Y Tyst a'r Dydd

that in OUr long struggle for free trade we found your People everywhere our most earnest and trustworthy fiends. Tua dechreu y ganrif bresenol yr oedd deddf- ? ein gwlad yn cynwys deddfau oedd yn anurddo 6in deddfwriaeth ac yn milwrio yn erbyn rhyddni y Qeiliaid, ps rai a adnabyddir fel y Criminal Code. Yr ?edd yn agos i 300 o droseddau wedi ei rhestri, i rhodd- jd J sawl oedd yn euog ohonynt r farwolaeth. Yr oedd Jladrata nwyddau gwerth-pum swllt o unrhyw fasnachdy Ystordy, neu ystabl, tori coed, a gollwng pys!Od-Iynau, al cwmnaen, neu ysgyfarnog, yn droseddau am ba rai Yn ol cyfraith ein gwlad yr oedd y troseddwr yn euog o farwolaeth. Yr oedd y difrod ar fywydau dynoi mewn •janlyniad yn anhygoel i'r oes lion. Gailesid unrhyw "dydd trwy y flwyddyn bron weled cyrff dyniou, a gwraged), a phlant yn hongian y tuallan i'r prif <jar- ^bnrau, y rhai oeld weJi cyfarfod a'u tynged am y tr°seddau mwyaf dibwys. Daeth Bentham, a BomiHy, ? Mackintosh, al'an i geisio rhoddi terfyn ar y trych- ineb ofnadwy wnaed dan gysgod y deddfau barbaraidd "yn ac yr oedd yr Aunibynwyr yn mysg y rhai mwyaf selog dros ei diddymiarl. Yr ydyrn yn yr yradrech hon eto yn cael yr Esgcbion yn gwrthwynebu pnb ymgais i bniaru y deddfau gormesol. Pan gynygiodd Arglwydd ■Kotnilly ddiddymu y ddeddf oedd yn cospi a marwol- aeth y trosedd o ledrata pum' swllt. gwrthwynebwyd y pyjygiad gan Archesgob Canterbury a obwech o sgob- lon ereill, ac y mae rhan fawr o'r clod 11,'0 y cyfnewidiad Wnaed yn y Criminal Cocle yn ddyledus i'r Annibyn- Wyr. Gallaswn gyfeirio at wasanaeth yr Annibynwyr i ryddid, yn y rhan gymerasant yn rtiddymiad caethwas- anaeth yn yr India Orllewlnol, yn agor y Prifysgolion i Anghydffurfwyr, yn niddymiad y Dreth Eglwys, yn •Nadgysylltind yr Eglwys yn yr Iwerddon, ac yr wyf yn meiddio dyweyd yn ddibetrus ac yn ddidfn, na fa, ac nad oes nnrhyw ddosbarth o'n cenedl wedi gweithio Ilior egiiiol ac mor ddiflino dros Addysar Uwchraddol, a J^adgysylltiad yr Eglwys yn Nghymru a'r Annibyriwyr. ■Nis gallaf heno anghofio fy mod yn siarad mewn rnanbartli o'r wlad sydct yn sefyll yn uchel yn rhestr y rhai a ddyoddef'odd dros achos rhyddid. Y mae yn s-nmhosibi anghofio yr ymdrech wnaed gan rai o dir- feddianwyr Cymru yu y ftwyddyn 1868 i gael gm yr ethulwyr i bleidleisio yn groes i'w hegwyddorion a'u eyùwybod. Bygythiwyd hwynt yn y mold mwyaf creulawn ["Iill stiwardiaid hM i)ug a gormesol, ond i'n hanrhydedd rhaid dywedyd fod uaeiniau yn sir Aber- teifi wedi gwrtbseljll pob bygythiad, a gadawsant dai a thiroedd yn llawen yn hytrach na bradychu eu hegwyddorion, Mae yn ymddangos md yw yr ysbryd gormesol hwn we ii llwyr adael ein gwlad. Mae amboll grach foneddwr anwybodus, ac ambell i bendefig Penuchel, yn parhau i ddangos eu cynddaredd mewn Hythyrau dwl af aunoeth, gan fygwth pethau ofnadwy ar y bobl, druain