Tarian Y Gweithiwr

Y DIWEDDAR DBEOX HOWELL. Gan, "Idriswym." Mot anhawdd ysgrifemu y gadr 'dldiwed'dsT' o Baerr enw yr anwyl, Dcleon Howell c* I>yd: lev; at sylweddoH y ffaith sydd wedi: parlysu Cymru fod y Haw a ysgrifemad a.taf .vchydtig1 didydcliafti'ni ol wedi Gieri yis yr atigeu; fod y tafod fu'n gwefreiddio Cymru a tJoegr am fwy na. deugain mi3}~n,eddi wedi tevvi am byth; fodi y galora fu n: bwrlymu atliars fflero, bnvdfrydedid! gydadgaroi a Chrisfciondgiot' wetti dairfod curo; ie, bod en; 0 ser dysgieiidaf Cymrui. a'r Eglwys wedi diffoddL A gallwni waeddd, "O asdldierohr awgnvyd'rf; Cymru:, efe a, arehollwydl ar dy uchetfaoecM.-di; paj fodd' y cwympoddi y cedyin yit nighanol y rhyfei!" Dü. fe syrtb- iodd y; Deow Howeli pan ar uchielfamaiu: ei wlad, yn mhoethder y invydr, ym yniladd dros el Dduw a'i gentedJ. B-u. fanvi a,!i gleddr yf yn. ei law, gan anelu ei fwa vm gryf, ari gaweM saethau yn 11 awn; ef e1 oedd y gwyliwr dewraf ar furia-u Seioni, a'r ymladdwr imvy- af pemderfynol a ei wIard afi1 genedl; ac midi yw'n r hyfeddodi fodi G rmru heddyw yn rhodio yn alarus ac yn: wymeb- dunst^.gan ddweyd y naill wrth y ilall, "Oni wyefaodt'dbwi- i dywysog. a gwr mawr syithio heddyvv* yn N ghymru" ? Fe fu farw yn. mgbanoi gwaith, pan with, ei waithc-yn. y tresv fei y dywedir—a chafodd noswylio mewrr taw dweh. brydmawra dydd lau, a myn'd adref yn un o gerfcydau buam y Bremn. Nid oedd y deom vedd bad yn dda. el, iechyd er's rhai d^cld&au yn flaenorol, t»r ei fod yn alluog 'i gyflawm gwaith ei swrdd gyd-a i yni alrfer-. oJ, a? phregethodld y nos Sob! -c:In cynt hyny. Teimtiai ei deulu beth T yn eQ gylch Y111 ddiweddar, ond nidi dim' a, baraá iddynt tfdyciimygu f od y di weddi ill, r agos. Dydd Mawrth arosodd yn ei ystafeil, ac hysbysid Ila(-,t medd yn well erbyn bore Iau; ond hyd yn nerd y pryd hwnw ni thybiwyd fod un paiygjl. ModdS bynag, Cyilli yr hwyrnos, bu €arw yn dawel, fel pe mewa cwsg. Ei eiriau oiaf oeddynt, "Y mae pob peth yn iawn"- "It is all right." Yr oedd: yn didiwedida.I' wedi aialygu ei ofid: nas gallai miwyachi aI- watni y bywyd gweithgar a anveiniwyd gan- ddo yn y blynyddoedd ai aeth. heibic. Dy oddefodd lawer oddiwrth anhiwyldierb y ac er fod ei ddteail a'i fedd'vsd mew chwim ac iuor fywiog ag erioed, eto, hawdd Z!l oedd gweied fod y corfF yn: gw any chit. Er hyny, parhaodd ei ddyddbrdeb mera mater ioil E^wysig hyd y diwedd, ac nid oeddi un c/r clerigwjT yn fwy egnicl nag ef igydla'i dk'tyi'edswyddau yn yr Eglwys Gadieiiriol. Gofenni Tragwyddoldieh yn Tori Drosto. •; Fe gofir mai ei frawdicteg; oiaf yn y cylch- ljithyr a anforuadd allan at ei> genedl ryw dair w^ TKtbos yn ol ydbeddi— "Pe g\ybyddKvn mai; hopi yw fy nghen- adwri okf i'm cythvladuy r ar hyd1 a lied Cytmru, cyn fy farm, a golleuni "tra^wyddoldieb eisoes yn tori droswyf, dyrna "hi—sef mai prif artgeni fy nKgwiad a'm cenodl 