Y Gwyliedydd

Y Diweddar Barch Owen Williams. --= TREM DDYDDOROL A GALLUOG AR EI DDONIAU A'l LAFUR. GADAEL EI LYFRAU I FYFYRWYR IEUAINC BANGOR. .[GAX Y PARCII. R. MORGAN, CAERNARFON.j Yr oedd y Parch Owen Williams ar lawei o gyfrifon yn deilwng i .gad ei gofio a\ efelyc.hu. »Mae yn we r tlx gwybod ei hanes, 4raethu ei oes, ac ystyricd ei allu, ei deli- •■wydrwydd, a'.i gymeriacl. Gweddus ydyw rhoddi amlinelliad bras o hono yn j GWYI.IEDYDD. Cynysgaethwyd ef a galluoedd meddyliol cnyfion. Rhagorat yn fawr yn eangrwydd ei ganfyddiadau. Gweledydd oedd efe— tiynygwelcdigafthaumawiicn. Canfydda: y gwirioneddan nrvyat ar unwaith ac yn ddigyfrwng, ac nid trwy g-.vrs o gasgliadau ihesymegol. Iddo ef yr oedd 1 lawer o beth- au yn hunaneglur ag yr oedd yn rhaid i eraiil ymlwybro yn radriol aty:;t. Yroedd lamp ei feddwl mor fawr a'r golttiui rnor 11achar fel p.ai1 agorai y caead yr osdd y "searchlight" yn ddigon cryf a pheildrei- cdiol i'w alluogi i wel-ed i hendraw y byd- oedd, aceyn mhellach. Gwdai yr an weled ig. Gwelai yn y byd meddyliol rnor ddidrafferth ag y gwelwn ninau yr haul. Yn nghyfeir- ■iad goleuni, gwirionedd a Duw nid oedd bendraw ar ei weledigneth. Meddwl "intuitive" ac nid "analytical" oedd ganddo. Tebycach ydoedd i loan nag i Paul, Canfyddai bob peth fel cyfangorph ac nid yn ei fan-xanau Gwelai y wlad oil ar na golwg, ac ar darawiad an-.raat, ond ni welai y gwryclioedd a'r nentycld. Nid oedd yn rhagori fel dadansoddwr. Anaml, os o gwbl, y byddai yn lynu dim yn ddarnau 1-nin odc,.i wrth cu v eWI)1 a man oddi wrth eu gilydd. Symio y cwbl a fyny y 'hyddrai, ac nid chwalu a chwilio y manau a'r .meiaion. Byddai wrth ei fodd yn hollti mynydd, ond ni byddai byth yn holl. ti blewyn. Nid oedd! yn delio mewn llwch mor anheilwng a ffyrlinod a darnau tair. 'Llawer tebycach oedd ei feddyliau ef i gein- iog wns, a hendd-am mawr coron. Nid dyn yn edrych drwy y 'microscope' ac yn dangos pethau ibach ydoedd ond un yn edrych drwy 'I y ".teLescopc" ac yn dangos pethau pell a mawr. Ac os rhoddai syhv i'r temigyn a'r wreichionen, gwnai hyny am ei fod yn can- foci v "microcosm" Yll Y "microcosm." Meddyliau mewn cyfandiroedd a bydoedd a geid ganddo, ac nid mewn bviwsion a llwch. Yr oedd a fyno yn fwy a'r cedrwydd Thag a'r gronyn mwstard ;-yn fwy a'r mynydd- oedd nag a'r .tegan.au. Nid yr ardd briallu oedd yn tynu ei sylw, ond yr Wyddfa, a'r m6r a'r eangder. Son am y sylfaen safadwv, a'r deyrnas ddisigl, a'r gwirioneddan tragwydd- .01, a chadernid yr Ilullalluog y byddai Mr Williams bron yn ddicithriad. Nid oedd yn rhagori fel trefriydd fel y gwnai y tywysog. Samuel Davies, nac yn auieddu yr awen ddesgrifiadol mor helaeth a'r jEglwysbach, nac yn gallu trin cyjnhariaeth- au .fel Glanystwyth, nac mor gryf ei ddychy. myg a Chynfaen, nac mor berffaith mewn Thesymeg a Vulcan; ond er hyny, yr oedd ei wybodaeth mor helaeth, a'i weledigaeth mor