dlodion, nad ymostyngont i'w mawr- hydi hunanol; ond, syr, y mae wedi myned yn rhy be!) Ur v dydd i ddychrynu gweithwyr Cymru, a byddai yn eitbaf peth i bob gormeswr bach ddeall mewn pryd mai y dydd duat' wawria arno ef a'i deulu fydd y dydd hwnw y drygir un blewyn o ben y gwtithiwr gonest sydd yn gweithredu yn gyiwybodol mewn materion Gadawer i ni edrycb eto ar wasanaeth yr Anuibynwyr i ryddid cydwybod. Mae hwn yn facs nior ea«g ac mor llawn o ddyddordeb, fel nas gallaf jvneyd cyllawnder ag ef lieno, ac oblegid hyny iif yn trysiog dr<;sto. Dechreuodd yr erledig'aethau yn foreu, ft pha boethaf yr erle Jigaeth, mwyaf oe Jd yr yrodrech dros ryddid. Hwyrach nnii un dull efTeithiol i brofl y ^wasanaeth wnaed i ryddid ydyw dangos yr hvn a "dyoddefwyd er ei enill, ac efallai nad annyddorol fuasai dyweyd ga;r neu ddau am yr anhawsderau dan ba rai y byddai ein tadau yn cynal eu gwasanaeth crefyddoj. rua dau can' mlynedd yn ol, yr oedd yn Bryste bedair 0 Synulleidfaoedd psrthynol i'r Anghydlfuriwyr—dwy yn perthyn i'r Bedyddwyr, un i'r Presbyteriaid, ac un Annibyriwyr. Dyoddefodd y cynulleidfaoedd hyn ddeg o erledigaStbau yn olynol. Yn un 0 erapeli y Bedyddwyr yn Broadmead, cynelid y awasanaeth mewn Soruwchystafell a gyrhaeddid trwy risiau, a byddai y Perched a'r gwragedd bob amser yn eistedd ar y f«s au; ac os dygwyddai i ysbiwr neu gyhuddvvr ddyfod i mewn, byddai raid iddo ymwthio heibio y perched, ac ni wnai hyny heb gryn drafferth a mawr ddadl. Pan gly->-ai y pregethwr yr ymrysonfa ar y Srisiau, deallai fod perygl ger llaw, a cbyn y gallai y cyhuddwr ddyfod i mewn, yr oedd y pregethwr wedi Yn Pithay, yr oedd ganddynt ddull arall pn" e"eithiol i siomi y cyhuddwyr. Safai y pregethwr ar gallol yr ystal'ell, ac o'i gwmpas yn sefyll yr oedd niter o frodyr tal, y rhai a'u cuddient yn hollol o olwg y ^ynulleidfa ac unrhyw gyhoddwr dygwyddii fod yn bresenol Yn yr addoldy Annibynol yn Castle Treen yr oedd tair ystafell, y naill awchlaw y llall. Yr oedd y gynnlleidfa yn yr ystafell uchaf ac isaf, a'r pregethwr ^rtho ei hunan yn yr ystafell ganol. Yr oedd trap- door yn llawr a ceiling yr ystafell ganol, fel y gallai y ddwy gynulleidfa glywed y pregethwr hob ei weled, a Phan ofnid unrhyw bcrygl, i Jawr a'r trapdoors. Y Pnf erlidiwr oedd cyfreithiwr o'r e".w Hellier, neu fel y IUynai un he;) Bnritan ei alw IIell-lia1", Mae hanes jjou weitkredoedd annuwiol ac anystyriol y dyhiryn ««n yn frawychus i'w hadrodd. Jj'el y byddai yn tayned o'r naiil gynulleidfa i'r llall, gan. aflonyddu y SWasanaeih, ac anmhar.cVui a dirmygn dynion, gwragedd, a phlant. Byddai ar rai adegm yn cario Pethau i eitbafion ofnadwy. Tea yr oedd y gynulleidfa yn addoli yn Broadmead, daeth Hellier i roewn ag un "eu ddau gydag ef, ac eisteddasint ar risiau y pwlpud, ac Yno y buout yu yfed iechyd da y brenin mewu cwrw, yn ysmocio, a chanu