Welsh Newspapers
Search 15 million Welsh newspaper articles
5 articles on this Page
O WAIN GLYNDWR.
O WAIN GLYNDWR. PENOD III. YN YR ALLT. EBBYN eu bod wedi croesi, yroedd rhyw beth tua thri dwsin o saethsu wed; cael eu gollwngar ea holau, ond dim ond un a dderbymodd niwed. Glyncdd saitk yn nghefn un o hon- ynt, ond nid oedd yn saith grenwyn- ig, ac felly gwellnaodd yr arjholl cyn pen vchydig ddyddian. Wedi glauio yn ddyogel yr ochr draw, syllent trwy y gwyll yn eu holau, a gwelent ddyn- ion yn gwau a gwibio yn ol ac yn mlaen fel ellyllon. I'r coed yn awr," ebe ein gwron. Y mae y lie hwn yn rhy beryglus i aros ynddo." Ct Gwir," ebe Cadifor, ['• ond pa beth ydyw yr hwdwch du yna sydd ar wyneb y dwfr ?" Yn mha le ?" Yn right ar eich cyfer." Yr wyf yn gweled -wn i ddim." "Gadewch i mi ei gynyg—yr wyf yn meddwl mai pagan ydyw." Taflodd ei fa oddi&r ei fraich, ac wedi gosod saeth arno, tynodd yn gryi a ffwrdd ag ef, a chyn pen eiliad yr oedd y gwrthddrych yn soddi yn gyf- 9 lym o dan y dwfr. "Un pagan yn llai eto," ebe efe, gan droi a dilyn ei gyfeillion tua chwr yr anialwch. Ni fnont yn hir cyn cael eu hnnain yn y lie mwyaf anial ag oedd i gael y pryd hwrw yn Ngogledd Cymru. Yr oedd yr anialwch hwn yn cyrhaeddyd o yn a208 i Flint; ac i lawr i ymyl Caer Estyn. Gwir fod ambell i lecyn glas bychan i'w canfod yn awr ac yn y man rhwng y tyrau coed a'r llwyni an- ial, ond nid oeddynt ond ychydig. Gweithiodd Glyndwr a'i wyr eu hun- ain i mewn i'r goedwig fawrefldog hon, a chawsant yno ddigon o noddfeydd a dyogelwch, ond yr oedd peth arall yn dechreu eu blino yn awr, ac hwnw yc beth pwysig hefyd. Pa beth am ym. borth. N id eedd ganddynt ymborth i.w gaeljr ac nis gallent fyw yn hir iawn yn eu dyogel-nau hebddo. Pa beth oedd i'w wneud. Prydnawn tran- -ith, cofiodd ein gwrGlf" fod un Ifor ab ctruff/dd, nca yr Arglwydd Ifor iel y gd 'l,j e:-ë J" ¡' j'■ vdig tu isaf i Fijo^ a phei?derfyE;;i*.» wnend prawfl gared "grwydd, bu yn hynod llwyddia^ss. ('1, ddigon o ym- borfcn, a f,^ n! iiayi od a chyrchu rh xr?. ;j, oedd y bonedd- wr v J yri burtl (us agos i Glyndwr, •jtm <rxj daiGlyndwr pa un a oedd yi-. s din i Harri a'i peidio. Os oedd y ngy faill i Harri, yr oedd ar ben arno ef i gael un caredigrwydd oddiar ei law, ond trodd y fusnes yn llwyddiant peraaith. Amfynyd, goddefer i ni droi yn ol tua Chaer i edrych pa fodd y mae pethau yn myned yn y blaen yno. Pan deall- wyd fodein gwron wedi diane o'i gall, aeth yn ifw nd wr ffair trwy yr holl le. Nid oedd rhyw lawer o filwyr yn y castell ar y pryd, ond yr ychydig oedd yno, a gawsant eu gosod'ar waith bob copa. Yr oedd Harri ar y pryd yn Henffbrdd, a chafodd wybod am yr an- ffawd cyn nos tranoeth. Pan glywodd y néwydd, aeth yn fwy na haner gwall- gof, ac un o'i weithredoedd cyntaf yd- oedd tori ymaith benau y