Seren Cymru

"TY CRISTOR." HAEDDBARBH OLYGWYR,—A fyddwch garediged a chan- ,ATAU lie i'r llinellau a ganlyn yn rhyw gongl o'ch SEREN oleu- ''Vych, sef yw hyny, cefais fy annog gan lawer o'm brodyr a'm ^yfeillion, er ys tua dwy flynedd yn ol, i argrafFu llyfrynn o hanrs dechreuad y Bedyddwyr yn mlaen Cwm Rumni, I'n ngliyd a'u symudiadau a'u cynnydd oddiyno i waered i'r' ■^f'thdir a Thirphil; yr hyn a wnaethym yn ol fy ngallu ar eu ?.ais- Ond y mae rhyw ychydig eiriau yn agos i ddechreu fy y'f a ymddangosant fel C.A \vnied arnaf, yr liyn nid ydyw e?n gwirionedd a fy amcan yn y llinellau hyn, os caniatewch, y«yw egluro hyny. Dywedais yn agos i ddechreu fy llyfr, y traethiad oeddwn wedi dderbyn gan fy rieni, yr hyn Oeddent hwythau wedi ei dderbyn gan eu hynafiaid, oedd hyn; Bef, y byddai rbai o'r Bedyddwyr, yn amser yr erlidigaeth fawr ln nechreti teyrnasiad Siarls yr Ail, yn dyfod yn y nos, o » riAU P,wyfau Geliigaer a Llanfabon, ac islaw hyny, i fyny y a alvrent hwy yn Cristor" (Christopher), i gynnal • yarfodydd crefydtiol, ac yn d5chwelya cyn dydd, mewn amser yned at eu gorchwylion. rhag ofn idd eu gelynion eu cym- • ery^' fyny ar ddrwg dybiaeth a'u cospi. Gan eu bod yn w'lio am le dirgel, buasai yn anhawdd iawn iddynt gael lie gwell i'r ainean mewit golwg; canys yr oedd y t9 a nodwyd mlaen cwm cul troiog, a elwir Cwm Pitwallt; nis gwelir J»°r tf hyd nes y deuir yn ngos iddo y mae yn agos i wal y ynydd, o fewn i blwvf GeUigaer, ac o fewn ychydig i gydiad ejwyf Lianddetty ac hefyd cydiad Sir Forganwg a Sir Frych- br S Yn awr, dvma'r peth yr ofnwyf & all beru i rai o »!yfr a ddichon dalu ymwHad a'r lie, a chlywed mai to J10 Wvf Llanidetty, Sir Frycheiniog, yr ystyriant dy Chris. ^'c',on iddynt feddwl tnai camsynied ynwyf oedd dy- y yn mhlwyf Gelligaer, Sir Forganwg, oedd. Jn drf- hysbys i-bawb nad felly yroedd canys gwyddwn tyrid A°' ma' -V'! («elligaer, sir Forganwg, yr ys- pa phristor cyn cof genyf fi, ac felly yr oedd yn parhau gVst^Hfe„ais yr hanes, a misoeild ar 01 hyny ond gwyddwn *hwn 8 dadl boeth wedi bod o bryd i gilydd *hai f'^uu Arglwydd a'u gilydd, a bygwyth ymgyfreituio ond byddai hyny yn dystewi eilwaith tra par- d<lw ,eu ^e'n'°es hwy. Ond yn lied fuan ar el hyny, aeth y ^yd p f^lwyddes yn fwy ffyrriigana derfynu'r mater; a gosod- /a' nu r'iyng<idynt; a'r penderfyniad y daethant ^et|j v, r"anu'r gwahaniaeth mewn dadl rhyngddvnt rhyw- f" can°l 5 a gosod arwyddnodau amlwg o un 1 lall j r mynydd a thrAy hyny, aeth t^ Cristor i blwyf Llanddetty, sir Frycheiniog, yn lie plwyf Gelligaer, sir Forgan- wg ond yroedd hynjr fisoedd wedi i fi argraffu fy llyfr; a'r Hydref diweddaf y daethym i wybodaeth o'r peth. Mae un peth bach ftrall, er nad ydyw ond dibwys, etto dichon y bydd y meddwt yn fwy eglur i bawb nag ydyw yo ry llyfr. Dywedais yn fy llyfr ei bod yn dra thebyg mai bugail oedd y Cristopher hwn, gan fod adfeilion corlan idd ei gweted ya amlwg er ys blynyddau yn ol, yn erbyn talcen y ty, a gwitl y nynydd, yn un ochr iddi; neu mewn geiriau niwy eglur i bawb, bod t'arn o graig yn y mynydd a ymddangosai fel gwal un ochr iddi. Twyn CarnQ,Rumni,Chwefror, 1863. ABEL EDWARDS.

