Y Tyst a'r Dydd

ATHROFA ITEWDTAL A'l HANESIOiN. GAN SILURYDD. PENOD XIV. AR foreu heulog yn y gwanwyn fe ddarfu i Mr. William Evans, y Poly, alw yn yr Athrofa. Gwr bychan, tua pump troedfedd a phedair modfedd, oedd Mr Evans teneu ei wyneb, ac a llygaid bywiog a threiddgar ganddo. Yr oedd yn wr enwog i adrodd hanesion am yr hen amserau, yn enwedig am wyr boneddig, eu liachau, eu dull o fyw, eu gwastraff, a'u ffoedig- aethau tua'r Gyfandir. Yr oedd efe hcfyd yn dipyn o fardd, ac yn areithiwr penigamp mewn clybiau; yr oedd hefyd yn lJed hyddysg yn y Criminal Law. Wedi iddo alw yn yr Athrofa, gofynodd i'r Doctor pa fodd yr oedd, a phil. bryd y deuai tua Porthyrhyd fod ei eisieu yn rhyfeddol yno i gau y ffin rhwng rhosfeydd y y 11 defaid a berthynai i Porthyrhyd a Chwmsaru- ddu a Chommons tlawd y diafol. Yr ydwyf yn cyfaddef," meddai, na fu neb yn debyg i chwi i gauad y ffin yno yn y dyddiau gynt rhwng Gosen y defaid a chreigie llwm Gilboa Satan." Erfyniai arno i ddyfod yno gyda brys. Bu Robin Ddu acw yn ceisio cauad y ffin yn ddyogel; ond pan ddaeth ffeiriau a marchnad- oedd mawrion Llanymddyfri oddiamgyleh, a rbai arwerthiadau (aitctioiis), fe aeth y defaid yn haerllug o eofn ac yn dra anhawdd eu trafod, ac i gyfeiliorni mewn crwydriadau mawrion hwnt ac yma; o ganlvniad, yr ydwyf yn gaiw gyda chwi, y bugail da, i ofalu dyfod" acw ar fyrder i grynhoi y praidd yn nghyd ger llaw y porfeydd gwelltog a'r dyfroedd tawel," O," meddai y Doctor, "y mae y Parch J. Morgan, Talyryn, y gvreinidog, genych at waith o'r fath, ac y mae efe bellach yn wr profiadol ac yn fedrus i drafod y defaid, a'u dychwelyd yn ol i'w corlanau." Addefodd Mr Evans fod llawer o rinweddau da yn perthyn i Mr Morgans; "ond nid yw staggro trwy yfed ac wrth deithio y ffordd tuag adref o ffair neu farchnad Llanymddyfri yn ym- ddangos yn bechodau atgas yn ei olwg, oblegid V mae e'e ei hun yn hoff o'r botel n'r fire liquids." Fe roddodd y Doctor addewid gysurus'i Mr Evans trwy ddyweyd y gwnelai addysg g iff red- inol wellhau y bob) gwna y gwybodaethau a gyfrenir yn y Grammar Schools, &o., oleuo y bobl, a pkeri iddynt ddeall nad yw yfed diodydd neu wirodydd meddwol yn angenrheidiol iddynt i fyw yn iaeh, dedwydd, hirhoedlog, neu i weithio yn galed na chyrhaedd llwyddiant. Y mae diodydd meddwol yn arwain i ysmoeio, i wastraff arian, amser, ac, yn y diwedd, naill ai i'r tloty neu i'r bedd yn anamserol. Mae yfed y diodydd meddwol yn cynyddu y dreth dlodi, yn amlhau tlodion, gwallgofioa, ac yn gosod dynion sobr a gwoithgar i dalu trethi trymion at eu cynaliaeth yn y tlotai a'r gwallgofdai. Meddyliai y Doctor y deuai y ffbrmni-yr, y gweithwyr, a'r boneddigion i weled hyn, ae y byddent yn defnyddio pob gallu a dyfais i atal yfed gwirodydd, &c. Siglo ei ben wuaeth Mr Evans wrth glywed hyn, a dywedodd ei fod wedi adrodd llawer o wir mewn theory, ond nid mewn arferiad. Blys ac nid rheswm sydd yn llywodracthu y miloedd., Y mae attractions y tafarndai yn fawr yno y mae yr ystafelloedd glan, y tåuau gwresog, yr ystor'iau difyr, y bazaars hudoliaethus, y clyb- iau yn cael eu cadw, y crwth neu y delyn yn cael eu chwareu, y tafarnwr gweaieithgar a llwynogaidd, a'r liuaws yn ymgasglu. Heblaw hyny,-y mae llawer o'r dynion dysgedig, ryw- fodd, wedi myned yn yfwyr mawr; y mac y meddygon, yr off'eiriaid, y cyfreithwyr, y cad- fridogion, a llawer o'r boneddigion yn bobl ddysgedig, ac y maent hefyd yn 3rfwyr ofnadwy. Atebodd y Doctor ef trwy ddyweyd fod