Y Gwladgarwr

MADOG LLWYD. PENOD III. Gyda bod Llywelyn wedi tynu y ffollt odiliar y drws, rhuthrai haid o filwyr arfog i ganol y brif ystafell, gan hawlio yn awdurdodol rodd- iad i fyny yr ymnoddwyr barddol hyny a ym- lochesent yn ei breswylfa fynyddig. Neidiodd prif swyddog y fyntai arfog at Rhys ap Dafydd, yr hwn a eisteddai wrth y bwrdd, gan ei goleru, a dyweyd-" Yr wyt tithau befyd yn perthyn i gethern fradwrus y crachfeirdd Cymreig y mae gorchymyn ein grasusaf frenhin am eich cymeryd oil i'r ddalfa, a'ch gyru ar frys i fro bythol ddystawrwydd!" Yna neidiai Llewelyn i'r adwy i eiriol ar ran ei gymwynaswr gwladaidd, gan gyfarch Med- rawd, y prif swyddog—"Yr wyf yn atolygu arnat ti swyddog y brenhin i ryddhau y truan diniwaid hwn, a ddaeth i ymweled a mi gydag anrhegion cyflwynol, ar enedigaeth fy meibion newydd-anedig hyn." Llywelyn yn dal y ddau efaill-Madog a Heywel, yn ei freichiau, (hwythau yn wylo yn dorcalonus,) gan eu dangos i'r fileiniaid estron- Ilyd, er lleddfu eu teimladau digofus ac ychwanegu,— "A fedrwch gyfodi arf yn erbyn y gwirion- iaid hyn, a thywallt yn ddiachos waed y diniwaid ? neu ddal yn gaeth eu cymwynaswr diddichell ac anfarddol ?" Un o weision y Marchog Normanaidd Tur- beville, yn sisial yn nghlust ei gydymaith,— Trueni niweidio y bychain dimwaid hyn cofier fod genym ninau eu cyffelyb gartref." Yna Atebai Medrawd— "Y drugaredd benaf a fedwn wneud yw arbed dy hoedl di a'th deulu ond rhodder i fyny i ni yr ymlocheswyr annheyrngarol sydd oddifewn i'th fagwyrydd,—Iolo Goeb, a'r hen Dudur Ddall, y gwrthryfelwr crachfardd hwnw a wnaeth gynifer o duchangerddi gwawdyddol i'w fawrhydi y brenhin, a'i wein- idogion ardderchog." "Os tybiwch eu bod yn guddiedig yn fy nhy," meddai Llywelyn, boed groesaw i chwi i ymchwilio am danynt; ond nis medraf fi ymostwng yn llwfrgi ofnus a chynffonllyd i gyflawni y budrwaith anwladgarol hon a geisiwch genyf." iviearawa yn ymgynddeiriogi a bytheirio, gan drywanu ei gleddyf gwaedlyd trwy galon dyner Carlo druan, ffyddlawn gi Llewelyn, a thrwy ymysgaroedd Buddug ei gath ym- dywalltai ffrydlif o'u rhuddgoch waed ar draws mantell frithlwyd eu meistr calon-drallodus. Ymatalia, ymatalia ar hyn Medrawd! neu rbaid i mi ddial eu cam mewn gornest angeuol gyda'r cleddyf hwn, eiddo fy nhaid ymadawedig. O! Carlo, Carlo! ai hyn yw-th ddiwedd truenus, a'th ad-daliad am dy garedig- wydd a'th ffyddlondeb i'th feistr anffodus hwn 4 £ Pa Ie, pa le ?" gofynai y pen swyddog yn gyffrous, y mae Iolo a Tudur, fel y gwnelwyf yr un modd iddynt bwythau y llwfrgwn brad- wrus ?" Llewelyn yn sisial wrtho'i hun- Ai nid y ti o Fedrawd Judasaidd, yw y llwfrgi bradwrus, wrth ladd y gwirioniaid diamddiffyu hyn, ac ymwadu a'th genedl y Cymry, er mwyn dyrchafiad swyddogol, a moethusrwydd arlwyedig ein gelynion estron- llyd ac ysbeilgar." Rhys ap Dafydd yn cael ei gadwyno, a Med- rawd yn rhoddi gorchymyn jdd ei filwyr i chwilio pob cwr o ystafelloedd y Drumau a'r tai allan