ddau filwr oedd yn gwylied ein gwron yn y car- char. Y peth nesafydoedd addaw dan cant o farciau aur am gael golwg ar Glyn- dwr yn fyw neu yn farw. Nid oedd o bwys pa un. A'r peth nesaf drachefn ydoedd gorchymyn saethu ceidwad y castell, Wedi gosod y gorchymynion hyn mewn gweithrediad, aeth pob un ar ei eithaf i chwilio am y gelyn. Yr oedd dan cant o farciau aur yn swm ofnadwy, ac yr oedd perygl ein gwron llawn cymaint oddiwrth ei gyfeillion ag ydoedd oddiwrth ei.elynion. Am y fath diysor, yr oedd canoedd o Gymry a fuasent yn gwerthu eu mameuchwaeth- ach estroo. Aeth saith niwrnod heibio beb i ddim o bwys ddygwydd, ac erbyn hyny yr oedd y fyddin fechan a lechai yn yr allt wedi dyfod yn bur gysurus. digonedd o ymborth a dillad yn dyfod iddynt yn ddyddiol. Ond ar brydnawn y seithfed dydd, fel yr oedd ein gwron a'i brif was yn sefyll ar dalp o graig fechan yn ymyl y gwersyll, sylwasant fod yr awyr yn hynod goch i lawr rhyngddynt a Wrexham a Chaer Estyn. Dalient eu golygon yn sefydlog yn y cyfeiriad hwnw, ac yr oeddent yn mpthu deall pa beth oedd yn ei achosi. Yn juhen ychydig troisant eu golygon i [ bwynt Rhyddlan, ac yr oedd yno hefyd yr un peth-cochni dros yr holl awyr- gylch; ac yn fuan darfu iddynt sylwi ei -fod yr; un peth drachefn o bwynt yr EryrL Nis gallent ddyfalu pa beth oedd yn bod. Hwyrhaodd cyn hir, a phan yr aeth yn mlaen tnag wyth neu naw o'r gloch, deallasant fod y goedwig fav/v ar dan o gwr i gwr, ac yr oeddent hwythau'yn ei chanol. Pa beth oedd Fw wneud yn awr! Yr oedd dianc yn beth anmhosibl. Yr oedd diluw o dan rbyngddynt ag allan yn mhob cyfeiriad. Y gwir yw, yr oedd y goedwig 31 y pryd yn llosgi mewn cant ag wyth o fanau, fel yr oedd dianc yn beth yn ymyl bod yn wyrth. Yr oedd yn rhaid iddynt ddyoddef cael en llosgi yn fyw! Pleth. odd y foneddiges ei dwy fraich am wddf ei thad, gan ei gusanu yn 8Wyd- wyllt; ond ni ddywedodd air wrtho. Yr oedd ei thad yn sefyll yn fad, gan ddal ei olygon yn sefydlog ar y ddaear ac yr oedd yn hawdd deall fod ei feddwl yn terfysga fel mor aflonydd. Yn mhen ychydig cyfododd ei ben i fyny, ac wedi syllu ar ei gyfeillion, dywedodd mewn rhyw lais rhyfedd o doddedig, "Nh gallwn wneud dim yn a-y-r ond trosglwyddo ein hunain i ofal y Forwyn. Gadewch i ni wynebu angau yn wrol. Chwi fy mhlentyn, cewch farw yn fy rtghol. Dyma ein terfyn Yr ydym yn gorfod marw yn herwydd twyll a chelwydd. Gadewch i ni or- wedd o dan y llwyn acw, a phob un i afaelyd yn Haw y llall." Yr oedd rhai o honynt yn wylo yn dorcalonus, ac creill yn Uefain ar y Forwyn a'r Seintiau ac yr oedd- ent yn sicr o fod yn gwaeddu yn ddi- dwyll ac yn onest. Ar yr adeg yma yr oedd Cadifor a Cadell yn sefyll ych- ydig bellder oddiwrth eu cyfeiUion, ond nid oeddent hwythau chwaith yn ym- ddangos yn rhydd oddiwrth fraw a dychryn.
CROMWELL.