eang, a'j feddwl can gryfed ag un o honynt. Gwisg digon cvf/redin roddai am ei feddyl- iau mawr ion. Yn ami byddai y d.illad, er yn helaeth, yn fyrion, a phob amser byddent yn rhai cyffredin. Gadawai y botvmau gloewon, a'r rlnbanau aniryliw, a'r blodau 4eleidion i eraiil oeddynt mewn mwy o angen am danynt. Yr oedd ei iaith a'i feddyliau fel efe ei hun—yn blaen, yn gryf, ac yn helaeth. Nodweddid ei areithyddiaeth gan «ir:au cymoradwy, a therm an Cymreig, ac ynuidroddion Ysgrythyrcl. Gvviith gof car- 'tref fyddai y cwbl—-he-j yd y wl.ad a bara cartref—hen gyinlwrineth.au Cymreig a bre- tnyn cartref. Nid lliwiau rfoddio llygaid, na s5iniau i foddio y glu.st, ond meddyliau a gwirioneddan i hui-v enaid a geid ganddo. I DIchon ei fud yn colli mwy mewn pryd- fcr.hwch a chyfarialcdd a tlirefn nag mewn dim eliir ei nodi. Vn Ityn yr oedd yn de- by, i Ni wyddai )7 naill na't Hall fawredd eu nerih. Rhuthrent drwv v coedwigoedd,- a thynent y coedvdd o'u gwraidd wrtu walit eu per;an. 5Doedd dim safai o'u blaen. ilodd bynng am y gym- liariaeth, niii oedd Mr Williams byth yn aros, ac yn cynieryd Inundde.ii' i- saernio ei frawddegau, ac i additrtio ei syfansoddiadau. Gwyddai nad oedd eisiau paentio y nerw a'r mahogani; mai y pren ffasv-wydd a'r ro-ed "larch" oedd yn gofvn triniaeth felly. Naddai a'r fvvyeli, ac nid oedd byth yn defnyddio y "smoothing plane," a'r "sand- paper," na "varnish." Ergyd v fvvyell fyddai ar bob l.etli. Chwi gofiweh, er hyn oil, y ceid ganddo holl rannu y pwnc a dra- fodai, ond riid oeddynt wedi en go.sod wrth ea gilydd fel 3' gwiia "watchmaker." Yr oedd 5Ir Owen Williams hefyd Tn ddyn o deimladan cryfion a thvner. Nid dyn sych a clialesi ydoedd na, na, yr oedd ei ben yn ddyfroedd, a'i lygaid yn ffynonau o ddagrau. Ac er nvjr fruvr ei deinihirl.an yr oedd bob atni'r yn dawol ac addfwvn. At hyny, yr c;edd vn ddyn o ewyllys gref Rnagorai mewn penderfv»olrwydd a sefyd- logrwydu, a chydbwysedd. Nid hawdd I fyddai ei droi wedi iddo wneyd ei feddwl i fyny. Gosodai ei wyneb fel y galiestr ar ei nod, ac yr oedd yn .foddlawn gwneyd pob aberth mewn trefn i'w gyrhaeddyd. Mewn I dim nid oedd yn ddyn cyfnewidiol ac anwad- .a 1. Yn hytrach, dyn cryf, gwrol, ac anni- I bynol ydoedd, ac 1li bnasai wedi gwneyd y ganfed ran o'r hyn a wnaeth oni bae am hyny. Parhaodd yn fyfyriwr diwyd, caled, ar hyd ei oes, ac i'r terfya. Dysgodd lawer. Dysgai yn facdigen yn Ynys Mon, rhwng cyrn aradr ei dad. Cariai ei lyfr yn ei logell. Dysgodd ar hyd ei oes, ond er cymaint ddysgodd, sychedai am wybodaeth. 