Welsh Newspapers
Search 15 million Welsh newspaper articles
4 articles on this Page
--
OWAIN GLYNDUPK. PENOD I. Y CENADON. YR oedd yn foreu hyfryd yn Gorphen- af. Yr oedd anian yn gwenn, yr adar yn cann, y detaid yn prancio ar hyd y llethrau, a'r anifeiliaid cyrnig yn pesgi ar hyd y gwastadeddau breision. Tua deg o'r g och y boreu hwnw, gwelid dyn \n esgyn i fyny yn araf a phwyll og tua choryn y mynydd a elwir Cyrn y Brain arno, ynswyddDinbych, Gog- ledd Cymru. Fel y dywedwyd, yr oedd yn teithio yn araf a phwyllog ac yr oedd ei holl agweddion yn profi ei fod mewn myfyrdod dwys. Tra yn myned j — y j rhagddo, taflai ei ireichiau allan, cauai ei ddyrnau, a chadwai ei olygonyn setydlog ar y ddaear. Wedi iddo gyr- haeddydcor >n uchafy mynydd, eistedd- odd ar graig o gryn faint, a throdd ei wyneb i fyny dros y dyffryn bras oedd odditano, hyd nes iddo ddyfod at Rhnthyn, ac yn y man hwnw cadwodd ei olygon yn sefydlog am gryn ams r. Wedi eistedd am ryw haner awr, cyf- ododd ar ei draed, a cherddodd yn ol ac yn mben ar hyd y mynydd gan siarad yn uchel wrtho ei hun, Y raae dydd dial yn yr ymyl. Ni chaiff estroniaid ein gorthrymn yn dragywydd. 0 Gymru dylawd, y mae dy drigolion wedi myned yn gaethweis- ion, a'th gyfoetb yn meddiant gormes- wyr. A ydyw pethau fel hyn i bar- hau byth ? Ydyw. Nis gelli byth mwy ymryddhau. Y mae dy dynged wedi ei selio. Y mae dy wroniaid y naill ar ol y llall wedi cael en rbifo i'r bedd: y mae y cleddyf a'r fwyell wedi rhoddi bedd anamserol iddynt. O! Gymru dy- lawd, dis gelli ymryddhau mwy. Rhaid ymfoddloni, er bod y dryehfeddwl yn ofnadwy ac yn annyoddefol-caeth- weision tragywyddol rhaid iv ni fod bellach. Ond am danat ti, sydd yn cyfaneddn yn y Castell acw, cofia fod amser setlo cyfrif i fod rhyngot ti a minan rhyw ddiwrnod. Ni chei wledda a phesgi ar yr eiddo fi. 0 1 ellyll tragywyddol, pa hyd y dywedi gel- wydd ? Pa hyd y cymer y ffwl yna ei dwyllo genyt ? Os ydwyt yn teimlo dyddordeb mewn llunio brad yn fy er. bynucofiaj^^ser sobr$n ddweyd, Caiff hwn ddrachtio y dafn olaf o waed dy galon-caiff hwn symud dy ran anfarwol i fJsg ellyllon, a'th rhan farwol i'r clai—i'r clai a ddywedais-yn ymborth i fwystfilod y maes a ddylas- wn ddweyd. Caiff y blaidd, y llwynog, a'r eryr ymborthi ar dy gnawd. 0 ddi- afol so etifedd y fagddu fawr. Ai ti sydd yn lladrata fy eiddo ? Aros J ym- bwylla." Yna dyrchafodd ei olygon i fyny tna'r nen, gan ddywedyd mewn Uais difrifol, 0 I Forwyn Santaidd, eymhorth fi. 0 Sant Paul anwyl,estyn dy law. Gwel fy nghyflwr truenus: y maent yn lladrata fy eiddo. Y maent yn fy ngalw yn fradwr, ac nis gallaf ddy- oddef y fath gymeriad. Gwyddost fy mod yn ddyn gonest a didwyll. 