r oil beth pe buasai iddo syrthio i gwmni drwg ac anghofio cynghorion a gweddi- au ei dad anwyl a liithau I Ymlwybrai myrdd o ddrychiolaetlhau meddylddrychol trwy feddtwl Elen Lewis. Teimlai ei bod yn gorfod, proft rhyw ail unigedd trwm; ond gosododd yr unig swllt a feddai yn llogell y bychan, a gyda dagrau heilltion, cynghorion dwys, a, gweddiau taerion hebryngodd ef i waelud yr ardd jedd o flaen y Llechwedd. Pwy all ddarlunio teimlad y fam drallodus pan drodd yn ol i'w bwthyn 11 wm y prydnawn liwnw ? Edrychai Marged feelian ar yr oil fel breu- ddwyd, oblegid nis gaJllai ei sylweddoli, ond syrtiiiodd ar fynwesei mam ac wylodd yn hidl. Ymddangosai Wil yn bui ddewrgalon pan yn y HI adael a'i fam wrth lidiart yr ardd, jnd wedi iddi fyned i'r ty ac iddo yntau gyohiwyn "bant" i'w daith, meddiannwyd ef gan deimladau pur gymysglyd. Yr oedd ei freu- ddwydion am gael cyflog mawr yn y "gweith- ie," ac am ddod yn ddyn o bwys wedi llwyr ddiflanu. Eieteddodd ar dwmpath o gerig ar ochr y ll'ejdd, a throdd ei lygaid yn ol tua'r Llechwedd am y waith gyntaf wedi cusan olaf a gwlyb ei anwyl fam. Gwelai y "bwthyn bach to gvrellt" yn nythu yn nghysgodion y gwydd o'i flaen ni fu y muriau gwyngalchog erioed yn fwy swynol a gwyn yn ei olwg; dychmygai weled y gwenyn yn sugno eu mel o'r rhosynau a grogent ar y wal o gylch y drws. Dieth adgofion i'w galon am ei dad tyner oedd yn y bedd; gwelai o'i flaen y berth o'r hoit y torai ei dad lunian y paun a'r wniugen e' prydferthu yr hen gartref. Nid riiyfedd iddo dori allan i wylo yn y fan hono. Yn mhen ychydig tybiodd ei fod yn gweled ei fann yn sefyll ar ddrws y ty ac yn ed"ycli ar ei ol, ac ail gycliwyuodd i'w daith bell. Yna daeth i olwg Capel Nebo, lie yr arferai y teulu addoli. Cododd yr olwg ar hwn eito" feddyliau ac adgofion a gynhyrfai ei galon Iwythog. Cafodd Ijangfa arall o dy- wallt dagrau, ac yna iachaoedd yn fawr ac aeth yn gyflym yn ei flaen. Nid oedd: son am reilffordd na thren y pryd liwnw, a rhaiid oedd "myn'd bant i'r gweithie" yn yr hen ddull. Tua phump o'r glooh cyrhaeddodd dref Caerfyrddin, a chrwydrodd am ychydig ar Wl vr ystrydoedd. Yna bu yn syllu am gryn amser ar gerfluniau o Adda ac Efa a safent yn yrnyl yr hen eglwys. Wedi hyn aeth at siop liaiarnydd, a gwelodd gyllell dlos ddefnyddiol yn y ffenesitr. Nis gallodd wrthsefyll y demtalsiwin, ac aeth i fewn a phwrcasodd hi am naw ceiniog. Erbyn hyn yr oedd yn hwyrhau ac yn tywyllu. Gwelai fod yn Aaid prysuro i ryw gyfeiriad. Safai mewn croesffordid am beth amser heb wybod beth i'w wneyd, pa, unai cymeryd y ffordd hon a dychwelyd at ei fam a'i chwaer, neu ynte y ffordd acw ac aiiturio tua'r gweithie. Pen- derfyniodd beidiio troi yn ol, a,c i ffwrdd ag ef allan o'r dref, gyda thair ceiniog yn ei logell. Teithiodd aim beth oriau yn nghyfeiriad Llan- deilo, gan fwyta ar y ffordd y gweddill o'r ychydig fata a chaws a roddwyd iddo mewn papur gan ei fam. Yr oedd yn noson braf, ac o ran goleu gallasai fyned yn ei flaen, ond yr oedd ei nerth yn pallu, ei goesau yn liin- edig, a'i draed yn glwyfus gan y daith. Eisiteddodd eto air ochr y ffordd, ac agorodd ffrydiaiu ei ddagrau o'r newydd. Yn ei ofid cysgodd, hyd nes y deffrowyd ac y braw- ychwyd ef gan 8"1 mawr a barai i'r ddaear grynu fel pe mewn daeargryii. Beth ydoedd ond "wagen fawr" Aberhonddu yn cludo nwyddau, niegis cig moch, oaws, yinenyn ac wyau, o'r wlad i drefydd mawrion Marganwg.