Tarian Y Gweithiwr

PENOD VI. Y CA.STELL. RHYW dri chant olatheni oddiwrthynt, mewn pant bychan yn y mynydd, gyda cheryg mawrion yn ei gysgodi, yr oedd yr hen Dwrch Trwyth, a rhyw haner dwsin gydag ef, yn psrotoi arlwy flas us iddynt. Wedi i bawb gael en digoni o'r bwydydd bras, cychwynodd ein gwron i lawr i'r brif orsaf, ond y swyddogion a safasant ar y mynydd i wylied y cylch. Yr oedd gan y Cymry wylwyr yn mhob cyfeiriad, a nos tranoeth dygodd y rhai hyn y newydd fod y Saeson yn cyfodi eu gwersyll, ac yn cychwyn yn ol tua Chaer. Yr oeddent wedi rhoddi heibio y syniad o ddal ein harwr yn fyw neu farw, a derbyn dau cant o farciau aur yn dal am eu gwrhydri miiwrol. Yr oedd y fath ddrychfeddwl wedi diflanu yn llwyr-yr oedd ysbrydoedd y Seintiau yn ymladd o blaid eu gelynion, Rhyw greaduriaid ofergoelns ofnadwy oedd- ent. Aeth tri mis heibio heb glywed siw na miw am csanynt, ac erbyn hyny yr oedd byddin Glyndwr wedi eynyddu yn ddifawr. Yr oedd yn rhifo yn awr o bymtheg i ddeunaw mil o wyr, ac yn eu mysg yr oedd rhai milwyr rhagorol. Fel yr ydym wedi awgrymu yn barod Arglwydd Grey oedd y prifelyn mawr, a dlal ar hwnwydoedd prif b-tryufc ein gwron. Wedi cadw ei filwyr yn segur am tua thri mis, un prydnawn galwodd hwynt yn Dghyd, a dywedodd wrthynt "Gwyddoch fod ein gwlad wedi myned yn sathrfa—estroEiaid wedi ei meddianu bob cwys, a ninau wedi myned yn gaethion bob copa. A ydym i barhau fel hyn yn dragywydd ? Pa hyd y dyoddefwn i ladron ac ysbeilwyr i fwyta cynyrch ein tiroedd breision a'n perllanau ffrwythlawn ? Ai Cymry ydym, ynte rhyw genedl arall Os Oymry ydym, pa le y mae ysbryd ein tadau ? Pa Ie y mae ysbryd a dewr- der Caradog, Caswallon, Rhpdri Mawr, yr Arglwydd Rhys, Owain Gwynedd, Llywelyn ab Ioiwerth, a Llywelyn ab GruQydd ? Pa Ie y mae eu dewrder a'u medrusrwydd hwy ? A gawn m fynu Cymru i'r Cymry unwaith etc ? A gawn ni ymlii y gelynion allan o'r w ad ? Myfi ydyw yr nnig un o'r llin- t ach brenhinol sydd 'nawr yn fyw, ac yr wyf yn barod i'ch harwain i fuddngol- iatth. Os gwnewch fy nghanlyn i, a bod yn ddewr ac ufydd, bydd Cymru yn eiddo i ni cyn pen blwyddyn. Safwch yn wro!, a mynweh rhyddhau eich gwlad. Gadewch i ni eu gyru yn ol dros y clawdd, a dileu olion eu traed oddiar wyneb y tir. Os ydycb yn fbddlon, dedireuwu cyn diwedd yi wythiaos hon ar Gastell Arglwydd Grey yn Khnthyn. Yr wyf yn nodi hwn rel y man dechrenol, a clicnon eich bod yn gwybod yr achos. Wedi i ni gasglu digon o nerth, tramwywn fel gorchfyg- wyr trwy y wlad, gan yru yr estroniaid yn lluoedd o'n blaenau. Meddianwn ea cestyll, a chwalwn eu holl lochesan yn chwilfriw man. A gawn ni fod yn unol yn ngafael a'r gwaith mawr hwn ?" .p Cawn," ebe miloedd o leisiau gyda en gilydd. Yr ydym yn barod i roddi ein bywydan yn ebyrth dros ein gwlad a'n cenedl." Wedi hyny bloedd- ient u byw iyddo y tywy&og Owain, a byw fyddo y brenin," hyd nes ydoedd y creigiau yn adsain. Ewch i'ch gwersylloedd yn awr," ebe ein gwron, a galwaf am danoch eto cyn nos yfory." Dydd Ian diweddaf deuwyd o hyd i gorff dyn yn agos i hen dip yn Ponty- dwL Yr oedd yn oddeutu 40 oed, ac mewn dillad gwaith. Owelwyd ef y dydd bla^nwol yn chwilio am waith.