3pwyi ar hyn o br\'w yw—Adfywi.uJ. Ysbryd- ol Trwy D)7walltiad Neillduoi o'r Ysbryd Gian "Nefol J ubil, Gad ,i'm werdl y boreu wawr!" I -Ac fe y y-r ydoecl(- mewn gwirionedd; yr oedd! yr ysbrydoi ar tragwyddol wedi dech- raii ymdroi arm, a throsto; dyna a'i hysbryd- olocki i gyhoedddi ei genadwri olaf at ei yritaidi .a/i genedl. anwy 1: ac y mae erbyn hyn: • wedE caiel mw)" na'i ddymuniadl yn HiWy lin- ell yr hen beniil. Nid gweledi totriad gwawr rboreui y "Nefol Jubii"—rhyddbadi y caeth- ion-ar y ddiaear a gafodki, ond "myneddacl .tselaeth i mewm i lawenyiddlei Arglwyddi" a eiiael ai weled Ef m'egys ag y mae yn ngwlad y tragwyddol ddydd—gwlad heb nos yno a- "gogomant Dnw yni ei goleuo a'i goleuni hi yvlr Den"; "a marwolaethi na bydd mwyach, nai thristweh. na llefam, naphoenl nil bydd mwyach"; db, fe gafodidi y Deon Howell ex rydi iTyd y sylweddan yr oedd! yn erfyn .^ytfa'r fath daerineb am, i'w genedl gael rhyw ,d: gipdlremi arnynt er ei cbodi i f\ v\ytl uwch a phurach—yno y mae bellach yra eu cancl, w, yn m^vynhau cymdaithas hen seiniti.au a f>hregethv,7r Cymrui yr oedd! yn edmygwr iro>r aldidgar o honynt ac yn son cytm&imt; a ret damnt.

0 Hen Gyff Crefyddol. Ill^b henaf ydoedd i'r diweddiar Mr John Hotvtail, Bryncwtytn, Pemcoed, un obrif fia^nioriaid1 y Methodistiaid, ac ysgrifenydd "m CyÚlirfod Mi sol am oes gyfan yn Morgani- wg. Mae ei unig frawd, yntau yn ddiacon t)laianilla.w, yn dilyn) yn ffvxldlawn yn ngham-; fau ei d'ad, ac yn aelod o Gynighor Sirol Mor-1 ganwg. Mae eu hunig chwaiesr, pried) y di- wetSdar Ddr. Saunders, yn gystal asglodyn f„ <ft iien blocy;nt a'r un o honynt, ac ym mieddta ,-arholl fedx a, dawn ei brodyr. F elly fe weli r cikti cangen od^iar gyff Meithotdistaidd oedd Deon. Ac wedi i'r Methodistiaidi gael cyriipT o ddyniont mor rhag,owl-yn wir, sy t. "CaeatJvAT y Cyf-undeb-gan yr Eglwys, dylertt focf yni llawen wrth, weled! yr Eghvys yn caeL /amfeell un gwerth ei gael a/i garnmol ganddynt tiwy'thau yn ol. Ganwyd yr hybarch Ddeon cjri Pencoefl. Morganwg, yn 1831; felly yr oeifd yn ddeuddeg a thriugain mlwyiki oedi pan, y, bu farw. Pan yn llanc ieuanc gosod- *wy<f ef afi chwaer i ofalu am fferm o eidldb ea Vlaft yn^ agos i h.en Eglwys Llan.gan, cryn wrth gapel v teulu—-Salem, f an ar ymweliad a'r lie, canfu llvgad craff y Rector Griffiths, o Gastellnedd!, fodi defnydd gw*s41 na'r cyffredint yn y bachgeo, a; gpsod1- odd ef ar y ffordd: ar unwaith i ddrin/gpt i yr Eglwys. Cafodd "Llawdidten" 'irr oedd wrthi yn barddond vn bairod) ei hum I kjfn fuary yn: sefydHad. duwinyddbl yr Eglwys -tyn Abergafemni, ac yn 1855, yn y pwlpud, ,#a gvrad i'r Rector o Gastelln-edd. Bu yno øm. ddwy flymedd, ac er nadl oedldi ond ieu- 'taI1C a dibrofiad, tyrai y bob! i'w wrando. ac :cae;b son am dano yn fuam dros yr hoil wlacL Dod yn Brif Bregethwr yr Eghvys. j