1'r rnesur helaetliaf, "self-taught man" yd. oedd. Dysgodd lawer ar yr ieithoedd clas- urol. Gwyddai dipyfi am Ilebraeg a Lladin, ac am iaith y Ffrancod. Yr oedd yn fwy cvfarwydd mewn Groeg, ac yr oedd yn deall Saesoneg yn dda, ac yn Gymreigiwr ihagorol. Deallai deithi ein hiaith, a I 0 I gwreiddiati ein geiriau. Digwyddodd un peth neilldiiol ac anghyffredin yn ei hanes. Penodwyd ef yn arholwr Talaethol mewn" Groeg, ac yntau heb gael addysg athrofaol. Parodd hyny i rai ofyn, Pa foud y medr I hwn ddysgeidiaeth ac yntau heb ddysgu ? Credwn fod ei gyfieithiad o'r Testament I Newydd yn cyfiawnhnu y penodiad. Deall- ai yr iaith Koeg yn ddigon da i gyfleit.hu v Testament Newydd i'r Gymraeg. A phe na bnasai wedi gwneyd dim arall, yr oedd yr orchestwaith lion yn ddigon ynddi ei hun i anfarwoli ei enw. Erys Test.a,ment yr Ef- rydydd yn golofn oesol a fynegi ei lafur a'i fedrusrwydd, a thystia nid yn unig fod ei awdwr yn deall yr iaith Roeg a'r Gymraeg, and ei fod hefyd yn deall meddwl ac yspryd y Testament Newydd. I Ireuliodd Mr Owen (Williams un cyfnod 01 oes i ddysgu mesuroniaeth. "Mathema- I tics" oedd pob petli. Nid arithmetic," r ond crap da ar "Algebra," a "Geometry," a "Trigonometry." Rhodiodd ychydig ar hyd lwy.br.au Arfonwyson.. Dysgodd lawer l ar yr holl wyddonau. Ac yr oedd dybenion pwysig, fel caf ddyweyd yn y frawddeg nes- | i'w wa.ith yn dysgu y pe-tliau syenion hvn i -dyhenion nas gellir eu gweled yn llawn nes mcddwl am dano fel pregethwr. | Bu am rai blynyddoedd yn astudio Ser- yddiaeth. Edrychodd lawer ar y Nefoedd, I t: gwaith dy fysedd y lloer, a'r ser, y rhai a ordeiniaist." Mynai wybod pa fodd mae I y nefoedd yn datgan gogoniant Duw; a'r flurfafen yn mynegi gwaiih ei ddwvlaw Ivf. Yn awr, yr oedd eisiau daall Mesuroniaeth i ddeall, ac i lawn werthfawrogi Seryddiaeth, a dyna un o'r dybenion pwysig y cvfeiriais atynt. Ac at hyny yr oedd yn rhaid cael I "telescope," a myned allan y nos i benau y mynyddoedd i weled y planedau yn codi. 0 hyn mae inynyddoedd Pflint a Dinbych yn dystion. Ac mae un wed.i ei gadael, hyd heddvw, fu lawer noson, ganol 1103, yn aros yn ei ochr, ac yn yr oerni ar ben mynydd Bangor tra y byddai ef yn edrych drwy y "telescope" i gyfrif, mesur, pwyso, ac i fwynhau gogoniant bydoedd Duw. Y fath oedd eangrwydd ei feddwl, a'i wane anniwall am wybodaeth, fel ag yr oedd yn gofyn ac yn hawlio gwvbod rhywbeth am y bydoedd dirif, acantyrfangderdid-erfyn sydd yn ein hamgylchynu. Nid creadur yn byw dan gwpan oedd Owen Williams; na, na, lledai ei adenydd gyfled a'r g.readigaeth, a theithiodd drwy y cyfanfvd. Dylaswn ddyweyd hefyd ei fod yn gyfar- wydd mewn Daeareg. Edrychodd fyny i'r nefoedd i weled gwaith ei fysedd Ef; ac edrychodd i lawr .i'x ddaear i weled 61 ei drae-d Ef. Gwyddai banes y ddaear o'r pryd hwn hyd yr adeg nad oedd creadur ar ei gwyneb, na blewyn gins yn tyfu o honi; ie, hyd yr adeg pan oedd mewn dirdyniadau, confwlsiwris, ac nad oedd ond pelen o "gas" ar "dan. Olrheiniai ei hanes hyd y crai-dd, hyd at y ffwrnes dannyc1 sydd yn ei chrombil mawr. A darllenai allu a doelh- ineb Duw bob cam o'r ffordd. Wed i'r oil, priodol dywevd ei fod yn fwy 0 Athronydd nag o Wyddonydd. Parhaodd 1 efrydu athroniaetlx ar hyd ei oes. Ei