1 mm- LLAw-LYFa DOWINYDDIAITH DDADGUDDIKDIG, gan y Parch. John Stock, yn nghyd ag Hysbysiad Rhagarweiniol gan y Parch. C. H. Spurgeon. Cyfieithedig gan y Parch. Thomas Nicholas, Aberaman. Aberdar: argrafwyd gan D. J. Thomas. MAE yr Ail Ran o'r gwaith hwn yn awr get--ein bron yn ei wisgGymreig. Yr ydym fwy nag unwaith o'r blaen wedi cael y fraint o ddwyn y llyfr rhagorol hwn i sylw ein darllenwyr. Nid oes yr un llyfr duwinyddol wedi ei gyhoeddi yn ystod yr ugainmiynedddiweddafagsydd yn derbyn cymmeradwyaetb y wasg Seisnig mor gyffredinol a Llaw-lyfr Mr. Stock. Mae Mr. Nicholas felly yn gwneyd gwasanaeth annhraethol bwysig trwy ei gyhoeddi yn y Gymraeg. Hyderwn y caiff dderbyniad cynhes i'n holl Ysgolion Sabbothol.

"EIN FPURFWEDDIAU ARDDBRCHOO." Ymchwiliad i Drefn Gwasanaeth a osodwyd mewn grym. gan Weithred Unffurfiol 1662. Gan y Parch. Ebenezer Davies, Caledon- ian Road Chapel, Llundain. Wedi ei gyfieithu gan John Williams, Ysw. Pris 3c. I DDECHREU gyda y diwedd, dywedwn, too bad, Mr. Wil- liams yn gwerthu yr argraffiad Cymreig—sydd a'i gylch o angenrheidrwydd yn gyfyng—am 3c., tra mae yr argraffiad Seisnig yn gwerthu fel y mwg am 6ch. Yn ddiddadl dyma y tair ceiniog-werth oreu a ddaeth i'n dwylllw mewn cyssylitiad a'r Ddwy Fil. Mae Mr. Davies, awdwr y llyfr, yn GymrQ glan, ond yn awr wedi cymmeryd safle uchel iawn yn mhlith gweinidogion y brif-ddinss. Mae Mr. John Williams, y cyf- ieithydd, yn foneddwr o wybodaeth aeddfed, o chwaeth uchel, sylw inanwl, a chraflder tuhwrit i'r cyffredin. Ei unig am. can, feddyliem, yw rhoddi i'r Cymro uniaith am bris hynod o isel, prin digon i dalu am yr argra/hvaith, y llawlyfr mwyaf cryno a chyflami, er dangos ysbrvd gwrth-brotestanaidd, gwrth-feiblaidd, ond hollol babyddol y Llyfr Gweddi Cyff- redin, vr hwn a elwir yn ami gyda llawer iawn o ffug-honiad, Ein Ffurfweddiau Ardderchog." Er dangos ysbryd y llyfr, ac ystwythder y cyfieithiad, rhoddwn yma ddyfyniad byr, o tui. 9 hyd 11 :— Gan mai felly yr ydoedd, nis gallasem lai na dysgwyl i'r Llyfr Gweddi Cyffredin, o ran ei nodwedd a'i wahanol drefn- iadau. i ogwyddo yn gryf at arferion a golygiadau Pabyddol — ac felly y mae. Mae y trefniadau a'r hyffordaiadau o barth Dydd yr Arglwydd, yr un a'r Eglwys Bahaidd, megys Suliau yr Adfent, Suliau Gwedi Nadolig Crist, Suliau Gwedi'r Ys- twyll, Septuagesima, Sexagesima, Qwinquagesima, Suiiau y c' Grawys, Sul y Pasg, Suliau gwedi'r Pasg, Y Sul gwedi'r Dyrchafael, Y Sulgwyn, Sul y Drindod, Suliau gwedi'r Drindod. Gellirdweyd yr un peth am y gwyliau a nodir drwy y flwyddyn, megys Yr Enwaediad, Yr Ystwyll, Troad St. Paul, Puredigaeth Mair y Forwyn, St. Mathias, Cenadwri Mair y Forwyn, St. Marc, Holl Saint, Holl Eueidiau, Caffael y Groes, Y Santaidd Wroniaiil • &c. Y mae aneirif ddyddiau o ympryd yn dwyn yr un aodwsddion, megys Y deugain dydd Grawys, Pob Gwener yu y Flwyddyn, tri Dyddiau y Cyd- goriau, Dyddiau y Gweddiau, &c. &c. A pha beth