i'i:, iBu ei dldewdsiad yn ysgrifenyddi i Gym- has Gynorthwyol v Clerigwyr rywbryd 4tA 18 5 7, yn ofFerynol i'w ddwym i sylw yr all «t,0ymra. Yn rhinwedd ei swydtd, ymweiai esgobaeth; dteuai tyifaoedcJ iV urandot'yrj mhob main lie y cyhoedddd ef i I ac nid ychydig o syodbd a amlyg- id, yn neiHduoi yn y Gogledd, wrth giywed y fathi hyEijwdfledd yn dylifo aHarii o bwlpud1 yr Egjiwys. Yrii mihem tair blynedidi cynygiwyd iddo fywol/iaeth Pwllheli; a Hafurioddi yno am bedair blymeddi gyda llywddiianit ma-wr. hyawdledd a newydd-dieb ei feddfylia-ii gael dylanv/ad neillduoi at yr hen Feirio-nwr; o'r hyn lieiaf, 'doedd wedi gweded na chlywed dun ar et daith yn werth ,i'w hadrodd ond: pr-igeth "Liawdden." Cyn dweyd.gair o h.am,es ei daith na hynt y nuab wrth vr hen wraig, dyma. fe yn tori alla.m—'Dyna' bregeth- wr sydd1. gan yr Eghvys yn Mhwhhch chiyw1- aw i erioed ffasiwn beth; yr oedid 0: "fel y i t,' ac y mae cystal pregethwr a'r un glvw- a.i.:t i erioeid yn pregethui mevm Sa,«:-n\vn. \c -rdd yn unig y mae'n bregethwr imw. and y nxae'n dd^-n tnvyddo d-faw/ ychwanegal. "tfr oeddi ar y Methodistiaid! eisieu prynu i.wi-r; o diir i godi cape! arno; and' gan ei fod yn; agios i'r Eghvys, nid: oedd' y perchiensog' yn fodldl^wii i'w wierthui heb' ymgynghori a'r. ficer. A beth feddyliech ehwi ddywedodd fLIawddieh''? DynmJbdid oawil <»i'd ganddo wrtiw/jtiebiad' yn T byd, ac mai y c.vbl oedd amo 'eisieu oedd digon o ].er i (Mrwt? xr F g- lwys agor. Dyma. i chi ddym teg. o ysbr •. d CristKHiioigol, ac yn berfFaith fodd!on i sefyll ar ei wadn.au ei hum." Ac: ni pheidiodd vr hen Gynxo trwy weddill ei oes a son am y bregeth a gly wodfii gam y Parch. David Howell: ym Mhwllheliyn wir,. y bregerh bono., ac eiddo Morgan Ho wedi. Thomas Richards (Abergawnn), a Jones (Llandegai) oedd testyn rei fyfyrdod afi siarad yn ei fy'1!- udau odat,

r Y Gwiadgarwr. la fagodd Cymru; eÚoedi wiadganfr pur- ach a ffyddlonach nia'r Dean Howell. De- < allui ei genedil; gwyddad ami eQ. diffygion, a1 rhirivv-eddau; ac ni ofntaj uri amser i'w rhy- biiddio pan fyddai achos a'i cheiyddu—\» Had lym hefyd.—os byd dad galw am hyo.v. \rr oadd; ei glust yn ddigon teneu i glywed r 3idaiU: ysgafnaf ei chalon, a medrai gv. YIll/1eim;o a hi yn ei diyheuadau: dyfniaf a, t it dirgeledig. Un o ddarlithiau: mwy. i pohbgaidid y Deon ydoeddf hono ar "Gened!- aetholdeb Cymreig," yr hon a gyhoeddwyd yn I b<T.p;ipMed a chafodd gylchrediiadi mawr. Yr 1 Mid wedi ei chyfansoddii yrrit Saesneg o bwrpas am y credai y gwrni fwy o ddaioni, trwy gvrhaerid clustiau1 a Nygaid. a. chyifwrda a chaion.au rhan. luosog o r genedl Seisnig, a'r dosbarth/ hwnw o'n eerie J:1 ein hunain sydd wesdi haner wadti eu hiaifch, a'u cenedi- aetholdeb o dan, ydyhiaethi gyfeiliornius rrai rhyv/ Ltanes diraddiol a gwaradwyddais sydd i'w cened1. Ni didychmy-g3Sauterioedi mai ceIlletlil y Cymry syddf wedi bod yn dysgu holi