perthynol. Chwilwyd yr hen goffr derw a gynwysai y gweithredoedd a'r ewyllysiau; a thaflodd y milwyr ysbeilgar hwy yn grynswth i'r tan mawnol a gyneuai yn y gegin. Cwynai Llywelyn a'i briod am y fath weithred ddryg- ionus, ond atebid hwynt gan un o'r milwyr, Oni wyddoch, fod ei Anrhydedd Arg- lwydd Mansel, wedi rhoddi gorchymyn caeth i ni y gwnaem hvn, gan ei fod wedi clywed eich bod yn ymffrostio mewn rhyw hawliau ffug-honedig a gynwysir ynddynt." Prysurid yr ymchwiliad yn ddi-ystyr o wrthdystiadau Llewelyn, yn erbyn rhaib ys- peilgar y milwyr a'u pen swyddog; yfent y llaeth, a bwytaent yr anrhegion a ddygodd Rhys ap Dafydd, gyda'r eithriad o'r cwdaid peilliad a guddiwyd yn y simneu. Rhwygcdd Medrawd y darlun hwnw o "Llewelyn ein llyw olaf," gan sylwi,- Dewi dithau Llewelyn i'r un diwedd truenus ag yntau, os parheui yn wrthnysig, gan llochesi gelynion ein goruchel benadur Iorwerth III." Yna pwyntiodd Medrawd a'i gleddyf at ddarlun o Syr Gruffydd Llwyd, o Drefgarnedd, yn Arfon, yr hwn oedd newydd gael ei ddien- yddio yn nghastell Rhuddlan, am gynyg codi gwrthryfel o blaid annibyniaeth y Dywysog- aeth. Rhwygodd y swyddog y darlun, gan daflu y darnau toredig mewn modd dirmygus i wyneb Llewelyn, a dyweyd— "Wele dy frawd, achub ef os medru. Nid oes yma ond arluniau gwrthryfelwyr coll- farnedig—terfysgwyr y wladwriaeth a rhaid i chwithau eu disgyblion penboeth ddyoddef o'r un dynged alaethus yn fuan, oni ddiwyg- iweh ac ymostwng yn dawel a avtirionedtiM i ewyllys y brenhin." Atebodd Llewelyn yn wrolfrydig,—" Gwell genyf fil o weithiau farw o fanvolaeth y mer- thyron gwladgarol hyn, nac ymwadu ag achos eysegredig fy ngwlad, a byw yn foethus a dyrchafedig yn ngwersyll y gelynion." Paid a'm cythruddo fel hyn, y bradwr drygionus," meddai Medrawd, neu planaf y dagr hon i eigion dy galon ddieflig Gwna felly os beiddi," atebai Llewelyn gan ddiosg ei fantell ac agor ei fynwes, a chydio yn ngharn ei gleddyf hynafol gyda nerth cawrfilaidd, a melltenu digofaint gwlad- garol cythruddedig i fyw llygaid ei elyn pen swyddogol. Yr oedd y milwyr wedi delwu wrth weled beiddgarwch digyffelyb y gwladwr gwrol- frydig a meddai un o honynt yn nghlust ei gyfaill,- Nis gallwn oddef i Medrawd ladd y fath wron gonest fryd a hwn." "Na minau ychwaith," oedd yr ateb, "y mae ei ysbryd mawreddog yn rhy ofnadwy treiddiau iasau o gryndod trwy'm cyfansodd- iad wrth agoshau i'w wyddfod Gwel, hefyd Medrawd ein Cadben yn barlysedig, a'i lin- iau'n curo'n nghyd." u Y mae dy haerllugrwydd," meddai Med- rawd wrth Llewelyn yn erbyn gweision y brenhin yn ofnadwy o drahaus, ac yn fwy nag y gallwn ei oddef." Boed felly," atebai yntau, gan ychwanegu, "ai tybed mai haerllugrwydd i'w i wladwr fel myfi feiddio amddiflFyn fy nheulu anwyl, o fewn fy nhy fy hun ? Atolwg Medrawd, a a elli brofi mai bradwriaeth ddrygionus yw y gwladgarwch pur sydd yn fflamio yn y fynwes cythruddedig hon 1 Os medru, croesawaf dy ddagr'waedlyd i'm mynwes fel gweinidoges