gy- feillion a'i arweinwyr cyntaf yn v maes hwn oeddynt Kant, a 'Cousin, a Syr William Ha. milton—-German, Frenchman, a Scotchman, dynion oeddynt yn dalach na'u c.ydoe:-wyr agos gymaint ag ydyw yr Wydddfa yn uwch na Twth.ill. Yn ei lyfr pwysig ar Ryddid Moesol Dyn, dengys ei fod yn deall ac yn galln barnu damcaniaethau y cewri hyn. Crcdai hefyd hyd y diwedd fod gwerth ei ddysgeidiaeth ar ryddid moesol dyn yn arcs, ac i aios, ac yn cael ei derby:i yn helaethach y naill flwyddyn ar ol y Hall. Creodd y J'yfr hwn gyfnod newydd yn hanes meddyl- iol ein cened!. Dyoddefodd lawer oddi- wrth ymosodiadau y bobl ocddynt y pryd hwnw yn credu mewn rhan, a rheidrwydd, a thvnged. Mor amrywiol oedd ei ddoniau a'i alluoedd fel ag yr cedd .myfyrio y gyfraith yn v;aith wrth ei fodd. Yn .ddigwestiwn, efe oedd "Attorney-General" y Dalaeth am lawer blwyddyn. Ychydig wyr beth fu yn ach. lysur iddo droi ei feddwl i'r cyfeiriad hwn. Pan yn gweinidogaethu anew a cylchdaith neillduol, yr oedd un capel bychan oedd dan ei ofal yn eiddo i'r "trustees," yn oi barn Mr Williams, a chan fod gwr 'trail yn ei hawlio, rhaid oedd apelio at y gyfraith. Gwan oedd yr eglwys, Thy wan i dalu i wr cyfarwydd am drin y "case"; felly cy., merodd y mater i fyny ei hun, ac enillodd y case," a rhoddodd hyny symbyliad iddo fyned yn mlaen i fyfyrio y gyfraith, a dal- ,iodd i wneyd hyny weddill ei oes. At hyn eto, yr oedd yn llanesydd ac yn Hynafiae-lhydd o'r fatli oreu. Yn y ddawn hon ymdobygolai i GWllym LIeyn, ac i'w "namesake," pe felly hefyd, Owen Williams o'r Waertfawr. Gwyddai hanes plant Israel yn fanwl, ac yr oedd yn gyfarwydd yn hanes Llocgr a Chymru, ac fel mae yn hysbys gwyddai hanes pawb a phobpeth yn Ynys Mon, ac ya bendant yr oedd efe yn un o wyr mawr ,Môn. Arnser a balla i mi nodi pob rhagoriaeth berthynai iddo, ond mi g,af ddyweyd ei fod yn wlejayddwr goleuedig, cryf, a phwyllog. Rbyddfrydwr gweddol ddistaw ydoedd, ond nid yn fwy distaw na'i gyfeedion yn y weini- dogaeth. Ac er nad oedd yn "Radical," yr oedd yn "Progressive," ac yn perthyn i'r "forward movement." Cyme rai dclyd dor- deb mawr yn ngweithrediadan Senedd ei wlad. Dadleuai dros ryddid gwladol a chrelyddol. Rhodiai, mi gredaf, ganol llwybr barn yn ei syniadau ar faterion poli- ticaidd. Hyd y gwn i, nid oedd yn gerddor fel James Evans, nac yn fardd ac arlunydd fel Cynfaen, nac yn medru chwareu ar ofteryn- au cerdd fel Vulcan. Wedi'r oil, yr oedd Mr Williams yn fwy o dduvvinvdd a phregethwr nag o ddiin arall. Anhawdd meddwl am neb mwy cyfarwydd mewn duwinyddiaeth Feiblaidd a chyfun- drefnol. Nid yn unig yr oedd yn deall ath- rawiaethau crefydd fel y dysgir hwy genym ni, a chan eraill yn yr oes hon, ond deallai hwy fel y'u dysgwvd ar hyd y canrifoedd gan yr Eglwys fawr, o ddyddiau yr Apostol-' ion hyd heddyw. 