CROMWELL. Yr oedd Fleetwood yn llywyddu y fyddin yn yr Iwerddon. Mewn llythyr at hwnw, mewn siaith wythnoaarol dechreuad gweithrediadu y Senedd ne- wydd, y mae Cromwell wedi rhoddi cipolwg ar sefyllfa pethau. Dywedai wrtho ei fod am ymlwf bro ar ol yr effengyi yn mhob peth, a dymunai ran yn ngweddiau Fleetwood i'r perwyl hyny. Dywedodd na bu erioed mewn mwy o eisiau help ei gyfeillion Crist- ionogol. Yr oedd yn dymuno cael cymeradwyaeth yr holl saint, ond cwynai nad oedd yn ei gael. Cydmarai ei hunan i Moses pan y ceryddodd efe y ddau Hebread am gweryla a'u gil- ydd. Yr oedd yn methu cadw crefydd- wyr neu y saint yn gytun a'u gilydd. Nid efe oedd y cyntaf na'r diweddaf i lafario yn ofer yn y fath orchwyl. Hynod oedd clywed Cromwell, y cawr- ddyn, yn ngwyneb siomedigaeth, yn y mater hwn, yn mabwysiadu geiriau y l Salmydd, '0 na bae i mi adenydd fel Golomen I yna yr ehedwn ymaith ae y gorphwyswn.' Ymddengys nad oedd y Senedd ne- wydd o seintiau yn gwneud ei gwaith i'w foddloni et: Kr hyny ymdrechodd i wneud gwaith da am dros bum mis. Yn ol barn Carlyle, nid oedd yn gwneud y gwaith hyny yn annoeth, fel yr haerai gelynion Cromwell. Ym. drechoddi wnend ei waith i ledu Crist- ionogaeth wirioneddol hyd ag yr oedd modd; ond parodd hyny i ragrithwyr gyfodi yn ei erbyn. Profwyd mai nid cyfreithiau seneddol yw y moddion i wneud y boblogaeth yn grefyddol. Dileodd y Senedd hon y degwm, a gosododd ar droed ryw lwybr arall i gynal y weinidogaeth. Peryglus yw ceisio gwnend cyfnewidiadau a ddi- wreiddiant hen sefydliadau llygredig. Y mae perygl i hen dy anniben, trwsgl, ddyfod lawr ar ben y rhai a geisiant wneud diwygiadau ynddo. MeDtrodd y Senedd hon ddileu y Court of Chan- cery. Yroeddhynyn fwy peryglas nag ymhel a nyth y cacwn. Y rheswfla oedd fod ynddo 23,000 o achosion wedi bod yno am 35 mlynedd er colled dir- fawr i ganoedd o- bobl. Y mae yr achosion hyny heb gael eu penderfynu hyd heddyw, ar ol dysgwyl 200 mlyn- edd a rhagor am hyny! Digiodd cyf- reithwyr y deyrnas fod y Senedd wedi beiddio ymyraeth a'n hawliau hwy i ysbeilio dynion, a gobiriadau, a ffurf. iau red tape, ac a holl droellau buran- geisiol y circumlocution office. Yr oedd nyth snghyfiawndsr mor gryf, fel y bu y rhai oedd ynddi yn alluog i derfynu hoedl Senedd diwygiadol Cromwell, yr hon a lysenwid y Hare- bone Parliament. Felly y barna Car- lyle. Dywed efe hefyd fod dilead y degwm gan y Senedd hono wedi codi storom yn mhlith y monopolists Egl- wysig, a bod y storom hono wedi rhoddi help i storom y cyfreithwyr i suddo y Senedd ddiwygiadol i'r dyfn- dfr. Cyfreithwyr a chlerigwyr oedd y rhai a felldithiwyd yn fwyaf gerwinol gan Grist. A'u cydy;iigynghoriad hwy a'i dygodd ef i'r grocs mewn ychydig amser. Daioni a chjfiawnder llym ei weinidogaeth ef, fel ei fywyd a'i weith- redoedd ef, a gynhyrfasant ddigllon- edd y cyfreithwyr a'r degymwyr cler- igol. 1-aioni a chyfiawnder Senedd ddiwygiadol Cromwell a'i dygodd hithau i'r gpoesbren. Ond y mae gwaith hono gyda'r Arglwydd,' ei (barn