cyfiawnder." Rhys ap Dafydd yn cwyno o dan bwys ei hualau cadwynol, ac yn eiriol ei ddiniweid- rwydd, ar yn ail a chymeradwyo a chefnogi gwladwr gwrolfrydig y Drumau. Medrawd wedi ei drechu, ac yn dechreu teimlo nerth anorchfygol ymresymiadau ei wrth- wynebydd ond eto yn gorchymyn parhau yr ymchwiliad am y beirdd cuddiedig. Chwil- iwyd y gell, y fwydgist, y blychau a phob cwr o'r ty, ond methwyd cael golwg ar y beirdd enciliedig, na chlywed siw na miw oddiwrth- ynt. O'r diwedd aeth un o'r milwyr i chwilio gwely bychan oedd ar y llofft, a phryd y credai ei fod yn gosod ei law ar ei ysglyfaetn golledig, wele Dafydd bach yn crochfloeddio nes oedd y ty yn diaspedain Mam! mam mae'r dynion yn dod i'm lladd Ar hyn brawychwyd y milwr ym- chwilgar yn ei ol, a neidiai Dafydd i freichiau ei dad mewn pang o ddychryn rhag y fath ymwelwyr arfog a digofus. Teimlodd y fam gystuddiedig pan glywodd lais ei chyntafaned- ig mewn cyfyngder a rhuthrodd o'i gwely i ganol yr ystafell, gan gredu fod ei mab anwyl- edig yn myned yn aberth i gynddaredd ddieflig yr ymlidwyr arfog: ond llonyddwyd hi, a dychwelodd pan welodd ei phlentyn rhwng breichiau tadol ei phriod hynaws. Cyn bod yr ymlidwyr wedi llwyr orphen eu hymchwiliad, wele'r ystorm yn cyfodi y gwlaw yn pistyllo, a'r mellt fforchog yn ym- wau fel edai trwy ei gilydd, gan greu dychryn yn mysg y gelynion ihyfygus hyn. Gorchymynwyd gan Medrawd i ryddhau Rhys ap Dafydd, gan y credai bellach ei fod yn ddieuog, ond tyngedai na orphwysai hyd oni ddatguddiau lochesfeydd Tudur a Iolo; wrth ei fod yn llygadrythu i fysg sachau a gwlan yn nghwr ddeheuol y ty, credai ei fod yn canfod un o honynt yn ymsymud neidiai yn mlaen yn frysiog gan drywanu ei gleddyf noeth i galon ei elyn tybiedig, ac ar darawiad amrant, wele fellten fflamgoch yn fflachio heibio ysgwydd Llewelyn, a deifio capan Madog bach yr hwn oedd yn ei gol, gan daraw Med- rawd a'i gleddyf ysgwydedig (rw barhau.) V

YR YSGOL FARDDOL. LLYTHYR XYII. DAFYDD.—Ni a ddechreuwn heno, fechgyn, ar y gynghanedd a elwir Croes o Haner Cyswllt. RHYS.—Yr wyf yn credu fy mod i yn deall y rheol gyda golwg ar hon felly gad i mi gael cynyg ar ei hegluro. Mor bell ag wyf fi yn gweled y mae i gael ei ffurfio fel hyn :— Mae yn rhaid i'r linell fyddo yn ei chynwys fod a diwedd yr orphwysfa yn gydseiniol; ac nid pou cydsain wna y tro ychwaith, ond rhaid cael c p neu t, a rhaid i'r gydsain flaenaf yn y linell fod yn g b neu d, ac y mae sain y cydseiniaid celyd cpt i gael eu hollti yn ddau. a'r cyswllt i gael ei ffurfio yn eu haner. Dyna ystyr yr enw Haner Cyswllt; hyny yw, y mae y naill haner o'r gydsain orphenol yn yr or- phwysfa yn perthyn i'r rhan flaenaf o'r linell, a'r haner arall yn perthyn i ail ran y linell fel hyn :— Diliau i saint o lys ION, Dyna lesiant i'w loesion. Mae y t yn y gair saint, a'r t yn y gair lesiant, I gael eu hollti o ran sain, er ffurfio dau d o bob un o honynt, tuag at ateb o ran sain i'r d sydd yn dechreu y llinellau. JOHN.