rhifedi y meddwon, yn ol cyfartaledd y boblog- aeth, yn myned yn liai yn barhaus, ac mai eu cyfoeth a thynenveh eu mamau a ddinystriodd laweroedd o'r boneddigion. Ymadawyd a'r pwnc yna lieb olrhain ychwan- eg arno, a gofynodd y Doctor i Mr Evans a oedclynt j n bedyddio llawer yn Porthyrhyd y dyddiau hyny. "Nac ydynt ddim," ebe efe, eithr un yn unig fedyddiasaut er's e',IWC" mis, a bedyddiwyd hwnw yn hynod drwsgwl, oblegid ei faintioli a'i bwysau, canys ni fedyddiwyd ei ddwy benlin o gwbl yn yr afon," ac oblegid hyny gwnaeth jVJr Evans beniU i'r gwr fel yma:— Pechadur oedd y Cymro, Gwr anhawdd iawn ei drin, Fe'i trochwyd yn yr afon Hyd at ei ddwybcnlin Bydd rhyfedd gweled Cymro Yn oanu ar Seion fryn, A'r ddwy benlin yn dduon, A'r corff ond byny yn wyn. Gwenodd y Doctor ar ol clywed y peniit yna, a dywedodd, Pe buasent yn gwykod eich bod cliwi wedi diystyru eu bedydd, buaaech yn dra thebyg o gael eithaf trochfa gauddynt." O," meddai Mr Evans, Pe b'awn i ddim ond gwybod Fod dw'r yn golchi pechod. Mi awn i Towy, fel 'rwy' byw, Mi ymdrochwil dri diwrnod. Ar ol ychydig ymddyddan yn nghylch Porth- yrhyd, gofynodd Mr Evans iddo pa un ai y classics neu y mathematics oedd y fwyaf llesiol i wr ieuanc i'w dysgu. Meddyliai y Doctor fod yn angenrheidiol iddo i ddysgu y naill a'r llall ohonynt. Er fod y mathematics yn fwy sicr yn ei pkrofion na'r addysgiadau clasurol, meddyl- iai fod y Hall yn fwy awchlym a llesiol i ddad. blygu galluoedd y meddwl all an na'r mathe- matics. Felly hefyd y meddyiiodd yr enwog Dr T. Arnold, o Rugby. Mae darllen a deal] athroniaeth Plato ac ereill yn galetach dysgybl- aeth meddwl na dysgu 'Euclid, y differential a'r integral faculties; ond nid gwaith rliwydd yw meistroli y gweithiau diweddaf. Pe na ddysgid y classics, byddai bwlch helaeth o hanes y byd yn eisieu. Ni fyddem yn gwybod dim am eu fTurf-lywodraethau, eu masnach, eu syniadau am bethau, am wychder eu dinasoedd, tlysni eu beirdd, mawredd en liareithwyr a'u byddin- arweinwyr, euwogrwydd eu haneswyr, eu han- turiaethau morol a gwladwriaethol, &c., na dim ychwaith am eu celfyddydau mewn sculpture, paintings, a cherddoriaeth. Y mae gwybod am hanes Darius, Cyrus, Alexander Fawr, Hannibal a Julius Cesar, yn nghyda'r effeithiau a wnaeth- ant ar y byd y pryd hwnw, ac ar yr oesau dyfodol yn werth pwysig i'w wybod. Diolchodd Mr Evans iddo am ei foneddig- eiddrwydd, a chan fowio iddo, ymadawyd.

TAITH 0 LUNDAIN I GANOLBARTH AFFRICA. LLYHTE II. Mehelin 1G cj.—Boren heddyw, pan agorais fy llyg- aid, broydd a bryniau Portugal oedd y gwrthddrychan cyntaf iddynt ganfbd. Symudai y IIong- i fyny yn araf arhydyr afon fawreddog y Tag-us hyd at Lisbon, prif- ddinas Portugal. Mae'r dref brydferth bon wedi ei liadeiladu ar Iecbwedd bryn uehel, a'r afon yn rhedeg yn dawel i'r nior heibio ei phal isau gorwych. Mor loan ag yr oedd modd aethum i fyny i'r dech i gael golwg ar y wlad o'm hamgylch. Erbyn y daethom gogyfer a'r dref, amgylchynwyd ni yn sydyn iawn gan tiifer o Portugese yn eu cychod, a golIVg ddifrifol ar rai ohonynt, yn enwedig y milwyr. Gwelais rai tebyg gyda'r militia, yn y Wyddgrug. Rhaid aros am y diwrnod yma, oblegid mae'r llong yn cymeryd llyth- yrau a theithwyr i fyny, a dyma y man olaf mae yn galw nes cyrhaedd Cape Town. Gan fod y diwrno I yn rhydd genym, cododd awydd arnom i fyned i'r dref i gael golwg- ar ei hadeiladau a'lI preswylwyr. Hhaid oedd cael cwch i'm cario o'r Drummond Castle i'r Ian, ac yr oedd y cychod yn ma