gien'ijdloeddi Ewrob mewn: crefydid a; moes- oldeb tr-A-y bob oes er boreurllwydtwyni y cie- ad; mai eu cyfreithia:ui hwyi ydynr sylfaen. cyfansoddiad pob gwilad wareiddieidig y dyd i heud'yw ac nd dtlaeth erioed i'w miedd'wl fod ht'fddpy,; ôc ni dida.eth erioedJ i'W1 mechlwl fcúi Haw Duw yn amlwg yn nghadwraeth y gei- j edl wrth ei gilydd, yn siarad iaith wahan yn me^jr'ii sefvdliad.au gwahanol. ac vn w?r hanol i bobl ereiil yn eu dull o fyw ac o fedidwi. Amcan penaf y ddaridth ydoedd prafi hyny, ac nds gay, y neb a'i darlleno la: nsa choledilu syiniadau ucbel am yr hen gen- edl. Ond nid: oedd yn anog ei genedl i I -v,v ,mewn neillduaeth, gan ymfalchio yn ei hach- a-u a'i hafn'e's gogomedidus yn y gorphenoJ yni bytrach, anaJdlai ysbrydiaeth yndd:. .fyn'd i mewrt i'w hetifeddiaeth. A dengvs fodi pob, gogoniant sydd yn pertlxyn i'r Yni- erodraeth Brydednig yni drefdadaethi i ni, ac mai eiri dyledswydd1—ie, fod ein llwydddant yn y dyfodol }T> ymdddbynui ar hyny—^ydvw yiwegnao i gymeryd gafael ar y Mu mantes iois sydd yn ein gafel, a, gwneydj hyny fed Cymry wedi meistrali yr iaith Saesneg^ g^n- y l).irot~oi gogyfer a phob cylch. o- fywyd ac l g'>1.1 lu a'r Sais am bob smddogaech m-ri byd ac eglwys.

Eisteddfodrwr ac A'n'lj:wr. Yr oedd yn gredwr mawr ac vn; bleddiwr gwresog i'r Eisteddfod. Cyfansoddodd lawer o farddoniaeth yn ei ddvddL ac eniii- ddd lawer o wobrau yn ei ieuenctyd :iiewii gwahanol 'Eisteddfodau. Geiwid arno i teirniadu yn fynych, ac ni chlywydi am net erioed yn grwgnach ei fodi wedi cael cam I r, gar-ddo. Meddai aT graffder beirniad; ad- waenai athrylith a thalent o bell; oodl nid' ys- grifenoddl air erioedi i ddigalom y distadld r a gystadleuydd. Ac eklirio'r diweddar Archddiacon) Griffiths, efe oedd yr unig uri yn yr oes hon a gelai wrandawdadj o Iwyfar; yr Eisteddfod, ac a allasai anadHu vsbryd 1 aeth cenedlaethol i'r miloedd! nes per dldynt ymfalchio eu bod yn Gymay. Cyf- aasoddbdd lawer o lyddiaeth yn ystod ei fpvyd, ac yr oedd i'w weled yn fyxiych yn y gwahanol gylchgromau, yn medllduol y 'Cyfaill Eglwysig." Yni wir, ysgrifenai yn gyson i olaf, ac yr oeddi yn: credm y dyiasad fed gall yr Eglwys yn Nghymru1 was- gref ac iaohus a galluog. Gwyddai heth oedd1 merth v was.g, a. gwrneth ei oreu i'w dyrchafu a'- gwneyd yn llawforwyn, effeithiol i'r hen fam eglwysig. Omd yn 1864, denivvyd ef fr Dieheubarth, pan y rhoddwydi fioeriaeth St. loan, Caerdydd, I iddo1. Bn yma am un mlynedldi ar dideg, a gwmaeth ei ol yn arosol ar y dref. Yn ystod 'ei alwsiadi yma, codocki ei hun i fri mawr fel pregethwr galluog, fel gwedthdwr Cristion. ogotl Hwyddianiuis, a.c fel barddi a Henor. Bu yn foddiion 1 ddyblu a. threblui y gallu Eg- lwysig yn y dref^ omdi er gofid i'r dref yo gyffredinia>l, yn 1875 symudodid! i Wrecsasmi, a bu yni dail. y ficeriaeth hon: -am umi mlymedid ar bymtheg. Yn ystodi ei arosiadl