a ddywedir am yr holl seintiau ag y mae dydd o goffadwriaeth wedi einodi iddynt ? megys St. Agnes, St. Agatha, St. Albon, St. Alpheg, St. Ambros, St. Ann, St. Bede, St. Benedict, St. Blasius, St. Boniface, St. Britius, Crispin, &c. &c. Mae y rhai hyn oil yn seintiau o'r Calendar RhiitKiiUg ae er fod rhai o seintiau y Ilechres hono wedi eu hesgetiluso, etto mae y diffyg yn cael ei wneyd i fyny yn mhennodiad Dydd yr Holl Sanir, "el od oes un sant yn syrthio yn fyr o'r anrhydedd dyiedus Jd ) ef neu hi, gwneir ef i fyny drwy y ddarpariaeth gynnwyoiawr yma. Ifodynddystawobarth y gyfundrefn Babydaol o seintioli personau neillduol, fel pe bai Pedr neu Patric, Blasius neu Britius, Agnes neu Agatha, yn ftty o seintiau na Christionog- ion ereill, y mae y rhan yma o'n I Ffurfweddiau Ardderchog' yn groes i Brotestaniaeth, ac yn groes i'r Ysgrythyr. Nid yw yn beth rhyfedd fod yr eglwys sydd yn defnyddio y defod-lyfr yma, yn gwasanaethu fel pont i gynnifer fyned trosodd i Eglwys Rufain. Pa gysgod o awdurdod a geir yn Kgair Duw dros osod o'r neilldu ddyddiau arbenig:, a sefydlu gwasanaeth neillduol, er anrhydeddu dynion a benywod nas gallwn ddy- wedyd nemawr ychwaneg am danynt na'u bod yn ddarostyng- edig i'r un tueddiadau a nwydau a ninnau ? Ac hyd y nod o barth genedigaeth Crist, os bwriadwyd i'r amgylchiad hwnw gael ei hynodi, yn hytrachnâ holl waith y Prynedigaeth, pa fodd nad oes un awgrymiad yn y Testament Newydd trwy ba un y gallwn benderfynu y dydd ? Ac os ydyw Adfent yn mawrhau dyfodiad Crist, fel y mae y gair yn arwyddo, pa ych. wanegiad a rydd at y golygiadau a ddug yr efengyl yn tmhaus o flaen y meddwl ? Paham y mae yr Ystwyll, neu ymddatgudd Crist i'r Cenedloedd, yn cael ei chadw yn VVyl arbenig, tra y mae y meddylddrych hwji'tf yn cael ei ddal allan yn eglur yn uihob arddangosiad o G-ist i'r baht? A ydyw Dydd Mercher y Lludw, Dydd Mawith o flaen y Pasg, Grawys, a Dydd Gwener y Groglith, yn cynnyrchu effeithiau mwy parhaol, neu mwy ymarferol nag a gynnyrchir gan y pregethiad arferol o'r efengyl ? Paham Sul y Pasg i gofFhau adgyfodiad Crist oddiwrth y meirw, tra mae pob Dydd yr Arglwydd yn amlyg- iad o'r un dygwyddiad ? A Sul y Drindod Beth all fod ystyr y fath ddiwrnod ? Ai ni fyddai yr un mor briodol dweyd Sul Crist, neu Sul Duw, a dywedyd Sul y Drindod ? Yn sicr ddigon, y mae yr holl drefniadau hyn yn gogwyddo i gadw sawyr Rhufain, pa un yn ein dyddiau ni sydd ganlynia 1 uwch- afiaeth eang Pusesneu yn hytrach Babyddiaeth, yn Eglwys Loegr. Priodol -;j *sai Dr. Pusey honi, "Tra y byddo y perl gwerthfawi y Llyfr Gweddi, i barhau, nis gallant wanychu neu dL. rio Tractariaeth." Derbynied Mr. Williams ein diolchgarwch am ei wasanaeth i'r Cymry. Cvnghorem y llyfr bach hwn i sylw difiifol ein darlIenwyr-dyma gawell llawn o saethau. Bydiai gwerth swllt o stamps yn sicrhau pedwar drwy y llythyrdy. Carein glywed fod miloedd o hono wedi eu taenu drwy hyd a lied y wlad. Carem yn faan etto gyfarfod A Mr. Williams ar y mae? llenyddol. • GOLUD YR Oss. Cyhoeddiad Cenedlaelhol. Caernarfon: H. Humphries. Pris 6ch. MAE y cyhoeddiad clodwiw hwn yn para mor gyfoethog,ag erioed. Da genym ei weled mor doreithiog o bethau da a gwir ddefnyddiol. LLYFR Y PLANT. Llangollen: W. Williams. Prit Dimai .v a. y Rhifyn. MAlI: ein cyfaill ieuanc yn cryfhau ac yn gweUa hob rbifyio. Y diweddaf yw y goreu o lawer. Pob llwydd iddo.