gyda Duw.' Y mae anfarwol- deb yn perthyni'w daioni a'i chyfiawn- der hi, er iddi gael ei ebyfrif yn I ys- gubion y byd a sorod pob dim,' gan y rhai sydd wedi gwneud bywiolaethau bras a thywysogaidd ynolynclam gan- oedd o flynyddau trwy 1 werthu y cyf- iawn am arian, a'r tlawd am bar o esgidiau.' Y bobl orthrymus hyn yn nghanol tomenati llygredigaeth Sod- omaidd teyrnasiad Siarls II., aethant yn fras, tewychasaat, pwyntiasant, trwy ddyheu ar ol llwch y ddaear ar ben y tlodion, gwyro ffordd y gostyngedig, gorwedd ar ddillad wedi eu rhoddi yn ngwystl wrth allorau, yfed gwin di- rwyol yno, sathru y tlawd, dwyn y beichiau gwenith oddiarno-pan yn adeiladu tai o gareg nadd, ac yn planu gwinllanoedd hyfryd iddynt eu hnnain, blino y cyfiawn, cymeryd gwobrau, ac yn troi heibio y tlawd yn y porth.' Felly y desgrifia y proffwyd Amos y fath ddynion a chlerigwyr a chyfreith wyr amser Cromwell. A dywed am danynt, I cas ganddynt a geryddo yn y porth, a ffiaidd ganddynt a lefaro yn berffaitb,' fel Senedd ddiwygiadol Cromwell. Gorchyinynant i'r pro- ffwydi, gan ddywedyd, na phroffwyd. wch.' Gorwedd y maent ar welyau ylory, ac ymestyn ar eu glythau, a bwyta yr wyn o'r praidd, a'rlloio ganol y cut. Y fant win mewn phiolau, ac ymirant ^enianfc pepaf; ond nid. ymofidiant lSn ddryllio jGWBph.' Am ddywadjd. y pethau nchod oddi- wrth Dduw, aeth pobl y Chancery a'r clerigwyr yn Israel yn erbyn Amos. Cyhuddwyd cf gan offeiriad Bethel, yr hwn a ddywedodd, 4 nj, ddichon y tir ddwyn m )joll eiriau etf Dywed- odd yr offeiriad hwnw '¥th Amos, I Ti weledydd dos, ff) ymalth i wlad Judah, a bwyta fara yno, a phroffwyda yno na chwanega brofFwydo yn Beth- el mwy, canys cygegr y brenin yw, ty y frenhiniaejbh Y'W.' Slaf i'r brenin llygredig Jeroboam oedd yi ti uchod, fel yr c«idd offeiriti^ i .^I Loegr i Siarls XJif 4 j Penderfynodd, dynion du,,i~* j Senedd ddiwygiadol, fod gweinidogion, annuwiol, awyddns am fudr elw, i gael eu diswyddo. Bu dadl boeth ar y mater am ddeg diwrnod. Yr oedd pleidwyr ejerigwyr a chyfreithwyr yn y Ty. Btiont mor gyfrwys a myned yn gynar i'r Ty un boreu cyn i'r dynion duwiol- frydig ddyfod i mewn, a phendertyn- asant roddi i fyny i law Cromwell fod- olaeth y Ty. Gelynion cyfiawnder a chrefydd a wnaethant hyn, tra yr oedd y dynion da yn esgeuluso bod yn gall fel y seirff. Cydnebydd Hume fod gelynion y dynion da wedi penderfynu gwneud y gwaith yn absenoldeb y diwygwyr. Ond yn ol golygiad Carlyle, ymae Hume yff dweyd anwiredd mawr wrth geisio dangos fod Cromwell am i'r Senedd ymddiswyddo ei hun. Dyw d Carlyle, The Lord General Cromwell testified much emotion and surprise at this result.' Felly y barna Dr. D'au- higne hefyd apt, yr amgylchiad. Y Toriaid yn y Senedd, noddwyr llygred- igaeth, pleidwyr offeiriaid a cyfreith- wyr llygredig, a derfynasant hoedl y Senedd dda hono trwy gyfrwysdra a thwyll. Hwy a greasant yr achlysur i swyddogion y fyddin benderfynu gosod Cromwell yn benaetb, yn Lord Protector. Hwy a daflasant ddibris- dod ar weithrediadau