—Y mae eisiau i rhywun ysgrifenu esboniad ar dy eglurhad di, Rhys o'r hyn lleiaf, y mae yn edrych yn bur dywyll i mi. Eto, yr wyf yn credu fy mod yn deall beth sydd i'w ddeall wrth yr haner cyswllt yma; hyny yw, fod y gydsain feddal ddechreuol yn cymeryd haner sain y gydsain galed sydd yn gorphen yr orphwysfa i'w hateb, a gadael yr haner arall i ddechreu rhan olaf y linell, fel hyn 11_ Gwen a y llanc yn y He, Gwir hoywlanc o rywle. Yn awr, dim ond hollti yr c sydd yn y canol yn y llinellau hyn i wneud dwysain go honi, fe geir y cydseiniaid yn rhanau blaenaf ac olaf y llinellau i ateb eu gilydd, fel hyn: O n 11 g=g n 11 G r 1 g=g r t. DAFYDD.—Da iawn. Yn wir, fechgyn, yr ydych wedi bod yn lied fanwl gyda natur y gynghanedd hon a chan fod dwy gydsain yn dygwydd bod nesafi'w gilydd yn yr orphwysfa yn y llinellau sydd genych yn engreifftiau, dichon mai nid anmhriodol yw dyweyd fod v blaenaf o'r ddwy yn colli ei grym, ac felly, nad oes angen cael un i'w hateb. Y mae hyn yn rheol bob amser gyda golwg ar yr or- phwysfa a'r brifod]. OWEN.—Y mae genyf finau rywfath o ddwy linell yn yr haner cyswllt, ond y maent yn weinion iawn pa fodd bynag, dyma hwy fel y maent:— j J Dyna y plant yn ein plith, Dan geunant yn y gwenith. Yn y linell flaenaf y mae D n p I yn y ihan flaenaf; a dim ond cymeryd haner grym y t sydd yn y gair plant i ddechreu yr ail ran, te geir dnp I yno hefyd. DAFYDD.—Y mae yn amlwg eich bod yn deall y rheol gyda golwg ar y Groes o haner cyswllt bellach, felly, awn yn mlaen i sylwi ar y j j Groes o Gyswllt Ewvnog. Fel y sylwyd yn flaenorol, yr hyn a feddylir wrth y gair Ewvnog yw, bod dwy gydsain feddal o'r un rhyw, yn ymgysylltu a'u gilydd er bod yn gyfartal o ran nerth i un galed; neu fod cydsain feddal a'r llythyren h yn uno a'u gilydd i'r un dyben. Yn y gynghanedd a elwir Groes o gyswllt ewinog, gall y cyswllt gymeryd lie mewn manau heblaw yn yr orphwysfa gall fod yn nghanol y rhan flaenaf neu y rhan olaf o lin- ell, ond cofier fod yn rhaid cael cydsain galed yn atebol i gydseiniaid y eyswllt yn y rhan arall o'r linelli sef y rhan gyfatebol. Dyma engraifft o'r gynghanedd hon Taro ei frawd dewr ei fron, Cyn ei anog gan Einion. Yn y linell flaenaf, y mae y d sydd yn gorphen y gair frawd, a'r d sydd yn dechreu y gair dewr, yn uno a'u gilydd i ateb o ran sain i'r T sydd yn dechreu y linell. Yn yr ail linell, y mae yr g sydd yn y gair anog, a'r g sydd yn ei chanlyn yn y gair gan yn ymgysylltu i fod yn gyfartal o ran sain a'r C sydd yn dechreu y linell, ac y mae y cydseiniaid ereill yn ateb eu gilydd yn nau ben y linell, fel hyn :— T r fr=d d r f r C n n=g g n n. JOHN.