ATEBION. Cynnyg i ateb Ymofynydd, yn Tihif. 167. MR. GoL.,—Mewnatebiadioiyniad "Ymofynydd," cyfeir- iedig ataf, yn eich rhifyn cyn y diweddaf, sef Paham yr oedd Paul yn cadw un i ysgrifenu ei epistolau ?" rhaid i mi gyfaddef ar y dechreu nas gwn pa un a fedraf roddi atebiad boddhaol ai peidio. Beth bynag am hyny, gwnaf gynnyg. Fod yr Apostol yn gwneuthur defnydd o wasanaeth ereill i ysgrifenu rhai, os nid yr oil, o'i epistolau, sydd amlwg oddiwrth amryw awgrymiadau o'i eiddo ynddynt, Rhuf. 16.22 j 1 Cor. 16. 21; Gal. 6. 11; Col. 4. 18; 2 Thess. 3. 17. Mae rhai dynion dysgedig wedi awgrymn rhywbeth fel a ganlyn: Gan fod Paul yn Iuddew nad oedd yn ddigon cyfarwydd ag ysgrifenu Groeg; ac o herwydd byny, ei fod yn sefyll mewn angen cymhorth aran" at y gwaith. Ond nis gallaf fi pa fodd bynag lyncu y dybiaeth hona; y mae yn llwyr annghydweddol a'r wybodaeth a feddwn am ddysgeidiaeth uchel yr Apostol. Iuddewon oeddent yr Apostolion ereill, ae nid oedd neb o honynt wedi derbyn manteis- ion dysgeidiaeth i'r graddau ag oedd ef ond nid ydym yn cael lie i farnu fod neb o honynt hwy yn cadw amanuensis, neu un i ysgrifenu iddynt. Ereill a farnant fod rhyw wendid corfforol, megys clefyd gieuol (nervousness), neu wendid llygaid, yn perthyn iddo, nes ei analluogi i ysgrifenu ond ychydig iawn. Barnant rnai at hyny y mae yr Apostol yn cyfeirio pan yn son am wendid y enawd," ac am barodrwydd y Galatiaid ar y cyntaf i dynu "eu llygaid," a'u "rhoddi" iddo ef, Gal. 4.13—15; a thyma "swmbwl yn y cnawd," 2 Cor. 12 7. Ond o'm rhan I, nid wyf yn meddwl fod genym ddigon o sail i dderbyn y dybiaeth hon ychwaith fel esboniad ar y pwnc. Gallwn fod yn llwyr benderfynol ar un peth, nad oedd yr Apostol yn defnyddio gwas- anaeth neb arall er mwyn segurdod na hunan-esmwythder. Barnwyf mai y rheswm paham y defnyddiai Paul ereill i ysgrif- enu ei epistolau oedd, mawredd, lluosogrwydd, ac amrywiaeth ei ofalon a'i waith, fel yr oedd yn sefyll mewii angen am gymhorth yn ei ymdrechion calod; yr oedd hyn yn beth ag y gallai ereill fod yn help iddo. Diau fod y rhai hyn yn ysgrifenu o'i enau, neu adysgrifenu o gopi a feddai yr Apostol ei hun; ac o herwydd y gofalon mawrion oedd arno, nis gallai gael hamdden i'w had- ysgrifenu, gan hyny, defnyddiai ereill at y gorehwyl hwnw, a gosodai ei anerehiad ei hun yn y diwedd yn brawf fod yr epistol yn ddilvs (genuine). Gobeitbio y rhydd hyn ryw faint o foddlonrwydd i Ymofyn- ydd ac ereill. Yr eiddoch, &c., Caerdydd, Mawrth iydd. N. THOMAS.