baledau. Gwnaed hyn mewn mwy: nag un capel. Wrth geisio dianc oddiwrth llellIer trwy groesi afon, boddodd Mr Ford, marsiandwr yn High-street; a chafodd Mr Knighton, gweinidog yn Taenton, yr hwn a ddiangodd i'r ochr, y fath ysgydwad i'w gyfansoddiad, fel y bu farw cyn pen mis. BIl Mr John James yn garcharor am wyth mlynejd-collodd dros bum' cant 0 buoau mewn eiddo o dan law ei erlidwyr torwyd i mewn i'w dy, a dychrynwyd tri o'i bl mt gymsiint nos iddynt syrthio i lewyar, a bu un ohonynt, farw. Mi brif erlynydd oedd un Whaley, end bu Whaley farw mewn carchar yn L'undain am ddyled, ae ysgrifenodd at Mr James yn cydnabod fod Duw wedi talu yn gyfiawn iddo. Gallaswn amlliau engraifft ar ol engraifrt o'r dyaddcfiadau ofnadwy y bu raid i rywrai en dyoddef dros ryddid cydwybod. Llafuriodd ein tadau yn ddiwyd bob dydd, gan bregethu i ychydig b 'bl mown aneddau anghysbell. Ar fin nos marchogent heb lewyrch lleuad na seren, yn wyneb drycinoedd o wlaw ac ystormydd o fellt a tharanau, i gyfarfod ychydig addolwvr dan geseiliau y mynyddoedd, a ehyn toriad gwawr y boreu yr oeddynt gartref drachefn. Ymgynullai cynulleidfaoedd yn yr awyr agorel, dan gysgo coedwigoe Id dilwybr, neu mewn celloedd oerion ac ystafelloe id tywyll; nid oedd swn can i'w glywed, a gorfodid y preijethwr i siarad yn ddystaw, rhag tynu sylw y cyhuddwyr. Teflid hwynt i garcharau afiacb, ac os na chaent gynulleidfa yn mhlith y troseddwvr, anerchent y dyrfa oedd wedi ymg-asglu dan ffenestri y carchar. Yr oeddynt yn meiddio pnbpeth, ond bod yn anffyddlon i gydwybod. Yr ydym yn teimlo ein gwaed yn berwi wrth feddwl am y dirmyg daflwyd nrnynt gan ddyhirod annuwiol-wrth glywed y tirion a'r addfwyn Dr Owe ) yn cael ei alw yn wiber llawn o wenwyn wrth weled y n^folaidd Bichard Bixter o flaen y Jeffries annuwiol, yn cael ei alw yn gi penboeth, ac y dylid ei chwipio trwy y ddinas." Dyma'r dynion nad oedd y byd yn deilwng ohonynt, a dyma'r dynion ddyoddefodd y gwaradwydd, y gw >rtb, a'r carcharau er si^rhau rhyddid cydwybod. Nid y lleiaf yn mysg y gwroniaid dros ryddid cydwybod oedd y gwrafffldd a'r merched, ac y mae enwau Mrs Keeling, Mrs Maurice, Mrs Hicks, a Lucy Hutchinson mewn cofiadwriaeth fendigedig. Pan dorwyd i dy John Hicks, ac y dygwyd ef ymaith yn garcharor gan Squire Reynolds, nis gellir llai nae edmygu dewrder ei wraig, yr hon, pan welai ef yn cael ei arwain ymaith, ac yn ofni rbag iddo droi yn anffyddlon, a waeddai ar ei ol, Stand firm, John Hicks a dydd y farn yn unig a ddengys y gwaith wnaed gan wragedd a merched dnwiol yr oesoedd gynt. Un o'r amsylchiadau mwyaf effeithiol a tharawicidol a gofnodir o ymdrech dros ryddid cyd- wybod yw hanes. y pregethwr ieuaiic Hugh McKail, yr hwn, yn nghyda nifer o bregethwyr eveill, a osodwyd ar yr arteithglwyd er ce:s;o cael ganddo wneyd gwrth- gaiiiad o'i olyMiadau. Wedi dyoddef y poenau mwyaf dirdynol