yma caf- odid Gamond^aeth Llanelwy:, ac vm 1890 Arch- ddiacomiaeth Wreosam.. Yma y treuiiodd! y j dara mvvyaf a go-reu o'i fywyd1 c.yhoedd!us. ac yma ym ddiau y profoddi ei lafur ddflino TO i fwyaf llwyddianius. Prim y credhvni fod yr un; I gweimddog ym Nghymru, yn perthyn i umrhyw eniwad, wtedd bod mor Hwydd'ianusr—wedi bod yn off-eryn i ychWanegu. cymaimt o gynmnuyr a, gwrandavvyr, a chodii cypiifer o addbldiai ac ysgoLdai o fewTII cylch yr un, amser ag a wniaeth y DeoM HoweH tra ynl Wrecsam. Ar ol gwedthio yni gaied^ yn y dref homo am un mlyniedd1: ar byfmtheg, mewn amieer ac ail an o ameer, yn1 1891, fe dderbynioddl y cynyg o fywoliaethi Gr-esford, heb fodi yn) meppell o Wrecisam. Tra: yma y collodid ei briodi, a bu hono: ym ergyd ofnad\vy iddo,; o'r bra-iclid y credaf iddo byth niun<;awnai fel cynt ar ol y dymhestl a'r d-irycim hono. Yn, mhenl y chwe' blynedd--yn 1897-dym3J ailwad amo i ymgymeryd a Deondaieth Tyddewli fel olynyddi i'r peoni Phillips. Lledi anhawdidJ ydoedd ganddo adad y Gogledd be-Each air 01 treulio y rham oreu o'i fywyd cyhoeddus YTliO.; omd yn'y dy biaeth y gallai v mr,dldlhau, o ofalon plwvfol fod yn adlgy-fnserthiad iddo o ran corff a meddwl, ac am y credlai y gaU'afu anaidlu. ychydig o fywyd i'r Eghvys vn hen ddimas Dewi Samt, boddlomodd i ddexbym yr apwyntiad. Gwyr paw': "el yr oedd weidii gweddinewid pethau yn > r Eglwys Gadedriod, ac wedi adfer y Gymraeg i'r gwasanaethau crefyddol a gynelir o fewn ei muriau. Yn fuam wedi ei belllOdiiad i'r ddieoniaeth. pen)- d erfyn odd adfer yr Eglwys Gadedrioi i'w burddasolrwydd cynitefig, mor bell ag y can- iatai amser ac arian. Er sylweddoli yr aim- can hwn, treuiiodd lawer o amsetr gyda, llafur diflino i gasglu arian a'r defnyddiiau anigen)- b rheidiol. Tnvy ei weithgarweh dihafal ef y cochvyd y capel yn nghongl ddwyreiniol yr adieiilad henafol—-capel, p-,dia Haw,, a agpr- wyd yr haf dtiwedidaff, ac YTII yr hwn; y cymelir gwasanaefth arbenig o bob natur. Nidt oes amheuaeth, pe cawsai'r Deon fyw am ych- ydig Do flynvddau yn ychwaneg, IJJa, fuaasi wedi; gwneyd Tyddewi. yrt gyrchfan i filoedd o bererinfon bob blwyddyn, os nddl yn gamol- bwvmt bywyd1 uchaf yr eghvys yn Nghymru.

Ei Deulu.. Yr oedd priod y Deoo, fel y dlywedais o'r blaen, wedi ei ragflaemu er's amryw flynydd- au. ond y mae wedi gadiaiel pechvar o blant- dau: fab a diwy ferch—i) alaru ar ei ol. Y mae un o'r meibion yn glerigwr, a'r Hall yw y bargyfreithiwr Mr Tudor Howell, yr hwn a fu am d'ymhor yn cynrychioli bwrdieisdlrefi sir Ddinbych yn y Seneddi rel Ceidwadwr. Y mae un o'å. ferchedt yn briodi a'r Arch- ddiacon Protheroe, Aberystwyth, a'r dydd: Mawrth cyn ei farwolafeth hwyliodd y ferch arall—Mis>s Dorothy Howell—ami yr India, yno i briodi a nai y Parch. Arnold. Thomas, o F ryste; ac felly bydd newydd trwm yn ei hairos ar ei glaniad yni y wlad bellenig1 hono.