MARWOLAETH ALAW GOCH. 0 Fawrth, ti'm cyrhaeddaist a saeth at fy nghalon, Ti ddaethost mal arthes'nol colli'i chenawon; Dan ruo'n alaethus y dygaist wybodaeth Fod Bardd Ynyscynon yn nghadwyn marwolaeth. YBardd oedd a'i enw'n beratogl Morganwg, Yn golofn i'n gwyliall-yn nodded digilwg; Y Bardd a ddyrciiefld i binacl anrhydedd, Fe bri a gogoniant Deheudir a Gwynedd. 0 Alaw ein cenedl—mawr haul Ynyscynon, Tydi o dy fawr-dd a ddygwyd at feirwon; Mae'r fro wedi gwelwi—mae'r wlad yn ei galar, Tydi oedd oruchel, yn dawol mewn daear. Ti genaist am Eben mewn teimlad a hiraeth, Fel dyn a fai'n wylo ar ol ei farwolaeth Ond hrddyw mfio Gwilym yn athrist ei galo-n, Mew' da.;rau yn cwyno am bardd Ynyscynon. Ma o )!io'i gyfeillach a'i fwyn ymddyddanion, 'Yn :-O"I,.f)'n frathiadau drwy giliaa y valon; A chotio'i gymdeithas yn fynych ar deithiau Sy'ri dod yn gafodydd i beru gofidiau. Y daith i'r Amwythic, pm oedd wn mewn methiant, A'i ofal fel cyfaill fydd iddo fel cofiant; Mae sel ar fy nghalon o'i ymgais i 'ngwylio Yn peru im' dyner fynegu am dano. Dych'mygaf ei weled yn eistedd fel Llywydd, Yn trefnu mor fadien ein prif Eisteddfodydd, A'i galon yn wresog dros heniaith ei dadau, Ond darfu am Alaw i drefnu ein gwyliaiu. Ei ymdrech dilethu'n yr wyl genedlaethol Ddug iddo anrhydedd neu fawredd anfarwol; Efe oedd y goloTu a fyddai o galon Yn lledu ei seigiau a'i fyrddau i feirddion. 'Rwy'n cofio am unwaith y bum yn ei annedd, A'i deulu caredig o'i gylch mewn anrhydedd, Y tad yn y gad air, a'r fam ar ei ddeau, A Gwilym, a Gomer, a Gwladys, fel gemau. Ond Ow! wedi hyny ysgarwyd y teulu, Gwlad dramor mewn llawnder mae Gomer yn gamu; Ond etto'n yr ardal mae dau yn preswylio I ddyfod yn bruddaidd i weled ei briddo. O'r ystyr berffeithiaf yr oedd yn wladgarwr, A thnvydde bob gwythen yn gyfaill y gweithiwr," "Ei lys yn gynghorfa er llosiant dynolion, A'i air a gymmerid fel deddf gyda mawrion. Ni chlywwyd fath alar erioed trwy'r gym'dogaeth, Ma-'n friw sy'n archolli'pob teulu'n y dalaeth; Y gwyrgyda'r gwragedd, a'r plant syddyn grugiau, Rhyw unawd wylofus yw swn eu dolefau. Nid oes drwy yr hoywfro ond cwyno mewn cyni, Y mawri m a wylant fel moroedd o heli 0 lanau y Cynon i dawel fro Miscin Fe syrthia y dagrau yn ffrydiau cyffredin. Ond clywaf yrawrhon ryw adsain lied dreiddlym, I- Bydd barod yn wastad-daw galwad ar Gwilym;" Mae'r amser yn agos—mae'r nos yn dynesu, Ar fy i dy garchar cei dithau dy gyrchu. Caerfyrddin. GWII.YM MAl.