CROMWELL. Yr ydym wedi dwyn hanes bywyd a gweithredoedd Cromwell i flwyddjn ddiweddaf ei fywyd, sef 1658. Yr oedd efe ya eael ei flino gas fradwriaetham addiwrth dd/niei pea- rydd, ac oddiwrth bkidwyr Biark IL Ni fyddent y* lloaydd am ddiwrnod, er earcharu a diwyidio y rhai blaeaaf mewn gwrthryfel, eyfodai ereill yn e. lie yn rhyw gorael neu gilydd i'l derrnas, i feeri gofid fw ysbryd ef; gan fod y bradwyr, nid yn unig yn amcanu at derfynu hoedl Cromwell, ond am ollwng dylif o lygredigaeth trwy yr holl wlad, am orthrymu Protestaniaeth, ac am osod Pabyddiaeth hyd y gallent yn srefydd lywodraetbol. Yr oedd efe yn cael ei ofidio gan y newyddion yn nghylch yr erledigaeth oedd yn cael ei chario yn mlaen yn erbyn y Waldensia;d yn Piedmont. Anfonodd lythyr grjmus iawn yn eu cylch at frenin ifraicc, ac at lysgen- hadwr Lloegr yn Ffrainc. Byddai yn anhawdd gweled cyfansoddiadau mwy gallnog La'r llythyrau hyn' Milton oedd ysgrifenydd y llythyr at y brenio. Yr oedd Cromwell mewn trallod blin o herwydd marwolaeth ei blant. Tad tyner oedd efe. Ba farw ei ferch Frances yn Tachwedd, 1657, ari ferch arall, Lady Claypole, Awst, 1658. Ei hoff ferch ef oedd hon. Arosodd efe yn ymyl ei gwely hi am 14 diwrnod cyn iddi farw. Methodd dalu sylw i ddim achosion cyhoeddus yn ystod yr amser hwnw. Malnriodd ei marwolaeth hi ei galon ef. Ond cafodd gymhorth buan yn nyddanwch yr efengyl. Aeth i'w ystafell. Cafodd ryw un i ddarllen y bedwaredd benod yn yr epistol at y Philippiaid, Myfi a ddysgais yn mha gyflwr bynag y bydd wyf, tod yn fodd- Ion iddo. Mi fedraf ymostwng, ac a fedraf ymhelaethu Yr wyf yn gallu pob peth trwy Grirt yr hwn sydd yn fy nerthu i.' Wedi i'r geirian hyn gael eu darllen iddo, dywedodd, Saf- iodd yr Ysgrythyr Iy mywyd uuwaith pan y bu fy mab hynaf farw, brathodd ei farwolaeth ef iy nghalon fel dagr, do yn wir.' Gwyddaf ef beth oedd galaru ar ol ei gyntafanedig,' Zech. xii. 10.Dywedodd fel Dafydd er hyny, 4 Dy air di a'm bywhaodd.' Safodd uwch ben geiriau yr Apostol, Trwy Grist yr hwn sydd yn fy nerthu i.' le,' meddai efe, I Crist Paul yw fy Nghtist inau hefyd.' Yn yr wythnos gyntaf yn Awst y bu hyn. Yn mhen pythefnos wedi hyny, Awst 21ain, ymaflodd twymyn beeth ynddo ef ei hun. Aeth allan i'r awyr agored ar ge n ceffyl, ond aeth ei aflech- yd yn waeth. Cynghorwyd ef i orwedd yn ei wely. Cymerodd y cryd ataol ynddo gyda nerth mawr digon tebyg mewn canlyniad i'w sefyllfa ef lawer gwaith yn nghanol tywydJ anghysur- us yn ei frwydrau. Daeth crefydd ei galon ef i'r golwg ar ei glaf wely. Llefarodd lawer am y cyfamod gras rhwng Duw a'i bobl. Wrth ymdroi yn y gpsely mewn poeioaa dirfawr, dywedai, 'Cyfamod gwir a Santaidd Cyfamod gwir a Santaidd Pwy a'i gwnaeth yn wir a Santaidd ? Cyfryngwr y cyfamod,' &c. Dywedodd wedi hyny Trwy ras yr ydyeh yn gadwe iig, trwy ffjdd, a hyny nid o honoch eich hnnain; rhodd Duw ydyw'. "Amen" ebai efe. Wedi hyny tynodd gysur o'r geiriau yn Esay i. 18. Yr oe Id ei wraig a'i