y Senedd. Dylid ystyried mai amcan gwneud tegwch a phob blaid yn y deyrnas a barodd i Cromwell ddewis dynion o fath y rhai uchod, i fod yn aelodau yn y Senedd. Ar yr nn pryd, iawn yw cydnabod i Cromwell dderbyn yr ymddiswyddiad o law y Senedd. Gallasai beidio gwneud hyny. Ni pheidiodd er iddo synu fod y weithred wedi cael ei chyf- lawni. Dylid ystyried hefyd nad oedd y Senedd hon wedi cael ei bethol yn rheolaidd gan bobl y wlad yn ol Magna Charta. Efe ei hun oedd wedi dewis aelodau y Senedd. A diau iddo gael siomiant mawr ynddi. Dylid ystyried hefyd fod y Senedd hon wedi ceisio di- wygio y deyrnas mewn ystyr grefyddol a nerth cyfraith seneddol. Ond er y gellid dadleu o blaid yr hyn a wnawd ar gyfrif amgjlchiadau eithriadol, tlnwyddangos fod amcan Cromwell a'i blaid yn dduwiolfrydig, eto eglar yw mai yr egwyddor wirfoddol mewn cysylltiad a chrefyddoli trigolio > gwlad yw jr un iawn, a cbymeryd yr olwg oreu ar bob peth a wnaeth Cromwell fel dyn dnwÍol a nerth y cled iyf Y cleddyf cedd wedi gosod i fyny y Senedd at amcanion efengylaijd. Gwywodd ffrwyth y cleddyf yn hyn, o ran y ffarf seneddol, er fod y gwaith a wnawd, a'r amcanion iddo yn dda a chlodfawr. Aeth fiVwyth y c!eddyf yn ol at y cleddyf. Aeth yn fater o angenrheidrwydd i'r swyddogion mil- wrol i ystyriecl beth a wnelent yn nes- af, gan fod eu Benedd hwy wedi myned yn erbyn y creigiau. Teimlent fod eisiau un dyn mewn awdurdod i reoli byddin trigolion y deyrnas, fal y gwel- sent yn y fyddin filwrol. Nid oeddynt wedi gweled llwyddiant yn y fyddin filwrol yn deilliaw o amider cynghor- wyr.' Yr oedd synwyr a pbenderfyn- iael un dyn, sef Cromwell, wedi gosod buddngoliaeth bythgofiadwy yn nwy- law dyrnaid o bobl o dan yr amgylch- iadau mwyaf anfanteisiol, ar ot i ami- der cynghorwyr ddwyn y fyddin bron i ddinystr. Gwelent long y wladwr- iaeth yn cyflymu trwy nerth y storom, tua'r creigiau, a bod eisiau cadben medrus a gwrol, ac un wedi arfer sicr- hau buddugoliaethau ar for a thir. Ac nid oedd neb pnd Cromwell yn meddn y nodweddion angenrheidiol. Dim ond iddo ef gael boll gyfrifoldeb gweinydd- iad y vladwriaeth ar ei ysgvsyddau ei bun, a bod holl swyddo^aethau ydeyin- as yn orphwysedig ynddo ef fel canol- bwynt awdurdod, yr oedd sicrwydd y byddai y cwbl yn myned yn mlaen yn llwyddianus. Yn Rhagfyr, 1653, yr oedd yr hel- bul yn achos ymddiswyddiad y Senedd. Diwrnod du yn Llundain oedddydd JLlun, Rhagfyr 12fed, 1653, pin y cy- merodd hyn le. EtHrychat at Cromwell. Efe oedd meistryram gylchiadau. Ymgynullodd aW ef gyngbotfa o swyddogion mil wrol ac oaJU. Pender- fynodd y gyngh "tU i'w osod ef yn Lord Protector • f Common- xcealth of • otland, and Ireland. Ehoddw Mo ef yr aw- durdod mewn^grr-tf ra ijol. A sefydl- wyd"cyn^horfa o \l; i;eu 21, i'w cy- n'.rtlr^vo Y'^M\ysgrifei.awdur- r J.ciiad e: VL" (j thyglau. i.Gusod^yd ddydd to tr mrwysg, yn llys 'Chancy, iter Mall, lie yr oedd y baru r ac ereill yn eu haddurn wisgoedd, u'r bobl ynbloedd- io mewn effalth, by w fyddo y brenin.'