0 Sant Pedr, trugarha wrthyf." Ar hyn safodd, gan edrych yn fyfyr- iol ar y ddaear, ac wedi bod yn y cyflwr hwnw am rai mynydau dywedodd, "Pob peth yn iawn. Hum. Nis gwnant; nis gallaf ymddibynn arnynt: mynaf brawf." Y na gosododd ei gleddyf yn y wain, a ffwrdd ag ef yn frydog i lawr dros lechwedd y mynydd. Ein harwr ydoedd j gwr hwn, a chyrhaeddodd S.vcharth, sef ei balas ei hun, erbyn tri o'r gloch y prydnawn. Pan yn dynesu at ei gastell, canfyddodd dri dyn yn aefyH ar gyfer y porth gogleddol, ac adnabyddodd hwynt mewn tarawiad. "Pa beth sydd yn bodheddyw?" ebe efe yn ddyataw wrtho ei hun, "Barri yn aflonydd eto. A ydyw efe a'i Grey yn bwriadu lladrata chwaneg a fv eiddo ?" Erbyn hyny yr oedd yn mlaen, a chyiar choud un o'r dynion ef gan ddy- wedyd, Y mae yr Arglwydd Owain wedi bod yn mwynhau golygfeydd naiur, gallwn feddwl." Y mae Arglwydd Talbot yn iawn," oedd yr ateb, "yr wyf wedi bod ar g#ryn uchaf Oyrn y Brain, ac wedi bod yn syllu ar y wlad oddiamgylch. Spt y mae y brenin ? a ydyw yn mwyn- un iechyd da ? Pa bryd y cawsoch elwJl arno ?" Mor ddiweddar a thri diwrnod yn ebe yr un gwr, ac y mae gwym gttoadwri oddiwrtho atceh efrwi. I Ataf fi ?" ebe ein harwr, gan agor ei ddan lygaid mesrysdau fyd, ataf fi. Wel, de'wch i mewn, a gadewch glyw- ed." Wedi myned i ystafell eang ac addurnedig, tynodd Arglwydd Talbot ddan bapyr o'i logell, ac a'n darllen odd yn araf a phwyllog ac wedi iddo orphen, neidiodd Glyndwr ar ei draed gan ddywedyd. "Celwydd bob gair. Ni chlywais i air o son am ei ryfelgyreh-dim gair hyd y mynyd hwn." Y mae efe wedi dattfon at ch," ebe Hywel Sele. Yr oedd y gwr hwn yn gefnder i Glyndwr, ond yn gyfaill calon i'r brenin, ac felly cafodd ei ddewis yn un o'r cenadwyr at ein gwr- on. Yr wyf yn dra sier fod y wys wedi cael ei hymddiried i Arglwydd Grey chwanegodd. I Arglwydd Grey ?" ebe ein har- wr yn fyfyrgar, "y wys wedi cael ei hymddiried i Arglwydd Grey Hum. Yr wyf yn gweled. Nid oedd yn ddigon i'r ellyll hwnw i ladrata fy nhiroedd, ond ihaid iddo hefyd fy nangos yn fradwr ger bron y brenin Do, lladrataodd dros dri chan' erw o fy nhiroedd, a dyma fe yn awr yn ceisio fy llofruddio mewn gwaed oer!" ) A ydyw yr Arglwydd Owain," gof- ynodd yr Arglwydd Talbot, am ddy- wedyd na chafodd y wys ? "Yd wyf," oedd yr ateb. "Ni welais gymaint a cherpyn o honi. Os rhodd- wyd hi i Grey, y mae ganddo efynawr." Edrychodd y tri