blant yn wylo eddeata ei wely. Dywedodd wrthynt Aroswch yn Nghrist fel na byddo cy- wilydd arnoch yn ei ddyfodiad. Yr hwn sydd yn gwneuthur cyfiawnder sydd gjfiawn,' &c. Trodd ei feddwi weithiau at yr hyn a wnaeth efe er lie sad i'r deyrnas. Ac yn ymyl y byd tragwyddol yr oedd efe yn dawel ei fod wedi gwneuthur ewyllys Daw. Yr oedd gweddiau taerion yn myned i fyny i'r nefoedd oddiwrth filoedd am i'w fywyd gael ei barhau. Gweddiodd ei hun dros bawb, dros ei elynion a'i gyfeillion. Awst 30, ychydig cyn ei farwolaeth ef, ysgubodd storom ofnadwy dros Lundain. Medi 2, clywodd un o'i weis- ion ef yn dweyd, Tn wir y mae Duw yn dda, ydyw yn wir, ni edy efe mo honof.' Nid yw Dr. Daubigne yn credu y ehwedl ei fod wedi gofyn i Dr. Goodwin, 'as caiff dyn rail unwaith a all efe ei golli ef ?' Nid oedd y fath gwestiwn yn gyaon a'i dduwinyddiaeth Galfioaidd ef ei hun, nac a'i ddywed- iadau ereill ar wely angan. Ar y dydd canJynol, sef Medi 8, 1658, dydd Gwener, o dri i bedwar, wedi canal dydd, ehedodd ei enaid, i'r byd mawr tragwyddol, yn ol pob tebyg i Ifynwes Abraham,' yn 59 a S mis oed. Ni chyrhaeddodd y Ideng mlynedd a thrigain' y eonfa y Salmydd am dan- ynt. Pe buasai efe yn byw hyd hyny, baasai hanes Lloegr o hyny hyd yn hyn, ya wahanol iawn i'r hyn y mae hi wedi bod. Effeithiodd hanes ei farwolaeth ef ar bawb trwy y deyrnzs, yn ddirfawr, Scdooddcalonau miloedd i ofid blin. Torodd llawer allan itewn wylofain mawr. Dywedodd un, My poor wife, I know not what on earth to do with her. When seemingly qnainted, she bursts out again into a demonstration of feeling that tears her heart in pieces.' Medd Carlyle Husht, poor weeping Mary! Here is a life battle right nobly done. Blessed are the dead' that die in the Lord. Amer, saith the spirit, Amen. They do rest from their labour and their works follow them.' Gwisgodd brenhiDoeM Ewrop alar- wisgoedd ar ol marwolaeth Cromwell. Gwnaeth hyd y nod Luois XIV. brenin Firainc hyn, er mai erlidiwr crettlon Pro fcestani aid oedd efe. Gwnaeth Richard ei fab gladdedigaeth rwysgfawr iddo. Hwnw a gymerodd ei le ef fel llywodraethwr am ychydig amser, nes i bleidwyr Siarls II. ei osod ar yr orsodd. Cymerodd hyn Ie, o herwydd aeth yr holl deyrnas i'r an- rhefn mwyaf ar ol i Cromwell farw. Aeth gwrthryfelwyr yn erbyn eu gilydd, a difethwyd hwynt gan eu gilydd. Gwnaeth annuwioldeb teyrnasiad Siarls II. bob peth ag oedd yn bosibl i dynu gwarth ar goffadwriaeth Crom well. <9nd y mai Carlyle, Macauley, a Dr. Daubigne, ac eraill wedi dyrch- afn ei enw o ladw oesau o anwiredd er- ledigaethus, a orchnddiai ei gymeriad ef. "Dyn Dnw" oedd efe, er fod ei olygiadau ar lawer o Dethau yn ang- hywir. Un o wioniaid, un o gewri penaf holl oesodd amser oedd ete. Brenin ar ddynion oedd efe. Yr oedd efe yn corffori ynddo ei hun bob mawredd sydd yn y dysgawdwr a'r lljwydd. Yr oedd y natar ddynol yn ufyddhau iddo mewn modd gre^yddol. Cymerai dyneliaeth awgrym oddiwrtho yn nghylch beth i'w wneud