Idiant y Portugese. Nid oedd un o'r party yn medru dim ar en biaith, ac nid oeddent hwythau yn gallu dim Saesoneg. Rhaid oedd cytuno ar y pris cyn cychwyn am ein cario yn ol a blaen, onide gallent godi faint y fynent pe caentni unwaith i'r oehr draw. Trwy ystumiau a'n bysedd daethom i ddeall ein gilydd-dau swllt yn ol a tnlaen am ein cario ryw chwarter milldir. We:!i eyrhaedd y tir, cynygiodd dyn ieuanc ei wasanaeth i ni fel ar- weinydd am y dydd, yr hwn oedd yn medru siarad Saesoneg yn dda. Derbyniasom ei gynygiad, ac yr oeddym yn falch o'i gael, a ff*rd-.i a ni i wneyd y goreu o'r amser, Y Cathedral oedd y gwrthddrych cyntaf a dynodd ein sylw. Dyma'r unig adeilad yti y dref ddaliodd ei dir yn amser y ddaeargryn ryw gan' mlyn- eddynol. Golwgddifrifoioodd ar yr ofifeiiiaid Pab- yddol yo cario eu haldoliad yn mlaen gyda'r duwiau diddrwg. Ar un pared i'r eglwys yr oedd nifer fawr o ddwyl iw, traed, bysedd, penau, clnstiau, llygaid, &c" wedi eu gwneyd o wax. Gofyna's i'r arweinydd beth oedd y l'hai hyny yn arwyddo. Yr ateb oedd," mai y rhai oedd wedi derbyn iachad trwy gyfrwng yr Eglwys oedd wedi eu dwyn yno i fod yn dyst i'r bobl. Ar yr ystrydoedd gwelsom ychain yn tynu cerbydau, yrhyn ni wc!som erioed yn ngwlad ein genedigaeth. Synwyd ni yn fawr wrth weled y masnachwyr yn cario eu masnach yn mlaen. Fel rheol, yn y ffenestr mae y siopwyr yn dangos ei nwyddau, ac yn gwneyd eu gwaith yn y siop. Yn y drws mae bron y cyfan yn Vsbon-y teiliwr yn gweithio ei grefft ar gireg y drws y crydd yn y drws. Aethom i fewn i un siop laeth i gael glasaid o iaeth. Nid oedd eisieu gofyn a oedd yn fresh, oblegid yr oedd y gwartlieg gyda hwy yn y siop, ac yn godro i'r gwydryn a'i roddi i ni. GweKvch nad oes mantaia dda gyda'r Portugese i ddodi dwfr yn y llaeth, Mae rhai o'r arferion mwyaf llygredig a fHaidd yn ca 1 eu cario yn mlaen yn Lisbon ag sydd genym hanes am danynt. Hob prydoa.vn Sul, am dri o'r glocb, mae'r bull fighting yu cymeryd lie. Codwir y siopau yn agored hyd haner dyJd ar y Sabboth, ac yua rhoddiryr haner arall yn fwy llxyr i wasanaeth Satan. Wedi i ni brynu rhai psthau gwir ange rlieidiol i'r daith, a thalu gymaint ddwywaith neu dair nag a ddylasem am danynt, ymadawsom a'u cvtBn. iau liwy. Am chwech o'r gloch, canodd y gloch ar y Drummond Castle i hi gychwyn i'r daith, a'r glocli giniaw ar yr un pryd. Cyn i'r nos i daenu ei adeaydd drosom, yr oeddem we it myned yn mhell o olwg y tir. Mehefin lleg.—Codais yn foroa heddyw er mwyn cle,l tipyn o amser i ddarllen "Cameron Across Africa," ac i fyfyrio iaiih y Swahili. Daeth i fy:>y i'r Hong yma ddoe wyth o Afx'ricaniaid, pa rai sydd wedi bod yn weision gyda Staideyyn Affrica; a dywodir eu bod wedi dianc oddiwrtho am fod yn greulon wrthynfc. Cy mero id y Poi tugese drugavedd ariiynt, a thalasant eu cludiad o Affrica i Lisbon i'r awdurdodau gael y manylion ac yn awr y niaent yn myned yn ol i'w gwlad, Mozambique. Deheubarth Affrica. Mawr y boddlonrwydd gafodd y Negroaid i ysgwyd lIaw a Jack baph (Hore ieuanc). Mae eu gwisgoedd yn d.uenus o wad, tebyg i ddefnydd sachau yn ein gwlad ni, a'u henw<u wedi eu hargraffa arnynt. Gallwn fecldwl eil bod wrth fodd en calon, heb allu siarad fawr a neb ary bwrdd. Mehefin ISfed.—Mi gefais well hwyl ar gysgu neith- iwr n,1' un noson o'r cychwyn. Gorcliwyl anhawdd yw cysgu yn mreichiau Dafydd Jones y nosweith-' iau cyntaf ond fel y mae dyn yn cynefino eysgir ar y mor fel ar y tir, nes tv yn beryglus i gysgu gormod. Am