boneddwr ar eo gilydd am rai mynydau heb ddweyd gair, ond torwyd aT y dystawrwydd yn mhen ychydig trwy i Hywel Sele ddy- wedyd, "Y mae byn yn rhyfedd. Gwelsom ef yn ei chael, a gwnaeth yntau lw y bnasdi yn ei chludo i chwi'; ondyn awr nis gwn: y mae y peth yn rhyfeda." Ydyw," ebe Talbot, ond yr ydym yn rhwym o weithio y gorchymyn allan." Yr ydych yn iawn," ebe Ranwlph de Kondon, yr hwn oedd wedi tod yn fad hyd y pryd hwnw, Yr ydym yn rhwym o'i gymeryd i Gaer." Cymeryd pwy i Gaer ?" gofynodd ein gwron. Eich eymeryd chwi," ebe Talbot: a-L'fS6 JrSryifmil uer§0 ohwi ymddangos ger ei frow." Safodd Glyndwr ar ei draed, ac es- tynodd ei gorff lluniaidd i fyny, gan ddweyd, Nis gall Brenin Lloegr fy ngorfodi. Yr wif yn dywysog Cymreig, a gallaf olrhain fy llinach yn ol hyd at Rhodri Mawr. Genyi fi y mae bawl i eistedd ar orsedd Cymru, ac nid gan neb arall. A welweh chwi y cleddyf yma sydd yn crogi wrth fy ochr ? Bu hwn yn cael ei drafod gan Rhodri Mawr, Gruffydd ab Cynan, Owain Gwynedd, Iorwerth Drwyndwn, Llywelyn ab Iorwerth, Gruffydd ab Llywelyn, a chan yr Ar- glwydd Rhys, brenin y tywysogion Oymreig. Do, bu y cleddyf hwn yn cael ei drafod gan y rhai yna oil. A ydyw Harri, Brenin Lloegr, mor bres- aidd a gorchymyn i mi ymddangos ger ei fron? Nis gallaf, ac nis gwnaf chwaith." "Byddai yn well i'r Arglwydd Owain i ystyried pa beth sydd ganddo mewn llaw," ebe Talbot. "Ni charwn iddo ddyiod i ofid a thrallod, yr hyn fydd yn sicr o'i gyfarfod os gwna wrthod." A ydych chwi yn atebol am fy nyogelwch i fyned a dyfod ?" gofynodd ein gwron. Ga lwn feddwl ein bod yn rhwym," ebe Hywel. Yn sicr," ebe Talbot, "byddwn yn rhwym o ofalu am danoch hyd nes y byddoch yn dyohwelyd i'ch castell." "Eithaf gwir," ebe Ranwlph. "Caiff osgordd o filwyr iV ddanfon adref yn ddyogel." Purion," ebe ein gwron. "Byddaf gyda chwi boreu yfory." Da genym glywed," ebe Hywel. Cychwynwn gyda thoriad gwawr."
Advertising
AT GANTORION, AHEITHWYR, A SIAB- ADWYR CYHOEDDUS CYMRU.—George's Cambrian Voice Lozenges for Singers A Public Speakers. These Lozenges rends the voice STROJW AND CLEAR AS A BELL. Patronised by eminent Musical Celebre- ties and Public Speakers. Price 3d. k 6d. per box. Sold by all respectable Chemists. Proprietor,—J. E. GEORGE, M. R. P. S., Hirwain. Yn awr yn barod, prig MOSES A JOSUA, AT WMuaeth Ysgolioa Sabbothol, Gjma&fa- o«dd y Plwit, T*mlw/r D«, fcc., &c., »r yr an cynriun a • ChaaUNi Jtaeph.' Orf trir at jrecmtwr, H. DATIBS, A.C., tbrth, BMMO, twn y etheeddwt, D. Joins, Axgntt- YdL BboIpDedre. Raaboa.