a'r amser y dyJid ei wneud. Rex, Roi, Rheolwr, brenin gwirioneddol oedd efe. Geilw y Germaniaid frenin yn Konning. Golyga Can mng; sef Gallnog ddyn. Yr enw sydd ar rai o fawrion swydd- ogol y Saeson yw' worship,' neu 'worth- ship,' dyn yn meddu haeddiant neu werth, Un felty oedd Cromwell. Rhaid i'r 'worthship' hwn, y 'gall- uogddyn' llywodraethol, fod yn ddyn cywir, ei boll galon yn ei eiriau a'i weithredoedd, ae yn ddyn o ffydd a ph^nder fynoldeb. Nid yw hyn yn golygu fol un eng- raifft o ddynoliaeth gwympiedig yn cyr- haedd y radd uchaf o ragoroldcb, yn ol safon perffeithrwydd. Burym, neu gasgliad o glychau dwfr, coeg, diflan- edig, ydyw y gwagtraff o iaith mewn molawd barddonol, abriolohiinwedd- au bron tn hwnt i berffeithrwydd ei hun i ddyn-llmhyw ddyn—ag y mae anmherfieithrwydd yn hanfodol iddo. Ac maeyr wybodaeth mai (hwyddiaith, heb ronyn o gre I yn ei gwaelod hi, yn y dyn a'i cefnyddia, yw y twr b'odau a osodir ar lawer gwaeHdyn wedi gwneud barddoniaeth yn gydymaith teganau plentynaidd y byd i raddau gofilws. Er by a i gyd, y mae rhyw i dy nion fol Moses, Datiiel, Paul, Luther, a Chrom- weli, wedi cyrhaedd mor agos i safon porffeithrwydd, mewn cydmariaeth i ereill, fel y mae holl oesan amser yn eydsynio yn eu mawl i'w rhinweddau. Yn ol fel y bo y dyn mewnol' yn ol Dnw,' y bydd gwir fawredd gorchjm- ynol yn mantellu y dyn allanol o'i am- gylehiadau. Reality! Reality! Real- ity! mewn tebygolrwydd i'r Uuw mawr cyfiawn, trugayog-Daw y Gwir- ionedd, sydd yn cyfodi dyn i awdur- dod dylanwadol ar y byd. Hyny sydd yn ei gyfodi i dipyn o'r arglwyd iaeth yr hon a feddienid gan Adda cyn iddo bechu. Y dysgleirdeb hwn ar wyneb Moses a roddodd iddo arglwyddiaeth ar ddwy filiwn o Anffyddwjr yn yr anialwch, arglwyddiaeth mor bwy&ig, fel y tarawyd ei chwaer ef a gwahan- glwyf, ac yr agorodd y ddaeareisafn I lynca Corah, Dathan, ac Abiram, am ei gwrthwynebu hi. Preeenoldeb Daw gydag Israel a achosodd i Bahab ddweydamdanynt, 'Eich arswydchwi a syrthiodd arnom ni, a Holl drigolion y wlad a ddigalonasant rhag eieh ofn.' Gwiriwyd hyn yn llythyrenol yn hgnes Cromwell. Ond hyn a gynhyrfodd fyddinoedd y tywyllwch yn ei erbJj. ton. fel yn erbyn Crist a'i Apostolion, y rhai ofddynt yn llawn o'r Ysbrjp Glan. Yr oedd y byd yn eu cashpni am nad oeddynt o'r byd.' Ar ol Cromwell, daeth ililuw o eindra a rhagrith, ac erledigaeth i* bob llygedyn o ddaioni. Barn Siafj. II., a'i ffryndiau ar Cromwell, cedd 11. un peth a barn cythreuliaid ar Grrtt a'i ganlynWJr. Yr awr wedi i Crom- well farw oedd awr rhagrithwyr egl- wrsiga 'a galluy tywyllwch.' G«naeSi- ant eu goreu i daflu llaid ar yr aur coethedig oedd yn nodwedd Cromwell. ODd sychodd y liaid, ac y mae yr holl fyd wedi ei chwythu ymaith. Y mae yr aur Cromwellaidd yn dysgleirio ac a ddysgleiria byth bythoedd. [DIWEDD]. »