.0,. ENWOGION SIR GAESFYRDDIN.
0, ENWOGION SIR GAESFYRDDIN. EVANS, JOHN, Y CENADWE. Ganwyd y gwr dysgedig a defnydd- iol hwn yn ardal Meidrym. Wedi der. byn addysg foreuol yn ardal ei enedig- aeth, dechreuodd bregethu gyda'r An. nibynwyr, ac anfonwyd ef i Athrofa Caerfyrddin, i dderbyn addysg briod- ol i'r swydd bwysig yr oedd wedi ym- aflyd ynddi. Pan yn efrydn yn y Coleg, teimlodd awydd i fyned yn Geahid vr, er cyhoeddi cenadwri hedd i deulu duoa Latakoo, yn neheubarth Affrica a chafodd bob cefnogaeth i gario ei am- ,can i ben. Yn mis Rhagfyr, 1814, cafodd ei ordeinio yn Nghapel Heol Awst, Caerfyrddin, fel cenadwr cym- wys 1 fpned allan a'r efengyl i blith y Paganiaid. Yr oedd ei urddiad yn amgylchiad neillduol, gan mai efe oedd y eyntaf a urddwyd yn Nghymru i fyned yn genadwr i wlad dramor. Gadawodd wlad ei enedigaeth yn y flwyddyn 1815, gan ganu yn iach i luaws o berthynasau a chyfeillion, er mwyn gweini cysur a [dyddanwch ys- brydol i drigolion duon ac anwybodus Latakoo. Dywedir fod tua ugain o wahanol Iwythau o amgylch Latakoo 1 yn llefarn yr un iaith, a bwriadai yntau gyfieithu y Beibl i'r iaith hono, gjda phregethu yr efengyl i'r gwahanol Iwythau. a sefydlu yn eu plith orsaf genhadol. Ond, ar ol cyrhaedd y lie, trodd pethau allan yn ei erbyn, fel na chaniatawyd iddo aros yn Latakoo; ac ar ddeisyfiad Arglwydd C. H. Somer- set, Rhaglaw Penryn y Gobaith Da, AI efe a gymerodd ofal yr eglwys yn Car- adoc, Mebenn, 1817, allafuriodd yno gyda diwydrwydd a llwyddiant mawr hyd ei farwolaeth. Yr cedd wedi llwjddo i enill serch ac ymddiried y tdgolion i'r fath radd- au, fel yr ym dyrentyn lluoedd i wran- do arno yn pregethu, a gorfodid ef y ihanamlaf i Vfeinjddu yr oidichadau yn yr aw yr agored, am fod yr eglwys yn rby f. ch i gynwys y gynrilleidfa. Ba yr arferiad hwn mor niweidiol iddo yn hinsawdd boeth Aflrica, fel y llwyr gollodd ei iecbyd, a gorphenodd ei yrfa Rhag. 30ain, 1823. Claddwyd ef gyda pharch a galar mawr, ac adeilad- wyd eglwys newydd uwch ei weddill- ion, a gosodwyd yr areithfa ar ei fedd. Yr oedd Mr. Evans yn wr o gynedd- fau cryfion, yn Gristion diwyd, ac yn un a gerid yn fawr gan bawb a'i ad- weinai yn Nghymru ac yn Affrica.
EVANS SAMUEL, (GOMER).