'Beth yn hanes yr Eglwys Jawr, neu yn hanes yr atlirawiaeth, na wydd- ai am dano ? Treuliodd lawer o'i amser i efrydu EpistoLau Paul. TIn yr "Fpistol at yr Hehreaid yn faes neillduol ganddo, a mynai ef mai Paul oedd ei awdwr, nad oedd n-eb ai-,all yn ddigon inawr i roi cyfrif am dano, a chredwn y bydd ei esboniad ar yr Hebreaid yn gaffaeliad a werthfawrogir gan Z, yr oesau a ddel; tra ei ddarlith. ar Ed- euedigaeth yn dangos ei fod wedi cerdded vn ofalus drwy y Testament Newydd. C-ym- erodd hefyd ran flaenllaw yn y dadleuon duwinyddol oeddynt yn cynhyrfu ein cened 1 ddeugain a rhagor 0 flynyddau yn ol, a rhoddodd rai o'n gweinidogion ni ein hun.ain ar w,asfid eu cefnau. Yn benaf oil, Pregethwr ydoedd. Owen Williams y pregethwr oedd ei enw, a dyna fydd ei enw byth. Gwas y pregethwr o-edd pob peth arall oedd yn ei fedtfiant, a gwas Jesu Grist oedd yntau. Pregethwr efengyl- aidd ydoedd. Nid pregethwr hen ffasiwn. Cerddai gyda'r amseroedd. Yr oedd bob amser yn newydd. Nid oedd arogl hen- Nint a llwydni .ar ei gyfroddion. Pregethai, nid gwyddoniaeth, nac athroniaeth, na han- ei, ond lesu Grist, a hwnw wedi Ei groes- hoelio. Iesu Grist y Groes a'r lawn—Iesu Grist y Cyfryngwr a'r Eiriolwr—Iesu Grist, Ceidwad pechadur, oedd testyn gweinidog- neth a chenadwri ein hanwyi frawd. A byddai presenoldeb yr Iesu bob amser yn toddi ei natur yn llyn o ddagrau. Gorlifai ei galon pan yn son am y gwaed a'r marw; gorlifai fel !]if yr afon, ac fel llanw y mor. Pan ferwai, byddai ei hyawdledd yn vmylu ar yr anorchfygol. 'Mor ofnadwy oedd ei ddwysder a'i angerddolrwydd ar adegau fel nas gallasai barhau yn hir yn y cyflwr hwnw heb fyned yn ddarnau man, yn yfflon oddiwrth ei gilydd. Fel rheol, eleuent yn bangfeydd mawrion, fel ymchwydd y mor. Tvwalltai yntau ei yspryd fel cerwya wedi ei throi wyneb i waered A gallesid tybio, wedi v tywalltiad, fod pob peth drosodd, fod y gerwyn wedi ei gwaghau, fod yr ergyd ol.af wedi ei gollwng, fod y dyn wedi ei ddyhysbyddu. D.aliai ei anadl yn hirach nag y tybia .rhai. ,Yr" oedd ei adnodd.au yn anfesuradwy. Gorlenwai ei natur drachefn a thrachefn, ac arllwysai yntau ei chynwys anferth gyda sydynrwydd, a grym, a rhuthredd y Niagara. Os mynweh ddarlun o Owen Williams yn ei hwyliau goreu, me- ddyliwch am y mor yn myned dros y clog- wyn, neu am rhaiadr yr Anfeidrol. Cofus genym am yr hwyl gafodd yn Nghyfarfod Talaethol Blaenau Ffestiniog. Am beth arnser yr oedd y canoedd oedd yn breseno'I wedi anghofio eu hunain. Gwaeddai y pre- gethwr, a gwaeddai y bobl. Wvlai y pre- gethwr, ac wylai y bobl. Chwarddai y pre. gethwr, a chwarddai y bobl. Yn yr oedfa I ryfedd hono torodd yr hen hotel 'gosa' i'r wal. "Y gar,eg wen a'r enw newydd cedd yn gwneyd y cynhwrf. Gwelsom ef yn cael hwyliau tebyg gyda tliestynau eraiil, yn en- wedig gyda'r geiriau "A bydd prif-ffordd a ffordd, a ffordd sanotaidd y gelwir hi." Ac hefyd gyda'r testyn—" Pwy sydd deilwng 1 agoryd y llyfr, ac i ddatod ei .