The London Kelt

HEN LYFRAU NEWYDD. ["YNY LLYVYR HWNN" 0 dan olygiaeth Mr. J. H. Davies, M.A., a "OLL SYNWYR PEN KEMBERO Y GYD dan olygiaeth Mr. J. Gwen- ogfryn Evans, D.Litt. Cyhoeddedig gan Jarvis a Foster, Bangor. 1902.] Dyma ddwy gyfrol hir-addawedig wedi eu cyhoeddi o'r diwedd. Tybir yn gyffredin, mai hwynthwy oedd y ddau lyfr cyntaf a argraffwyd erioed yn y Gymraeg; ond i ba un y perthyn yr anrhydedd o fod y llyfr cyntaf "nis beiddiwn farnu, oherwydd y mae dau lyfrbryf mor enwog a golygwyr yr ar- graffiadau presenol yn methu'n lan a chytuno. Myn Mr. J. H. Davies mai i'w gyfrol ef y priodolir, yn gyffredinol, yr urddas o fod yn rhag-redegydd ein llenyddiaeth; tra, ar yr ochr arall, y mae Mr. Gwenogfryn Evans yn dadleu mor fanwl a thwrne mai i'w lyfryn ef y dylid rhoddi hyny o glod. 0 dan nawdd Urdd y Graddedigion Cym- reig y cyhoeddir y cyfrolau yn awr, a rhaid dyweyd fod yr Urdd wedi gwneyd yn ddoeth i sicrhau y cywreinion hyn, gan eu dwyn o fewn cyrhaedd i efrydwyr ieuainc ein hanes a'n Henyddiaeth. Prin y gellir eu galw yn llyfrau gwerthfawr o ran eu cynwys rhagor na'u bod yn hen ac yn ddyddorol, a'r unig beth pwysig i'r lienor ynglyn hwy yw yr iaith a arferir ynddynt a'r dullwedd cyffredinol o gyflwyno llenydd- yddiaeth y genedl yn moredydd yr argraff- wasg. Am y gyfrol fechan a adnabyddir o dan yr enw Yn y Llyvyr hwnn," y mae'r llyfryddion hyd yma wedi cymeryd yn ganiataol mai hon yw cynyrch cyntaf y wasg Gymreig, ac mewn rhagymadrodd galluog a hanesyddol, y mae Mr. Davies yn yr argraffiad presenol yn cad- arnhau hyny mewn modd sydd anhawdd i ni beidio a'i dderbyn. Nid yw hanes y cyfnod ei argraffwyd yn rhyw eglur iawn yn llenydd- iaeth ein gwlad, ond y mae meddwl am 1546 fel y flwyddyn y gwelodd oleuni dydd yn ein harwain yn ol i bellderoedd tywyll y gor- phenol. Nid yw'r cyfrolau a drowyd allan y pryd hwnw mor gyffredin a nofelau chwe- cheiniog heddyw, ac am hyny, nis gellir casglu prawfion a ffeithiau ynglyn a hwy mor ami ag y gellid ddymuno. Hyd yn ddiweddar, nid oedd neb yn y genhedlaeth hon na llawer un o'i blaen wedi gweled y gyfrol hon. Nid oes, mor bell ag y deallwn, ond un copi ar glawr, ac y mae hwnw wedi dod i feddiant Syr John Williams mewn dull hynod iawn. Yn ol rhagdraeth Mr. Davies ceir cyfeiriadau at y llyfr mewn amryw hen nodiadau llenyddol, tua'r blyn- yddoedd 1567, 1648 a 1717 ac hefyd yn 1749, ond o'r fiwyddyn hono ymlaen collwyd pob golwg arno nes deuwyd o hyd i gopi yn liyfrgeil Castell Shirburn, rhan o hon a bryn- wyd yn ddiweddar gan y Barwnig Feddyg Cymreig enwog. Mae'r ffaith fod y llyfr yn cael ei restru o dan yr enw Beibl" yn y cyfeiriadau olaf a nodwyd, yn brawf nad oedd yr ysgrifenwyr hyny wedi gweled y gyfrol, oherwydd nis gellir ei restru o dan y fath enw o gwbl. Math o almanac crefyddol ydyw, yn cynwys y Deg Gorchymyn, y Gredo a phethau cyffeiyb, ac ni roddes yr awdwr yr un enw arno rhagor na gosod gwyneb-ddalen yn traethu beth oedd prif gynwys y llyfr, gyda'r dyddiad (1546) ei argraffwyd yn Llundain. Un Syr John Prys oedd yr awdwr, a gwr enwog yn y gyfraith ac yn hanu o deulu yn y Deheudir ydoedd, ac y mae'r hanes dyddorol a roddir am dano ef a'i gyfnod gan Mr Davies yn ddarllenadwy dros ben. Mae ol ymchwil- iad dyfal yn y cyfan, ac yr ydym yn diolch o galon i'r Urdd a'r golygydd am gyflwyno y fath eglurdeb i lenorion presenol ein gwlad. Yn ychwanegol at II y llyfr cyntaf," ceir