—Y mae y ffurf hon yn un lied galed feddyliwn, ond eto yr wyf yn credu fy mod wedi ei deall, a dyma ddwy linell i brofi hyny Aid Meurig gymerwn, I drin corph y draenog hwn ? Mae yn amlwg mai c yn ateb dwy g sydd yn y linell flaenaf; oblegyd y mae yr g sydd yn gorphen y gair Meurig, a'r un sydd yn dechreu y gair gymerwn yn taro yn erbyn eu gilydd nes cynyrchu sain c i ateb yr c yn y gair ci. Yn yr ail linell, y mae h yn cynorthwyo yr g sydd yn gorphen y gair draenog, er mwyn gwneud sain c i ateb yr c yn y gair corph tra y mae y cydseiniaid ereill yn ateb eu gilydd yn naturiol yn y ddau ben, neu ranau blaenaf ac olaf y llinellau. OWEN.—Y mae genyf finau ddwy linell yn cynwys y gynghanedd hon dyma hwy:— Mynu cloi y miniog gledd, Cyn taro cenad dewrwedd. Saif y cydseiniaid ynddynt yn y drefn hon:- 1. M n c l-m n g g l=c g g 2. C n t r-c n d d r=t d d. Y mae dwy g yn ateb c yn y blaenaf, a dwy d yn ateb t yn yr olaf. DAFYDD.—Yn wir, fechgyn, yrwyfynys- tyried fy mod wedi cael llawn dal am fyllafur yn eich cyfarwyddo, gan eich bod wedi ym- drechu cymaint i ddysgu. Yn awr, dyma ni wedi myned dros y gwahanol gynghaneddion- ymarferwch a hwy yn ami, a deuwch yn feistri arnynt. Cymerwn noson neu ddwy eto i drin Y Goddefcadau ar Beiau Gwahctrddedio, ac yna torwn yr Ysgol i fyny. (I'w barhau.)

LLOFFION 0 LANELLI. Fe ddywed yr Apostol y deuai amseroedd enbyd yn y dyddiau diweddaf — y byddai dynion a'u serch arnynt eu hunain-yn waed- wyllt-yn fradwyr-yn annuwiol—yn bob peth yn mron, ond yr hyn sy dda. Mewn ystyr a chyfnod politicaidd, y mae y dyddiau wedi dyfod. Y mae dynion ffolion, Rhydd- frydig a Thoryaidd, yn ymffyrnigo, yn gyn- ddeiriogwyllt-yn cael eu cario yn mbell gan y llanw presenol. Gobeithio na fydd ewin yn ol pan ddaw y llanw yn ei ol! Bydd hyny tua'r mis nesaf. Y mae y llanw etholiadol yn tynu at ei bwynt yn gyflym. Gwneir pob ymdrech gan y gwahanol bleidiau i gario'r dydd-i gael y maen i'r wal ac i waeddu buddugoliaeth oddiar ben y twr Eithaf da, mawr les i galon pob un o'r ddwy blaid, ond gwneuthur hyny yn onest, diduedd, a theg. 'Does neb i'w feio am ymroi ati hyd eithaf ei allu, ac i gario'r dydd; ond fel y mae'n resyn meddwl, fod yr orfodaeth yn adfywio. O yr hen alanas a'r sgriw, yr un egwyddor a'r stanc a'r ffagodau-yr un amseroedd ag amseroedd Mari, oni bai am Ymneillduaeth hen Walia Wen Boed a fo, nid oes raid ofni y cyfryw ddyddiau yn Nghymru mwy, onide darfyddai am Gladstone y fory nesaf! Y mae y boneddwr hwnw wedi tynu y giwed am ei ben, ac oni bai am gyfryngiad rhagluniaethol, darfyddai am dano yn ddiseremoni Taenir y celwyddau mwyaf dilun am dano gan ei wrthwynebwyr yn mhob dull a modd, er mwyn llesteirio ei ddylanwad, ond, os bydd a fyno rhagluniaeth a llywyddu, neu gyfiyngu yn ei ameanion, fe saif er gwaethaf y rhv- ferthwv! J Er mwyn miloedd darllenwyr y GWLAD- GARWR, ni a roddwn ychydig fleithiau mewn cysylltiad a'r EGLWYS WYDDELIG, am ddy- noethi pa un, y tynodd Gladstone y fintai yn ei ben. Wele ychydig:— I. Pan gymerwyd cyfrif y boblogaeth yn yr Iwerddon yn 1861, nid oedd ond 693,357 yn unig o bobl yn perthyn i'r Eglwyø Sefydledig, tra yr oedd 595,345 yn perthyn i Ymneillduwyr ProteB- tanaidd, a thros bedair miliwn a haner (4,505,265) yn Babyddion. Gan hyny, o bob wyth person nid