+— CROMWELL.I
+ — CROMWELL. Ar ddydd Mercher, y 3ydd o Fedj, 1651, y cymerodd brwydr Caerwran- gon le rhwng Cromwell a byddin Siarls II., yn mhen blwyddyn ar ol brwydr Dunbar. Brwydr oTphenol oedd hono rhwng Cromwell a'r Scotiaid o blaid Siarls. Torodd hono ben y ddadl ym- aiiQ. i miaaawyd y irwyar ar aawy ochr i afon Hafren, yr bon sydd yn tarddu yn mynydd Plinlamon, yn myned heibio Llanidloes, Drefnewydd a'r Trallwm, yn sir Drefaldwyn, yn troelH oddeutu yr Amwythig, yn myned heibio i Gaerwrangon a Chaer- loyw, ac yn arllwys ei hun i sianel Bristol. Bu yr afon hon yn dyst o wrhydri Cromwell yn Caerwrangon. Yr oedd dinas Caerwrangon, (W orees- ter), ar yr un ochr i'r afon a byddin Cromwell. Ond yr oedd Siarls yn y brifeglwys, ar nen y cloobdy yn gwel- ed pa fodd yr oedd byddin Oromwell yn croesi yr afon ar bont o fadan tna'r ochr orllewinol i'r afon i rnthro ar y Scotiaid. Gyrodd hwynt ar ffo dros y perthi. -Meddyliodd Sia Is y gallai y milwyr oedd gydag ef yn y ddinas wneud ymosodiad ar Cromwell o'r tn dwyrehnol i'r afon. Trodd Cromwell yn ol dros y bont o fadau i gwrdd a milwyr Siarls. Yno yr oedd byddin y I Scotiaid yri ceisio dyfod allan i goncro Cromwell s'i fyddin, ond y cwbl yn ofer. i Mentrodd Cromwell yn nghanol y tan i ddweyd wrthynt am roddi eu harfau i lawr. Yr ateb a roisant oedd saethu ato ef a'i filwyr. Gwelir wrth hyn nad oedd efe am dywallt gwaed y Scotiaid pe bnasai modd i'w hachub. Deg o'r gloeh y noswaith bono, wedi terfynu y fuddugoliaeth fawr ar ol brwydTo am odAeutll pump o oriau, > sgrifenodd Cromwell lythyr at gadeir- jdd Ty y Cyffredin, yn rhoddi hanes am y fnddugoliaeth. Dywedodd ei fod yn flinedig ar ol gwaith y dydd, ond yr ysgrifenai efe hanes y gweithred- iadau. Cymerodd dwr oddiar y gelyn a throdd ei fagiielau ei hun yn ei erbyn. Ystyriodd efe mai un o'r brwydrau poethaf a gafo M efe oeddy frwydr houo. Dywedodd yn ei lythyr mai yr Hwc a greoddjy milwyr, y Daw mawr, a roddodd galon ynddynt i rytela.. Meddai efe, Yr Arglwydd Dduw Hollallnog a Innio ein calonau ni i fod yn wir ddiolehsjar am hyn, oblegyd ei waith ef ya unig yw byn.' Aeth efe a'i fllwJr i mewn i'r dref gan ymladd a'r gelynion ar hyd yr heelydd. Cynaer- odd y cwb] a feddai y gelyn yn arfau rhyfol ao yn nw/ddau at ei bwrbas, Yr oedd y rhytelwyr yn ymladd dyn ya erbyn dyn, a phioellau, <&c. Cy- merodd Cremwell oddeutu saith mil ya garoharorwB, a llawer o swyddog- Jon y fyddin—aristocratiaid ma*Tlj3 ( Diangodd llawer ymaith; acy1^. iwyd hwynt gan filwyr Cromwell* 5 oedd ei filwyr ef mewn gwahanol au o'r wlad yn gwylied i rw)'f^L Scotiaid l ddychwelyd i'w gwlad* hunain. Ymddengys mai oddeutn Jon y fyddin—aristocratiaid ma*Tlj3 ( Diangodd llawer ymaith; acy1^. iwyd hwynt gan filwyr Cromwell* 5 oedd ei filwyr ef mewn gwahanol au o'r wlad yn gwylied i rw)'f^L Scotiaid l ddychwelyd i'w gwlad* hunain. Ymddengys mai oddeBtn^l o wyr meirch