Y Pregethwr. Rhaidi i bawb addfef fod y Deon Howell yn un o gewri pwilpud Cym:ru; dyna fydd ei 1e mtewnt hanesyddiaeth yn y d fodol; ac nid oeddi gan yr 'Eglwys yn Nghymru yr un tebyg iddot o ran hyawdledd, gwreiddioldeb, a, new- ydidi-dieb, hrwdfrydedd Cristionogol, ac ys- brydolrwydd ei genad\\Tiaethau. Yr efengyl yn ei symLrwyxitIJ a bregethai; medrai ei gwmaydl yni ddyddbrol; i'r cynullt-ddfaoedd I. mawriont a ymdyrai i'w wrandb, a gwn,ai fel y mynai a hwynit. Nid damwam ydbedld ei t boblogrwydd; yn codi o'r ffaith nadoedd gan yr Eglwys yni Nghymru ar y pryd yr urn "meistr y gymulleidfa" ynl mysg ei chlerigwyr, ac nadl oedd uni o'ii mewm y gellid ed gyfrif yn un o'r "hoelion wyth" 3 ond! yr oedd hoU anhebgorioo pregethwr mawr yn cyfarfod yw y Deonj Howell. Yr oedid yn Gymro yn credu yn ei gemedl an hilaith; yn ysgrythyrwr cadarn, yn efengylaidd ei syniadau; yn credu yn ysbiydolrwydd yr 'Hern Lyfr' a chysegred- igrwydd y Sabboth, ac ordmha.d!au',r ef,engy 1 yn feddyliwr clir a chraif; yn me:didlu! air allu desgrifradol tuhwnt i'r cyffredin; yn ym- adroddwr Hithrig a hyawdl a digonedd o lais ac, uwchlaw y cwbl, yr oeddi yn credu ei human yn ngallu y g%ririoneddau a, bregethai i godii dyaroliaeth, a dyna, a'i gwrni i j-mdaflu gorfF ac enaid, gyda, holl ddifrifwch, ei natur, a gwresogrwydid ei ysbryd i'r gwaith. Erys ei enw yn mysg cewri y pwlpud Cymredg tra y by<M hajies am d'anto ar gof a chadw; ac yn ei farwolaeth y mae y ddoleni olaf a gysylltad gewri ddechreu y ddeunawfed ganrif a phre- gethwyr yr oes hon wedi ei thoiri. Byddai amturio ceisio ei ddaxlunio bron) yni ryfyg, oblegyd yr oeddl bob amser ü dan y fath ar- ddfeldad;, a'r fath ysbrydolrwyddl yn ei am.. gylchu a'r fath maws niefo-laidid ar ei genadwri. Yr oedd, ym rhaid ei glywedi i gael syniadj cvwir ami dano; ond geHdr dV, <ydl, y byddai bob amser yn ysgubo pohpe:thr. o'i flaan; vr oedd pob ystum o'i eiddo yn urdldlaisol ac yn cyfla-wnd neges meillduol: yr oedd! ei iadthr— yn Saesnegyn gystal a, Chymraleg-ytnl goeth- edig ac ystwyth; ei resymiadau yn .eglur i bawb ei apeliad,au yn da,erioin ac yn cyT- haedd y gydwybod a byddai'rn sicr cyn di- wedd pregeth nteu araeth o godii y gynuileidi- fa yn y naill i diriogaethau can a moliant, a'r dorf vn y llall i'r pwynt uchaf o frwdfryd- edd. Yr oedd ganddo bob amser genadwri neillduoi at ei genedl, a dyvvedai how, yn y fath fodd! fel nadl allasai neb byth ei ban- nghofio; ac y mae pregethau ac areithiau "Llawdden" ym fyw heddyw yn nghof mib oedd d-i gydlwladwyr.