ENWOGION SIR GAERFYRDDIN. HOWELL, JOHN, (lOAN GLAN DYFR- OEDD). Ganwyd y lienor llafarus hwn mewn lie a elwir Cware Llwynpiod, yn mhlwyf Abergwili, yn y flwyddyn 1774. Ni chafodd ond ychydig fanteision addysg pan yn ieuano, mwy na ilawer ereill o feibion y dalent, ond cafodd ei osod yn egwyddorwas i ddysgu y greft wehyddol cyn iddo gael amser i ddysgu elfenau gwybodaeth. Dilynodd yr al- wedigaeth hon am rai blynyddau. Ond gan ei fod mor awyddus am wybod- aeth, ac nad oedd y gwydd (loom) a'r wsnol yn caniatau iddo ddigon o amser i ddarllen, ac yn neillJuol nad oedd y treft yn un ddigon manteisiol iddo i efrydu ei bwnc, sef cerddoriaeth, efe a datlodd yr offerynau byn o'i liw, ac a unodd a chwereuwyr seinoifer Gwir- foddolion sir Gaerfyrddin, {M>litia\ Trwy ymddygiadau gweddus, a chyn- ydd cyfiym yn y rhan yr ymgymerodcl a hi, enillodd barch ae ymddiried y swyddogion, fel y dyrchafwyi ef p. fuan i fod yn life Mayor. Rhoddodd hyn fantais iddo i ych wanegu ei wybodaeth, t!wy ganiata: iddo fwyoamser i efrydu 1 byncian oeddynt Cerddoria yddiaeth, a Rheolau Bar-iJu-iiefef?* Gymreig. Pan dorodd terfysg alian yn yr Iwerddon, cafodd y fyddin y perthyn- ai efe iddi ei gorchymyn i'rwhdhono, ac aeth yntau gyda'r adran, a bu yno hyd nes gostegwyd y terfysg. Pan dy chwelodd yn ol o'r lwerddon, penod- wyd ef yn athraw yr Ysgol Genej laeth. ol yn Llanymddyfri; ac yr celd yn meddu oymhwysder neillduol i'r swydd, a llanwodd hi yn anrhydeddus hyd ddiwtdd ei oes. Yn y flwyddyn 1824, cyhoeddodd gyfrol o farddoniaeth, dan yr enw Blodau Dyfed,' yn gyfrol wy thplyg. Cynwysa y gyfrol hon tua 128 o gyfan- soddiadau gwahanol awdwyr, ac yil ei plith 19 o'i eiddo efei hun. Y mse J detholion yn hynod dda, ac y mae yn gyfrol bur doarllenadwy. Gwnaeth Mr. Howell wasanaeth i'w genedl trwy gyhoeddi y gyfrol brydf'trth hon, oblegyd y mae yn ddiamhen y buasai llawer o'r cyfansoJdiadau sydd ynddi yn myred ar ddyfsncoll oni bae hyny. Coir yn y gyfrol 23 o gyfansoddiad- au yr enwog ienan Brydydd Hir, gyda <'etholion o waith y Parch. Eliezet Williams, Daniel Ddu o Geredigion, Edward Richard, Ystradmeirig, &c. Ystyrid ef yn fardd gwjch iawn ei hun, ond nis geilir rhesn ei gyfansodd.. iadau tel rhai yn meddu gradd uchel o'r tan barddonol. Eto, y mae rhyw beth yn hynod o fwyn a theimladol ynddynt. Dyma engraff neu ddwy o'i fedrusrwydd eDglynol ENGLYN IR HAF. Crofaiw, wych iarddwjchf biiddjdd—gwiW < Yn glacu r holl feusydd, [leeol, Addurno, deilio dol dd, A gras Duw, 8A gwreB d dd. CYMRU FU CYMRU FYI D. 1 Rhowch csteg yn date ar un dydd, f odyr Alto n frwd ii Ilowenydd: Ctmru fa, Cymru a fjdd li abaniad ar ei ch/nydd. Cadhrn In ben Gym a gynt, Mevn grymus, LwyJus hel>nt, Arwraidd hyd JT awrhoij, Cad»odd hi hiaith l^yef^ith Icn, A chywram rbweg^i chf-erydi, Oidum hyd y faru a fydd. Gtwiw n tttrlol Cantorioo,—a Thelyn A tbeolu o Feirddioa, A Iaith h) f a eithafion Yn m..trch ydyw haiddwch hon. Dbu y day dyddiau d-dwyddyd,—-hcena« Ddihunir Celfrddyd Yn ddidwyll IhWD ddywedyd Fod tin Hiaith yn h&nMtth bjd Yr oedd Mr. Howell yn ftieddu Wy- bodaeth gyffredicol eacg iawn; a <^dl