a ddiargasant, oddeotu pedwar mil o filwyr CrcBQ^| y n eu hymlid i geisio rhwystro ddychwelyd. Yn ei lythyr ar WJ dywed Cromwell,' What fish they catch, time will declare.' Dywed lyle fod un o elynion Cromwell st ei amser ef, yn swyddfa Ty y Cy^fj in, nen lie byneg y eadwyd y lly^ rod y swyddwr hwnw wedi ysgn'jj gogyfer a'r frawddeg uchod,' this.' Yr oedd hyny yn dang^J eglur nad oedd un amean gan yt j r.r dnrdodau wedi i Cromwell fsr- wneuachwareuteg a'i goffadwriaetb J Dywed efe yn y llythyr fod bydd^ |Jj Scotiaid yn 16,000 mewn nifer, ac^ oedd efe yn credu iddo ef golli rb^ J na 200 o filwyr yn y frwydr. II))Y, wrth Dy y Cyffredin yn y llythyr, g wyf yn hyf i grefu yn ostyngedigj jj pob meddwl yn tueddi i anrhyd^j Duw, yr hwn sydd wedi rhoddi y waredigaethfawr; ac na byddo der ei drngareddau parhaol ef i ni fod yn falch ac yn rhoddi ffor<*y j* chwantan llygredig, ond y bydd J Arglwydd yn cadw y genedlyy J tyngedig, ac y byddo trugaredd, j, ? iawnder, a gwirionedd yn dylifo wrthych chwi, fel cydnabyddiaet& ddaioni y Duw Graslawn.' YsgrifenoddCromwell ddau v at Dy y Cyffredin yn cynw y iadau uchod o hanes y fr | Gorchymynodd y Sened au hyn yn sael eu dail pud yn Llundain arc ol, yn nghanol diola eidfaoedd. Yr oedd dinas sefyllfa anniben. iav wyl ar ol y frwydr. gareharorion yn y k gwyddent hwy beth a Yr oedd celaneddau ffylau yn llenwi yr h. ik- arglwyddi boneddig j aiiou o'u fcyllau, lie guddio. Yr oedd Hamilton wedi cael ei ar y pedwerydd dydd; Derby yn glwyfedig.' rr" deyrnfradwr, a thorwvrf aith yn Bolton, lie y Carcharwyd ereill s Yn mhen naw di well i Lundain. Fe. cafodd dderbyniad r. gan y Senedd a chan r i siaradodd efe lawei Canmolai ereill, a rh y fuddugoliaeth i Dd. Brwydr olaf Crorr oedd y frwydr yn Q yr oedd brwydrau aros. Terfynodd hefyd odwyr Scotland a St oedd Monk, nn o br I Cromwell, yn carip^ S otiaidi'w derfyn. Cyn j an o amddiffynteydd j hono. Yr oedd .yn fiv cryfoeth..Bu galanaste' dref p) n iddi gael ei chy" Svvrth, garw oedd Monk. yr eisteddai pwyligor new) aethol. Cjmerodd hwynt garcharorion, ac an onocd hv j Twr yn Llundain. Yf oedd j blaenor y fyddin yno. A sth Scotland felyr Iwerddo^up lywodraeth viromwell. Anfonodd wyr yno, y rhai na edrychent rhyw hawl ond hawl chw^i^Jft | Cyfaddefa y Scotiaid, medd C*r 1 yr hwn sydd yn fro'lor o'r wlad ei hnn, na lwyddodd yr efengyl yn f^y yn Scotland na than aeth Cromwell. Cyfaddefant het> pob peth yn cael ei gadw yn "T e{<P mewn ystvr wladoL Dywed Siarls II. wedi dianc o Gaeiwr8 Teithiodd 26 o fllldicpedd phwys yn nghwmni oddentu 60 ^1' eillion. Er mwyn dyogelwch iodd y buasai yn well iddo ben ei hnn. Gadawodd bwy11^^ ddweyd beth o^dd ei amcan. cyfarwyddvd Iarll Derby, tna thy ffermwr ar Jp Stafford* Ac er fod marwo Hume, yn cael ei bygwth yn pfwb a roddent nodded i S:«rl.» ffi rmwr yn ffyddlon iddo. Siarls mewn dillad priodol i
ENWOGION SIR GAERFYRDDIN.