-q" ]| -|l II ■ 11 11 ■ 1 II Ill ■! !■! IIIMM rp I f n ————————————„ ———\ I h j, I. cti "<. ¡ ,¡." V )} 1 ] • 'Nz-O l'L N\ y f I N\ y f sip, Softens. L ILJ Soothes. LUX ■"■"■■■■■■■■■I Tosoothethesensitiveskin, USIt Is unique in its composition. WHAT FOLKS SAY: I LUX LUX "LUX lathers readily, is convenient to use, and makes our A real luxury for your Bath waterr which is very hard, as soft as rain water." Is unique in its preparation. LUX "LUX imparts a softness and a pleasant feeling to the LUX hands." 9 Ask for, and see that you get, Is unique in its results. "The softening quality of LUX is remarkable, making hard LUX water equal to rain water." LUX t!m)<m<m!) x!)! t!!m To lighten labour, use Won't shrink woollens. LEVER BROTHERS, LIMITED. PORT SUNLIGHT. CHESHIRE. LUX

Ar Lwyfanj yr Eisteddfod. Gwelwydl gplygfeydd rbyfedd diro:ion pan y byddai "LlawdJdien," yn anerch cymulieidfa oddiar Iwyfan yr Eisteddfod, a'r hynotaf a'r effeithiolaf, ya ddiau, ydoedd, hono yn Eis- teddfod Wrecsam }u 1888. Gahvyd arno i'r 11 wyf an gan y diweddar "GlamfFrwd," yr hwn a. anveiniai yr Eisteddfod. Esgynodd ymtau i fyny a golwg urddasol arno, gyd;a7i. wallt: gwyn cad wynog, yn debyg fel y gwelir yf Emynyddi o Bamtycelym mewm rhai darlun- iau, a, der-hreuoddi anerch y deaf ym Saesneg, Gwnai hyny o bwrpas er mwytn goleuo' y Saeson ym hanes ei genedl. ac nid am fod yn wnell ganddoi yr iaith bono. Desgrifiai, helyntion Cymru a'r abe,rth oedd wedi wneyd dros grefydd, ac addysg, a'r 'Eisteddfod; yr oedd ei hyawdledd yn anorchfygol; ond fe gyrhaeddodd i'r fath eithafbwynt, fel y methai wneyd: cyfiawnder a'i destyn, a dyma fe yn) torii allan i ffrydlif o, Gymraeg, ac r oedd yr effaith yn annesgrifiadwy, a'r bob! ya gw aeddi bawb, am yr uchaf. Yna, dis- gynodd i Saesneg drachefn; ac er ei fodyn trydanu y gynulleida yn yr iaith hono, nid oedd y dylanwad' yn ddigon ganddo. Trodd i'r Gymraeg unwaith yn rhagor, a. dechreu- odd ddarlunio yr "hen iaith11 a'r drafferth oedd wedi gael i fyw yn ystodi y ddiwy fil o flynyddoedd oedd wedi mynd hleibio, gan gyfeirioi at y proffwydoliaethau ei bod yn myndt i farw. Yna, wedi cyfeirio at gymer- iad crefyddol y bobl oedd1 yni ei siarad, dr- wedodd, os oedd yr hen iaith i farw, mai yn y pwlpud:, neu yn y cwrdd gweddi ar ei glin- i au) y cymerai hyny, Ie. Ondi nid oedd yn debyg o farw; na, pant ymddamgosai Barnwr ar gymylau y nef yn y dydd! olaf credai y clywidi Cymry; yn ei longfarch gan gamu yr hen: benitl!- "Wele'n dyfod- ar y cwmwl 'Rhwn fu farw ar y premi; Mil myrddiynaUi o angylion Sy'm amigylchu'r orsedd wen! t Haleliwia! lesu a dieymasa byth." Yr oedd, yr olygfa, erbyn hyni, yn aruthrol c I gyinhyrfus—yr oedd y miloedd1 yni gollwng dagrau, a phawb wedi eu codi i'r pwynt uchaf o frwdfydedd gprfoleddus; ie, yx oedd hyd! yn nod y Saeson yn teimlo i'r byw, ac yn cyfadd'ef na thaimlasant ddim bydi cy- ffelyb erioed o dan unrhyw aredthiwr na phregethwr. .