nes yr oedd ei gorff egwan yn curio, a'i galon yn mron llesmeirio, arweiniwyd ef i'r dienyddle, lie yr oodd tyrfa fawr wedi ymgasglu. Casglodd yn nghyd yr yehydig nerth oedd ganddo, ac anerchodd y dorf gyda dwysder a difrifoldeb ancrerddol; ond ni fynent ei glywed. Yna syrthiodd ar ei liniau, a chan godi ei olytron tua'r nefoc,id dywedai, Farewell, father and mother farewell all earthly joys farewell sun, moon, and stars; welcome, my God and my Father; welcome Jesus, my Saviour; welcome Blessel Spirit; and now, 0 Jesus, iuto Thy hands I commit my spit it;" ac aeth enaid Hugh McKail o dan law y dienyddwr i ryddid tragywyddol. Gwe'nidogion y cysegr, prfgethwyr Efengyly tan^nefedd, y mae sfenycb restr anrbydeddus o frodyr i edrych yn ol atynt aeth trwy y dyfroedd a thrwy y tao er mwyn sicrhau y rhyddid yr ydym yn ei fwynhau. Os daw dyddiau blin, pan y bydd rhaid sefyll yn gryf a diysgoj dros ein heswyddorion a thrcs ein rhyddid; os daw dyddiau tywyll, pan y bydd yn rhaid ymidael a phethau anwylaf y byd yma, a dyoddef dirmyg, a gwawd, a charcharau; os daw dyddiau t allodus, pan y bydd raid efallai, fel Hugh McKail, ddyoddef yr arteithglwyd a'r dienyddle, fe fydd adsain lief Jane Hicks yn cyrhaedd i lawr trwy yr oesoedd, ac yn sibrwd yn eich dustiau, Stand firm, John Hicks," ac yn ngrym y lief cewch chwithau nerth i ddal yr ymosodiad. Yn swydd Lanark, yr oedd gweithiwr tlawd ond cydwybodol o'r enw John Brown. Dedfryd wyd ef i far v. Yr oedd yn gweithio yn ymyl ei dy pan ddaliwyd ef gan y milwyr, a dygwyd ef o flaen drws ei dy i farw. "Dyweddybaderarunwaith," meddai y swyddo? oedd mewn awdurdod. Dyma John ar ei liniau, a gwed liodd gyda'r fath ddwysder nes yr oedd y milwyr i gyd yn wylo. Pan gyfododd, yr oedd ei wraig a'i blaut yn sefyll wrth ei ymyl yn wylo. Wel, Isabel," meddai, y mae y dydd wedi d'od y dywedais wrthych am dano pan ofynais chwi mewn priodas." "Yn wir, John," meddai bithau, yr wyf yn barod i ytnadael a ch *-i." Yna," meddai John Brown, yr ;"yf iuau yn barod i fa"w." Wedi cusanu a ffarwelio a'i wra;g a'i b!ant, agorodd ei fynwes, a gorchymyno id y swyddog i'r milwyr saethu, ond ni symudwyd llaw. Ncidiodd y swyddog yn mlaen, gan regi y milwyr. Ymaflodd mewn dryll, anelodd, saethodd, a'r foment nesa,f yr oe Id enaid John Brown wedi cyrhaedd adref, "Böth feddyliech o'ch gwr yn awr?" meddai y dyhiryn creuiawn gan droi at y wraig. always thought well of Johu,meddai hithau, but I never thought so well of him as noiu." Llosgwyd John Laurenca wrth yr ystmc yu Colchester, ac uwchlaw cleaad y fi'agodau a rhnad y fflamau fe g'ywai lef ei Want bach yn gweddio, "Oh! God, strengthen thy sefvant," ac aeth enaid John Laurence i'r nefoedd o ganol y tan a'r ffagodau ar adenydd gweddiaa ei blant anwyl. Me'bifn a merched eglwysi Cymru, os daw hi yu ddydd treial arnom ninau, fel y daeth ar John