ENWOGION SIR GAERFYRDDIN. EVANS, JOHN, LLWYNFFORTUN. Ganwyd y dyn rhyfedd hwn yn mis Hydref, 1779, mewn amaethdy o'r enw Cwm Gwen, yn mhlwyf Llanfiangel- ar-arth, yn agos i Bencader. Enwau ei rieni oedd John a Rachel. Yr oedd ei fam yn un o'r gwragedd hynod hyny sydd yn cael eu geni i'r byd fel o bwr- pas i fagu enwogion. Ni chafodd ei rieni ond dau o blant, mab a merch, a John oedd yr hynaf o bedwar blwydd. Cafodd ef ei eni i fod yn bregethwr, ac nid oedd ynddo gymhwysder i wneud dim arall. Felly y mae y rhan fwyafo feibion athrylith, y mae holl gyneddfau y meddwl YD- ddynt, yn rhedeg yn yr un cyfeiriad- un gyneddf yn llyncu nerth yr boll rai ereill. Wel, un o feibion athrylith oeddybhn Evans, Llwynffortun, ac yr oedd ei holl feddwl yn myned yn y cy- feiriad pregethwiol. Mantais fawr iddo ef oedd fod ei rieni yn grefyddol, ac yn neillduol ei fam. Yr oeddynt hwy yn aolodau yn eglwys yr Annibyn- wyr yn Mhencadair; ao yr oedd ei dad yn ddiacon yn yr eglwys hono. Yr oedd ei fam yn fenyw o dymher addfwyn a thyner, ac yn meddu ar allnoedd meddyliol oryfion. Yr oedd wedi enwogi ei hun er yn ienane fel un rhagorol i drysori gwirioneddau y Beibl yn ei chof; ac yr oedd hyny yn ei chymwyso i fod yn athrawes addas i'w unig fachgen. Nid esgeulusodd ei dyledswydd ar y pen hwn ychwaith, oblegyd dywedir fod John yn medru darllen y Beibl pan yn bedair blwydd oed. Diamheu fod ei fam yn credu fod ei bachgen bychan i fod yn wr mawr yn Israel, pan oedd hi yn ei fagu, oblegyd tystiai ei chwaer, fod ei mam yn ei gymeryd yn ami o'r neilldu i'w gyflwyno i'r Arglwydd mewn gweddi. Pan ddaeth yn ddigon hen, anfonwyd ef i'r ysgol i Bencader, at un Mr. Evans, offeiriad. Yr oedd hwnw yn ddyn hynaws, ac o synwyr cryf, ond fel Ilawer ereill, yn rhy hoff o'r cwpan meddwol, a hyny wedi bod yn achos iddo gael ei droi allan o'r offeiriadaetM. Bu wedi hyny am rhyw hyd yn yr ys- gol gydag un Mr. Jones. Symudwjd ,°-' vy -o unes, mab Maesynoni. Yr oedd y gwr hwn wedi ei ddwyn i fyny yn Rhydychain, er mwyn bod yn offeiriad, a bu wedi hyny yn gweinidogaethu yn Llancun- llo, yn sir Aberteifi. Yr oedd o ran ei sefyllfa yn dra chysarns, Be addysgai ycbydig o ysgolheigion yn nhy ei dad pan yn ddyn ienanc. Dyna yr amser y bu mab Cwm (fcwen gydag ef; ac ymddengys iddo barhau yn yr ysgol am rai btynyddau, pryd y dysgodd y Groeg, y Lladin, a'r Hebraeg yn lied wych., ond ni wnaeth hyny ar draul es- geuluso y Gymraeg a'r Seisneg—yr oedd yn berffaith hyddyBg vn v rhai hyny. Yr oedd ei ath/aw yn deall ei dymher yh dda, ac ymddengys ei bod ill dau yn llafurio dan yr un anhwyl- der, sef iselder ysbryd, ac felly yn galln cydymdeimlo a'u gilydd. Yr oedd ei athraw yn ei adael i ddyfod i'r ysgol, ac o honi pan Y minai, gan y gwyddai nad oedd nn dyben ymgyn- dynu ag ef. Nid oedd dim cymhwys- der