— :o: Bore ydldi Iati diweddaf, bu farw yn dira sydyni Mr Williami Edmunds, pobydd, Pon'- faen. Dywedir ei fod yn dyoddef odddwrth ddolur y galoa Hen Ymneillduwr selog o Sir Feiriooydd, bron deugain mlynedd yn ol, a gjywais yn son.gyntaf erioed amy Parch. David Howell —y P*fdi hmm ficetr Pwilhell Yr oedd yr hen) wr wedi bod yn edtrych am ei fab, yr hwm oedd yn cadw Ysgol Genedlaethol yn agos i Bwilheli D>^nxldodd fod! yn! Mhwllheli y Sabboth., ac aeth i wrandb ar y ficer yn pregethu. Ymdkie«gys fod "Llaw- ddevl* yw el h-yyl atfesol y tra bWlWr, ac iV

j tea— Ei Gladdedigaeth. Dydd Mercher, yn nghanoi arwyddion amlwg o alar, ac yn mhresenoldieb urddas- olio,n yr Eglwys a Hu' o weinidogion Ym- dbol, rhoddwyid ei weddillion i oTweddi yn nghapel St. Nicholas, yn ymyl yr Eglwys Gadeiriol. -:0: PUMED Eisteddfod Gadeiriol At GWENT, a gynelir Llungwyn, Mehefln laf, 1903 PRIF DESTYNAU. Chief Choral (not under 70 in number). 'Lord, Thou Alone art God,' and 'To God on High' (St. Paul); gwobr, E-50 a chwpan. Male Voice (not under 50 in number), 'Last Day of Pompeii' (Reitz), gwobr 25p a Baton. Juveniles (not under 40 in number), Flag of England Old (Dr Rogers), 5p a Llyfr. Ail wobr, 2p. Pryddest, heb fod dros 506 o linetlau, Gardd Eden5p a Chadair Gwent, gwerth pedair gini. Brass Bands, lOp, 5p., 3p., a it. Traethodau, Barddoniaeth, Unawdau, Adroddiadau, Cyfieithiad, &c., &c. Programmes, dwy geiniog. I. W. EDWARDS, Ysg. The Terrace, Rhymney, Mon. -:0:- Victoria Hall, Hirwaun. CYNELIR EISTEDDFOD YN Y LLE UCHOD, Dydd Llun, Mawrth yr ail, 1903. Llvwyddi,— T. J. EVANS, YSW., HIRWAUN. Beirniad y Gerddoriaieth, MR. DAN JONES. CARDIFF ROAD, ABERDAR. Y sgrifensydd, MR REES BEVAN, 7, DAVIES ROW, HIRWAUN. Beirniad yr Amrywiaethi, MR REES M. REES, HIRWAUN. Marwnad i'r Diweddar Mr D. E. Williams. Gwobr, — I I o Prif Ddarn Corawl, Parti Cymysg "Marsedllaise." Gwx>br — 1 1 o a Baton i'r arwednydd. Programmes, i %c. drw/r Post, i'w cael oddiwrtii yr Yegrifenydd^ "YR HEN GAS EG LESTER." Gwelwyd Lester Troedrhiwhednon GydJa'r Gipsies: Yr hen gaseg fu mor ffydd-lom, Gyda'r Gipsies; Ganim bod mewn gwth o; oednn., Gwterthwydi hi aim ddiim ord chwe%.axv? A chaiff 'd'rampantmwvach dtman. Gydia'r Gipsies. 0dJ fydd gweledi yr hen 'Lester3 GydaT Gipsies; Un a gafoddi fyd: mor d^tner, Gyda'r Gipsies; Fe gadff gysgu mwyach alian. M yn)d o gaim i gam i bobmari, Omd 'cha fyned byith i Ganaan: Gyd'a'r Gipsies:. Hen! Haider The South Wales Coalfield; ITS GEOLOGY AND MINES. New Book. Highly Praised. Illustrated. 206 Pages. Cloth Binding, Free.by Post, 5s. 4d, from the Author- riENRY DAVIES, Avenue, Pontypridd, —- :o Treatment of Hernia. odge's Patent Trusses for the Relief and Cure of Hernia. The Lancet, October 3rd, 1885, says' "It is comfortable, adapts itself readily to the movements of the body, and ^is very effective improvement of Trusses, for the treatment of various kinds of Hernia, following the principles laid down by Proffesor Wood, of King's College Hospiital. PARTICULARS.—HODGES & CO., 80, College Strees, Chelsea toodsfi, W