EVANS SAMUEL, (GOMER). Ganwyd y lienor enwog a dysgedig hwn mewn amaethdy o'r enw Llwyny- piod, ger St. Clears, yn y flwyddyn 1793. Pan yn 14 oed, gosodwyd ef yn egwyddolwas i ddysgu y gelfyddyd o argraffu gydag un John Evans, ar- gryffydd yn Nghaerfyrddin. Wedi treulio saith mlynedd i ddysgu ei gelfyddyd, parhaodd yn ngwasan- aeth Mr. John Davies, cyhyd ag y bu y gwr hwnw byw. Yr hyn a'i dygodd i sylw cyffredinol yn y wlad oedd ei waith yn ymgymer- yd a'r Ewydd bwysig o Olygu Seren Gomer. Bu yn golygu y cyhoeddad gorwych hwnw am bum mlynedd ar ugain, ar ol yr enwog Joseph Harris. Tra y bu Mr. Evans yn y swydd bwy- sig hon, yr oedd holl ofa] y swyddfa arno, ac heblaw darller y prawfleni, a gwella gwallau y gohebwyr, gwasan- aethodd ei genedl yn fijddlon trwy ysgrefenu lluaws o erthyglau gwir fuddiol ar wahanol bynciau i'r cyhoedd- iad oedd dan ei ofal. Bu hefyd yn golygu argraffiad 0 Eiriadur y Dr. Richards o Lyn, a diwygiodd lawer arno, ac a ychwaneg- odd amryw ganoedd o eiriau ato, erei wneud yn gyflawnach, ac felly yn fwy gwasanaethgar i'r genedl. Am y pedair blynedd olaf o'i fywyd, bu yn golygu y Medyddivsr yn Nghaer- djdd, a chyflawnodd ei swydd yn deil- wng o hono ei hun. Yn ystod ei arosiad yn Nghaerdydd, cyhoeddodd Y Gomerydd, yr hwn sydd lyfr gwerthfawr ac athronyddol ar iawn lythyreniad yr Iaith Gymracg, Mae y llyfr hwn yn drysor gwir werth- fawr yn Llenyddiaith y Cymry, ac yn un o'r rhai gorea cs nad y goreu oil, i gyfarwyddo llenorioa ieuangc i ys- giitenu yr Iaith Gymraeg yn gywir, Dyiai ppb lienor ieuangc feddn ao astudio y Ily r gwerthfawr hwn, a chaiff pwy bynag a wnelo hyny ei dalu gyda liog. Wedi treulio oes i wasanaethu Ilea- yddiaeth ei wlad, heb dderbyn ond ychydig am ei lafur mewn ystyr ariaa- ol, bu yr enwog a'r defnyddiol Samuel Erans farw yn Nghaerdydd, Awst 3C, 1856, yn 63 mlwydd oed, achladdwyd ef yn y gladdfa berthynol i Gapei y Bedyddwyr yn y lie. i »
EISTEDDFOD CAERYNARFON.
EISTEDDFOD CAERYNARFON. Beirniadaeth cur Farddoniaeth y Mesurau Rhyddion. Y BTJOEILGEKDDI.—PARHAD. Y Dosbirth Blaenaf. Mae'r cerdoi sydd yn ffurfio y doabarth hwa o nodwocd aruohe), galluog, a choeth iawD. Ni fnasem yn atal y wobr oddi with un o'r rhai sydd yn ffurfio yr ail ddoebarth; ond am y rbaisyddyn hwn, y mt»e pcb un o henynt yn llawer mwy m. gwetth y wobr; ac cid gormod yw dweyd eu bcdxyn d, ilwng i'w rhesi yn nh'tth ein Bcgojlue^dci goraf. 11. Eryri.-Tu, 550 o lira.l&a. x Dar. lab, Rhys Goch, Bi-yri, Dafydd Naiimor a Cfwen o'i* Ldoi. Yma Oatgcsir Goch yn foneddwr cyfJethog ao ha<I" frydig, yn noddi D"fydd Naumor, t'r ddau yn caru Gwen o'r Dcol. Adroddt yr hines yn effo thiol gan fngail oed. ranns o'r enw Owen Llwyd y Llynan, wrth Hywel, Lugtil yr Hafod Wen, AC: Dpngosir dymutird olaf tad Gwen ar. iddi briodi B-hjs Goch, a'i phecdeyfyn-' iad hithaa i boidio, er mai hyn oedd ei e"ais olaf, yn dra effeithiol. Mae y gerdd hon ya un fywiog t c awenyddol iawn drwyddi, fel y deogyk; yr-erghreifftiau eanlyuol:— Fry, fry, ar ysgwydd lydan Yr Arau wrtho i hun, Eiateddai tugail ceini A'i gcrgi wrth ei gIUD; I Tr'hedvrid a delorti Yn byfr d uwch fi ten, A'r wyn islaw a n- idi< ct O gwmpis Carnedd Wen.