yn ei feddwli ddysgui rhifyddiaeth, a phan ddeallodd ei athraw nad oedd ganddo archwaeth at mathematics, ni cueisiodd wasgu hyny arno. Nid oedd hyny yn nn arwydd o fychandra yn mab Cwm Gwen, mwy nag yn Cole- ridge, Byron, Thaller, &e. Wedi gadael Mr. Jones, aeth i gadw ysgol ei han i Bencader, pan oedd o bymtheg i un-ar-bymtheg oed. Yr mhlith ereill o'i ysgolheigion yno, yn oedd dau ddyn ieu-ux/o'r enwau John- Lloyd a Thomas Davies, y rhai wedi hyny fuont yn weinidogioa ffyddlon a detnyddiol, Lloyd gyda r Annibynwyr, a Davies gyda'r Bedyddwyr. Symndodd 9 Bencader i Lanpnm- saint i gadw lsgol, ond ni fu yno yn hir cyn iddo gael ei an fan i'r Coleg Henadurol i Gaerfyrddin, yr hwn a lywyddiA ar y pryd gan y Parch. D. Peters. Y naddengyg fod argraffiadau crefydd- ol ar ei feddwl er cyn cof ganddo, y rhai a roddwyd trwy offerynoliaeth ei fam dduwiol. Pan oedd yn yr ysgol gyda Mr. Jones, Maeiynoni, arferai fyned allaa i'r caeau i bregcsthu cyn uno a chrefydd. A phan oedd yn cadw ysgol yn Mhencader, arferai ef a'r ddan gyfaill a enwyd, sef J. Lloyd, a T. Daviei, bregethu i'w gilydd, cyn i ua o h*Qynt aradel erefydd. Ymddengys mai ya Gwaaa Ifer yr atth gyntaf ab y Trefnyddion Calfinaidd, ond ni fu yno ond mewn un society. Yr oedd wedi arfer myned gyda ei rieni i Ben- cader, ond yr oedd yn methn bod yn gartrefol yno, er mai dyna y fan yr addolai ei dad a'i fam. Wrth weled hyn aeth ei dad ag ef tna'r New Inn, gan ei sryflwyno i sylw hen flaenor o'r enw Thomas Bona, gan ddweyd, Dyma fe i chwi, yr wyf fi wedi methn yn lan a gwneud dissenter o hono." Yr oedd yn un-ar-bymtheg oed y pryd hwnw. Dechreuodd bregethu yn Hyd- ref y fiwyèdyn ganlynol yn Llanpum- saint, lie yr oedd yn cadw ysgol. Wedi iddo ddechren pregethu, an- fonwyd ef fel y soniwyd yn barod i'r Col3g i Gaerfyddin, ac er na fa yno yn hir, diamhen i'w ddyfodiad i gyffyrdd- iad a'r Parch. D. Peters, fod o les yn awr iddo. Yt oedd ef yn eithriad i bawb ereill yn y Coleg, fel yn mhob man arall, ac yr oedd wedi ei lwyr lyncu i fyny gan ei hoir waith-preg- ethu. Un tro pan ddaeth Mr. Peter i mewn i'r Col6g, yr oedd yn pregethu yn egniol, heb un dyn yn ei wrando, pryd y dywedodd yr athraw, John John, pa le y mae y gwrandawyr?" Nid wyf yn gwybod yn siwr, my dear sir," meddai, "en colled hwy yw hyny." Wedigadael y Coleg, bu yn pregethu am amryw flynyddau yn mhlith y Trefnyddion Calfinaidd, nes cyrhaedd poblogrwydd mawr. Pan yn 29 oed, priododd weddw or enw Mrs. Jones, yr hon oedd yn byw ar y prydjyn Llwynffortun. Y flwyddyn ganlynol, urddwyd ef yn ddiacon gan Watson, esgob Llandaf. Nid oedd y Trefnyddion Calfinaidd wedi llwyr ddadgysyfrtu oddiwrth yr Eglwys Sef- ydledig y pryd hwnw, ac nid oedd neb yn eu plith ag hawl i weinyddu Bed- ydd a'r Swper Santaidd, ond rhai wedi derbyn urdd Eglwysig.