ac Isabel Brown, fe fydd llais tyner plant bach John Lawrence yn eyrhaedd_ i lawr trwy yr oeaoedd, ac yn sibrwd yu ein clustiau ninau, 0 God, strengthen thy servants," ac ar bwys y weidi hono cawn ninau nerih i ddal y treial. Y mae llawer o dir eto i'w enill. Gan mai o Dduw y mae, rhaid iddo lwyddo. Nid oes unrhyw alln ar y ddaernacynuSernaUatalyfndd- ugoliaeth. Os cyfyd mynyddoedd o rw'ystrau ar draws ein llwybr, fe fydd cysegredigrwydd yr achos a gallti ein Blaenor yn ddigon i'w gwneyd yn gydwastad a'r llawr. Efallai y ceir goruchafiaeth yn gynt nag yr ydym yn meddwl. Hwyrach y eaiff yr henafgwyr anrhydeddus sydd wedi cin harwain mewn llawer brwydr fyw i weled ei therfyn, ac y plethir garlantau buddugoliaeth o amgylch eu penau. Neu efallai, cyn y gwelir terfyn yr ymdrech, y byddant bwy fel liawer on brodyr wedi myned i orphwys yn y gorwel tawel, a disgynir ar rai ieuengach i fod yn flaenoriaid cenedl- aeth arall. Ond, syr, y mle achos rhyddid yn anfarwol, er i'w annddiffynwyr farw. Y mae geiriau y proffwyd yn fyw, er i'w gorff falurio yn llwch y ddaear. Fe saif pren rhyddid er i'w gangenau ysgwyd yn awel yr hwyr uwchben bedd y Haw a'i planodd, a pha un bynag ai yn fuan neu yn hwyr y daw y fudduaoliaeth, FE DDAW, ac yr wyf yn tynge lu meibion a merched Cymru i ledu baner wen rhyddid, a sefyll yn ddiysgog dan ei chysgod hyd y diwedd. Wedi (hyned mor bell, ni feiddiwn droi yn ol-nid oes yn ol ond euogrwydd cydwybod, gwg eia* Blaenor, ocheneidiau eglwys siomedig, a dirmyg a gwawd y byd ond yn mlae i y mae teimlad dedwydd ein bod ar lwybr dylelswydd dan wenau ein Blaenor, ein mynwesau yn llawen yn y rhagolwg ar Eglwys Dduw yn rhydd o'i chadwynm, y Beibl mewn an- rhydedd, a gwyneb y ddaear yn dyfod yn debyg i wyneb y nefoedd. Ac nis gellir gadael gwell etifeddiaetli i'n plant ac i'r oesau a ddel nac ymlyniad diysgog yn ein hegwyddorion, ymdrechion diflino i achos cydwybod, a chael ein rhestru gan genedlaethau dyfodol yn mysg yr ANNIBYNWYR WNAETHANT WASANAETH I ACHOS RHYDDID. Galwodd y Cadeirydd yn ddiweddaf ar y Parch J. Davies, Taihirion, i draethu ar HANES Y GENADAETH GRISTIONOGOL YN MADAGASCAR. Ynys yw Madagascar ar dueddau Affrica, a'r fwyaf ond dwy ar wyneb y ddaear. Dywedir fod nifer ei phoblogaeth yn bedair miliwn a haner, can' mil o ba. rai sydd yn Antanarivo, y brifddinas. Rhywfaint gyda tbriugain mlynedd yn ol, ni wyddai y trigolion ddim am yr Efengyl, ac yr oeddynt yn eilunaddolgar a hynod lygredig eu moesau. Ni chyfrifir hwy yn greu- lawn a barbaraidd, ond er hyny yn dra gwrol. Pan aed a'r Efengyl yno gyntaf, cafodd hwy oil, gwretig a boneddig, yn dywyll, anwybodus, a thra choelgrefyddo], yn gwastrafEu ea meddianau yn ebyrth ac offrymau i'w heilunod, eu swynwyr, ac ysbrydion eu meirw. Yr oedd ganddynt ryw ddr, chfeddw], ond lied dywyll, am Dduw fel bod anweledig. Me idylient am dano