adargraffiad o'r pamphled cyntaf" a ar- graffwyd yng Nghymraeg, a gelwir hwn o dan y teitl rhyfedd "Ban wedy i dynny." Priodolir hwn i William Salesbury, ac achos J ei gyhoeddiad oedd syniadau newydd yr eg- lwys Babaidd ynghylch priodas, &c. Am "Oil Synnwyr pen" &c., gellir ei alw yn gasgliad o ddiarhebion Cymreig, a dydd- orol yw sylwi mor hen yw llawer o'n dywed- iadau heddyw, megis "Rhwng y ddwy stol ydd a'r dyn i lawr. Hir pob aros. u Haws doedyt mynydd na myned trostaw. "Deuparth gwaith ei ddechreu." Casglwyd y rhai hyn, mae'n debyg, gan Gruffydd Hiraethog, prif fardd Gwynedd, a chopiwyd hwy gan William Salesbury. Fel y sylwyd eisoes, ni wyddis yn sicr p'un ai hwn ai y llall yw y llyfr cyntaf, ond cydnebydd Mr. Evans nas gallasai fod wedi ymddangos cyn 1546 ond mai'r tebygolrwydd yw iddo ddod o'r wasg tua'r un adeg a Yn y llyvyr hwnn." Os felly, priodol iawn oedd cyhoeddi y ddau lyfr eto am yr ail waith ar yr un adeg. Fel y Hall, nid oes ond un copi o'r gyfrol hon eto ar gael a chadw. Y mae ein cenedl o dan ddyled drom i'r ddau chwilotwr dyfal am gymeryd y fath drafferth gyda'r llyfrau dyddorol hyn, a hyderwn y rhoddir iddynt groesawiad calonog gan nifer fawr o lengarwyr ein gwlad. Cyhoeddir hwy mewn modd destlus gan Mri. Jarvis a Foster, Bangor, mewn tri o wahanol argraffiadau, (I) Japanese vellum, bound limp or half morocco, 12s 6c. (2), Hand made paper edition, 7s 6c. (3), Ar- graffiad y bobl, llian, 2s 6c net.

Nid oedd y tywydd yn rhyw ffafriol iawn mewn rhai pleser-fanau yn ystod Gwyl y Banciau. Cafodd cyfeillion Undeb Ysgolion Sabothol Llundain amser go dda yn Hatfield Park ddydd Llun. Deallwn i amryw o'r dinaswyr gymeryd mantais ar y gwyliau a thalu ymweliad a'r Hen Wlad. Bu Cymry'r de yn treio'u dwylaw yn erbyn gwyr Awstralia mewn chwareu cricket yr wythnos hon. Ar hyn o bryd mae nifer fawr iawn o ym- welwyr yn aros yn ardal Bethesda, mwy nag a welwyd yno erioed. Un daioni o anghyd- fod y chwarel ydyw ei fod wedi dwyn y lie i sylw cyhoeddus fel Ile dymunol i ddieithriaid fwynhau eu gwyliau ynddo. Bu farw Mrs. Parry, priod y diweddar Dr. Griffith Parry, Carno, foreu Llun yn Llys Eiddion, Llanrug (cartref un o'r meibion, sef y Parch. R. Parry, B.A., gweinidog eglwys M.C., Llanrug, a gynt o Stratford, Llundain). Yr oedd Mrs. Parry a Miss Parry newydd ddyfod i ymsefydlu i Lanrug o Garno. Hysbysir am farwolaeth y Parch. Evan Lewis, Lampton, New South Wales, y gwein- idog Ymneuliduol Cymreig hynaf yn Aws- tralia, wedi bod yn y weinidogaeth yn y drefedigaeth hono am yn agos i 40 mlynedd. Ei weinidogaeth gyntaf oedd eglwys Anibynol Dolwyddelen. Bu dros haner canrif yn y weinidogaeth. Soniai rhai o ohebwyr y papyrau dyddiol am ryw Mr. H. D. McLaren fel y gwr tebycaf o ddilyn Mr. Samuel Smith fel aelod Rhydd- frydol dros sir Fflint. Tybed y rhaid i Gymry sir Fflint gyrchu Ysgotyn rhagblaen, heb gymaint ag edrych o gwmpas am Gymro dawnus ? Os rhaid cael dyn o'r Alban, beth am Dr. Henry Jones ? Yn yr etholiad cyffredinol diweddaf, daeth Mr. J. C. Wason allan fel Undebwr yn Ynys- oedd yr Orkneys a'r Shetlands, a chipiodd y sedd oddiar y Rhyddfrydwyr. Oherwydd y rhyfel, treth yr yd, a'r Mesur Addysg, mae barn y gwr erbyn hyn wedi newid, ac y mae wedi anfon at ei etholwyr i ddyweyd nas gall efe gefnogi y Weinyddiaeth bresenol yn hwy. Bwriada gymeryd ei sedd gyda'r Rhyddfryd- wyr o hyn allan ond nid ydyw am gynyg ei hun am ail-etholiad.