••eliau ef ?" Gellir dyweyd am dano y gair mwyaf a'r gair goreu am br.egeUnu--efe a drodd lawer o gyf-e-iliorni eu ffordd, a bu j'll fara y byw- yd i filoedd. Rhoddodd gychwyniad ar j fyny i dyrfa fawr, a bu yn gynhaliaeth i dyrfaoedd oeddynt yn rhodio ffordd y bywyd. Meddylier oetoam ei gymeriad moesol a chrefyddol. Achubwyd Owen Williams yn inoreu ei oes, yn ei fachgendod. Byddai yn arfer dyweyd mai gwrando ar ei fam yn gweddio drosio; yn y dirgel, oedd achlysur ei droedigaeth. 'Wyddai y fam ddim fod y bachgen yn gwrando. Llanwodd y weddi hono ef ag ystyriaethau difrifol, ac ag ys- pryd troi at yr Airglwydd. A'eth allan i'r cae i gysgod y gwrych i weddio ei hun, am y tro cyntaf erioed, fel un yn teimlo ei angen, .fel un yn llefain Am drugaredd. Pan ddychwelodd i'r ty a go r odd ei Feibl, a syrthiodd ei lygaid ar y geiriau-" Y neb a fycld ziriio gywilydd 0 .honof fi a'rn geiriau." Ystyr yr adnod, ehe y bachgen kvztho ei hun, ydyw, "Os bydd arnaf ii gywilydd o lesu Grist yn y byd hwn, fa fydd ar le-u Grist gywilydd o honof finau yn y byd a ddaw. Iesu mawr," meddai, "'does arnaf fi ddim cywilydd o honot. Yr wyf yn rhoi fy hun i Ti, ac am dy arddel, a byw i Ti am byth." Cadwodd ei air, a chadwodd yr Iesu yntau, hyd y diwedd, a cheidw ef am byth. Nodweddid ein hanwyi frawd g,an ddini- weidrwydd. Dyn symI" unplyg, ydoedd. Yr oedd fel plentyn o ddiniwed plentyn yr adnod "Oddigerth eich trci a'ch gwneuthur fel plant." Ni wyddai ddim am gynlluniau a clxyfrwysdra. Yr oedd hefyd yn ddyn cywir, didwyll, ac egwyddorol. Ni 'byddai byth yn dyweyd un peth ac yn meddwl peth arall, na byth yn cuddio ei feddwl. Dywedai ei fam yn ddifloesgniar bob pwnc. Nid oedd arno ofn gwg neb, ac nie; gallesid ei brynu anv)" wen a geiriau denu. Dyn o argyhoeddiadau cryfion a sefydlog ydoedd. Er hyny, bydd- ai ganddo bob amser feddwl agored i wran- do ar Lais rheswm a chydwybod. Ni bu neb erioed yn lanach oddiwrth iagfarn, na neb yn fwy parchus o honoch yn eich cefn. Cyme rai bart pawb fyddai yn absenol. Ac ni chlywodd ritb ef erioed yn absenu a'.i dafod. Dylwn eto roddi pwys mawr ar y ffaith fod Mr Williams yn ddyn tyner a charedig, ac yn llawn 0 gydymdeimlad. Cydnabydd- wn ei fod yn ami yn swta a sydyn, ond nid oedd 'byth yn saru;; .a ffyrnjg. Dull byr, Cyl'nro.aidd, gwledig, ac hen ftasiwn, heb ddim sebon medd,al a blawd-wyneb oedd ei ddull cyffredin ef. Os garw hefyd, yr oedd y gair garwaf yn mlaenaf. Ac er iddo. ddisgyn yn sydyn weitliiau, nid cedd byth yn cidyi-i cis. Dyn car-edig ac haelfrydig ei yspryd yd- oedd. Cyfranai yn helaeth at bob achos teilwng. Parod ydoedd bob ,3.!ll"er .i gynor- th wvo yr anghenus ili- lllwc-l. Ond nid oedd byth yn foddlawn bod yn gysgod i'.r diog a'r afradlon. Gwelsom ef droion yn rhoi lianer coron i gyfeillion wedi eu goddi- weddyd gan drallodion. Rhoddodd gynor- thwv sylweddol lawer tro i rai wedi cyfarfod a siomedigaethau ac .anffodion. Ond