fel Creawdwr nef a daear, ond yn rby fawr, uehel, a gog- oneddus i sylwi ar,na gofalu dim am ddynion oddieithr trwy is-dduwiau, y rhai oeddynt gyfr^ngwyr rhwng y Duw anweledig a dynion, yn is-swyddogion i gyflawni ei waitli Ef, ac i eiriol drostynt hwy. Yr oedd ganddynt brif eilun-dduwiau, y rhai fel y meddylient oedd a gwaith neill,luot gwahanol y naill i'r llall. Nid oedd ganddynt demlau i addoli, er y meddent dai cysegredig lie y cadwent eu duwiau. Wrth addoli elent yn orym- deithiau, gan gario eu duwian a chanu a molianu y rhai hyn. Yr oedd gan bob gradd a sefyllfa eu duw- iau priodoJ ac arbenig eu huoain. Duw mawr poruwch pawb j n dduw i'r breninoedd; duw tlawd oedd un y tlodion dall oedd duw y deillion duw doeth oedd no ydoethion; ynfyd oedd duw yr ynfydion a chaeth oedd duw y caethion. Pan fyddai pendefig neu frenin farw, dywedent ei fod yn myned yn dduw. Meddent ar amrywiaeth mawr o dduwiau. Arferent gadw gwyl fawr am fis, yn dechreu ar y dydd cyntaf o'r flwyddya, pryd y lleddid miloedd o ychain tewion, a danfonent ranau neu arian i'w cyfeillion yn brawf o gyfeillgar- wch. Yn nghanolbarth y wlad ni yfent un math o ddiocfydd meddwol, canys credasenteu brenin, yr hwn a ddywedasai nad allai y brenin lywyddu na'r deiliaid wasanaethu," os gwnaent hyny, a chosbid yn I!ym am feddwdod. Dyma yr agwedJ oedd ar bethau pan aed a'r Efengyl gyntif i Madagascar. Gellir rhanu hanes Cristionogaeth yn Madagascar i dri chyfnod. Ei phlan- iad o'r flwyddyn 1818 hyd 1836, ei herledigaetb hyd 1841, a'i chynydd a'i lledaeniad rhyfeddol hyd y flwyfdyn hon. 0 naenyreiddom ni gwnaed amryw gynygion gan genadau Pabyddol i addys/u y Malagas- iaid yn eu ffurf hwy o grefydd, ond heb fawr neu ddim llwyddiant. Yn y flwyddyn 1643 cylfoeddwyd llyfr yn y wlad hon lie y gosoilid Madagascar allan fel gwlad fanteisiol i fasnachu a hi; ac am angenion ysbrydol y bobl dywedir gan yr awdwr-" Mae ynys ieuanc Mada- gascar yma trwof fi yn gyfeillgar a charodig yn galw ar ein cenedl ni i gymeryd trugaredd ar ei noethder, ei thlodi, a'i symledd yn naturiol ac ysbrydol, a deisyfa yn ddifrifol a serchog arnom i'w gwaredu o'i chaeth. iwed gresynol o dan ormes Satan i'w huno a ni yn nghymdeitbas plant Duw trwy leSIl Grist. Mor foren a'r flwyddyn 1796 bu Cyfarwyddwyr Cymaeithas Gen. adol Llundain yn ymddyddan am Madagascar fel lie nnanteisiol i'w gweitbrediadau, ac yu mhen dwy flyn- edd, pan ymadawodd Dr Vander Kemp am Affrica, cyfarwyddwyd ef i wnevd ymdrech i ddeebreu gwaith cenadol yn yr ynys. ond bu farw pan newydd orphon ei gynllun i hyny. Dilynwyd ef gan Le Bran, yr hwu a arosodd yn Mauritius i lafurio yno. »Ond yn y flwydd- yn 1818 aetli y ddau Gymro Bevan a Jones allan, a tbiriasant yn Tamatave yn mis Awsst o'r flwyddyn hono. Wedi aros tua saith wythnos, a. chael eu calon- ogi wrth weled parodrwydd y dynion i anfon eu plant