fanteisiol i bobl o bell oedd canol dydd ddydd Llun. Methodd Thai a cbyrhaedd-yno ties oedd pob peth drosodd. Ac yr oedd -arigteddgalarus iawn yn Nghaerynarfon ar yr un pryd; y fireh. D. Roberts, gweinidog yr Arniibynwyr, «n claddo merch TitfweJdol yn mlodau ei dyddiau. Ond er y cwbl yr oedd Eben Firdd yn hynod a phoblogaidd y dydd y casglwyd ef at ei ■dadau. Dichon fod yno yn agos i fil o bobl yn tala y gym- ttwynas olaf iddo. Aeth llawer o bobl i'r capel gerllaw yno rhwng un a dau o'r £ loch, a gwnaed gylwadatt ar nodweddiad Eben Fardd gan y Parch. R. Hughes, Uwchlaw'r ffynnon, y Parch. J. Owen, Tynllwyn, y Parch. R. Ellis, Caernarfon, ac ereill. Er mai ychydig o'r lluaws oedd yn gallu amgyffred gwir werth Eben Fardd, etto yr oedd yn amlwg fod yno deimlad dwys o'r golled gafwyd ar ei ol, a golwg wir alarus ar y gynnulleidfa. Aeth- ant oddiyno at y t9 yn orymdaith reolaidd dan arolygiad Mr. Hughes (Robyn Wyn), Bangor. Canwyd Anthem o Job 15 gan y cor perthynol i'r lie, dan arweiniad Dewi Arfon; yna cychwynwyd i Eglwys Clynog, a'r Vicar, sef y Parch. R. Williams, yn darllen y gwasanaeth gosodedig. Dartlenwr aoniarus a rhagorol yw Vicar Clynog. A gosodwyd yr hyn oedd farwol o Eben Fardd wrth ochr Bangor Beuno, yn nhy ei iir gartref. Gerllaw'n y fonwent wrth gor Llan Feuno Mi welaf fedd Dyma olaf eiddo Ein Bardd hybarch I ond awn yn brudd heibio. V Enaid ymattal! ond yma etto Gwelir y gtnedl yn galargwyno. 0. mor grwm yw ardremio-ar Glynog, A'n Bardd enwog o dan bridd yno I Ar ei fedd eilwaith torf ddaw i wyla, A'u dagrau'n aDwyl daw gwyr i'w eneinnio; Yn ddwys dwys unant, gan ddystaw geinio, M or brudd yw'n henaid Mae'r Bardd yn huno 1 Eu dwysder wna alardystio-Ir hiraeth, A dwyn iaith alaeth mae'r don a'i tholo.* Ein gwyl Eben oedd ein tad goleubwyll, Yi, ituddt y geunos, hwn oedd y ganwyll, Ef ofdd ein Gwyddon Ganhebon hybwyll, Bu'n ail i Dydain yn benial didwyll; Ond Gymru wen pen ypwyll sydd dan len, le'r enwog Eben a'i rinui gwiwbwyll. Gwelw yw dwyrudd ein Gwalia dirion, Oerwael ei phrofiad ar ol ei Phrifon Loes mawr ofid bair lesmair i Eifion Am ei chadeirfardd mae och hyd Arfon Galar mawr glywir y' MÔA-o'r oerchwedl 1 Gwynwel w yw'r genedl gan alar gwynion. Cd&rynarfori, Chwef. 28, 1863. CYNDDELW. Tolo-godwrdd, awn y don. t niwl.