nid oedd ganddo lawer 0 gydymdeimlac1 a'r bobl fyddent clrwy gyfrwysdra yn ceisio byw ar elusen. Dyn ha-elfrydig a mawrfrydig cedd Mr Williams. A ofynir am brawf pellach. ? Darllener adroddiadau blynyddol eglwys Ebenezer, a "reports" y Cenhadaethau Tramor a Chartrefol, a mynagau pob trysor- fa a berthyn i'r Dalaeth ac i'r enwad. Cyf- ranodd fel tywysog ir hyd ei oes. Dvwedais am y llyfrau .a ysgrifenodd. Bu am flynyddoedd yn gweithio yn gated i ys- grifenu rhai o honynt, ac hwyrach fod rhai yn barod i feddwl ei fod wedi cael tal da ac elw mawr am ei lafur, ,J.C oddiwrth ei lyfvau. Naddo, nad do, ni chafodd erioed ddimni. Ni chafodd gymaint a ffyrling ,am gyfieiihu y Testament Newydd, nac am yr Esboniad ar yr Hebreaid. Ac ni chafodd am y ddarlith Dalaethol ond cydnabyddiaeth fechan am ei thraddodi. Rhanodd hefyd lawn cymaint ag a werthodd o'r -llyfr ar Ryddid Moesol Dyn. Gweith.iodd yn .gated, ac am ddim ar ei oes..T.Tafur cariad cedd yr oil. Rhoddodd ei Esboniad i'r Bookroom, .a'r elw i gynorthwyo yr achos. Ac yn ei ewyllys olaf rhoddodd ei holl lyfrau duwinyddol, athronyddol, ac hanesyddol, gwerth canoedd o bunoedd, mi dybiaf wrth edrych ar eu rhif a'u maint, i ffurfio mvfyrgell at wasanaeth ein pregethwyr ieuainc yn ^Tangor, ac at wasanaeth ein pob! vno. Pregethodd hefyd am cldwy flynedd ar byntheg am ddim mwy na ".third class fare," a threuliodd ei oes yn y weinidogaeth. am gyfiog 11 ni na Tawer "pupil .teacher." ei Iiiiii, oreu, i'w eglwys ac i'w Dduw. Y r 11 Yi1 a allodd hwn, efe a'i gwnaeth. I>u,}-n ffyddlon yn yr ho,I! dy. Byddai ef yn arfer dyweyd yn ei bregeth orchestol ar Moses, mai gwas yn nhy ei feistr ydoedd, ac nid gwas yn y "farmyard." Boed felly; yr oedd Mr Williams ei hun yn was yn v ty ac yn y farmyard." Gofalodd am agwedd- an ysprydol ac allanol yr achos. Gweith- iodd ei holl gylchdeithiau gyda dyfalwch a ffyddlondeb, a gwaredodd lawer achos gwan oddiwrth faich a phryder. Mwy na'r oil, gwell na'r cyfan, yr cedd yn ddyn duwiol iawn—duwio,ld«b naturiol grymus, nid ffug-dduwioldeb. Ni byddai byth yn tynu wyneb hir, nac yn hoffi ffug-sanc- tciddrwydd. I'r mesur dynol helaethaf, yr oedd yr un fa.th bo.b arnser. Cas oedd gan.. ddo rodres a. balchder; o bob math yn mhawb, a byddai yn clarog,an dinystr ar bawb fyddai yn tori cut," ac yn actio y "swell" a'r "squire." At bob mawredd gwerthfawr berthynai. iddo, da genyf gael dyweyd ei fod yn fawr gyda Duw. Yr oedd yn fawr mewn gweddi,. ac ar adegau yn gyforiog o'r teimladau a'r me,ddylian mwyaf ysprydol a nefol. Fel mae yn hysbys, yr oil iwnaeth wedi iddo gael .ei daro gan angau oedd pwyntio â'i fys, a chodi ei law tua'r nef i ddangos fod pob peth yn iawn, ei fod wedi en'ill yr oruchaf- iaeth, ac mai i fyny yr oedd ei daith, i fyny- ,i,r -nef, i fyny at Dduw. Ein cysur ydyIY fod yr Iesu a'i hachubodd yn aros. Iesu- Grist d-doe a heddyw vr un, ie, ac vn dragywydd.