Y Gwladgarwr

AT OLYGYDD Y "GWLADGARWR." Syr,—Ymddengys fod yr hyn a ymddangos- odd yn y GWLADGARWB, er's ychydig amser yn ol, yn nghylch Prynu Cwmaman" yn cael ei gredu gan lawer heblaw gan yr hwn a gyf- enwa ei hun yn Garwr Cyfiawnder yn eich rhifyn diweddaf; o ganlyniad, meddyliwyf Loj mai priodol fyddai rhoddi gair neu ddau o eglurhad ar y mater. Yr hyn roddodd gych- wyniad i'r ystori oedd hyn. Un boreu, daeth dan o aelodau Moriah A man i surgery Dr. Devonald, ac yn mhlith pethau ereill, daeth mater yr etholiad i'r siaraa. Gofynoda y doc- tor, a oeddynt yn meddwl y bufisai rhyw wrth. wynebiad i'r Mri. Bruce a Fothergill gael benthyg y capel-yr unig le cyfleus yn y gy- mydogaeth—i anerch yr etholwyr, gan eu cynghori ar yr un pryd i'w roddi, a chodi eu talu am wasanaeth y capel gan yr ymgeiswyr, ac na ryfeddai ef ddim na wnelent roddi ihyw bump punt, neu ychwaneg, tuag glirio dyled y capel trwy hyny ? Cydsyniai y ddau syfaill a'r hyn a adywedai, ac addawsant marad a swyddogion y capel ar y mater. Gwnaethant hyny, mae'n debyg. a phender- fynodd cyfeillion Moriah ei fod yn ddyled- eWydd amynt, fel pleidwyr Mr. Richard, i withod gwasanaeth y capel i'r ddau ymgeisydd arall. Ni fu yn y cyfarfod hwnw un son am na phrynu na gwerthu, na llwgrwobrwyo ychwaith; a dywedir wrthyf gan ddynion geirwir ag oedd yn bresenol, nad oedd gan- ddynt y dychymyg lleiaf am y fath beth nes clywed y cyhuddiad yn cael ei wneud gan John Thomas yn nghyfarfod cyhoeddus Mr. Richard. Nid oedd yr un committee wedi ei ffurfio yn Nghwmaman ar ran Mr. Bruce na Mr. Fother- gill y pryd hwnw; felly chwi welwch mai stretch of imagination o eiddo John Thomas oedd y cwbL Teimlai rhai o bleidwyr Mr. Brace yn ttgwyneb y cyhuddiad, ac aeth un o honynt gyda Mr. Bruce at Mr. Evans, gweinidog Moriah, yr hwn, er ei fod y boreu hwnw wedi dweyd na chawsai Mr. Bruce byth fenthyg y capel, ac nid hyny yn unig, ond y gwnai efe ei oreu i atal ei aelodan a'i gynulleidfa i fyned xV wrando, cafodd gymaint foddhad yn yr interview, fel ag yr addawodd osod y mater o flaen yr eglwya y nos hono. Gwnaeth hyny, a Ilwyddodd I gael caniatad i Mr. Bruce i gael anerch yr etholwyr yn y capel y nos Fercher ganlynol, pan y cafodd y boneddwr parchus gyfarfod lluosog a dylanwadol iawn. Os oedd Carwr Cyfiawnder yn credu fod gwyr Cwmaman yn deilwng o three cheers am wrthod cymeryd eu llwgrwobrwyo, credaf y bydd ar ef ol hyn o eglurhad yn barod i gyduno a mi i roddi three times three cheers, gyda musical honours, iddynt am beidio cy- meryd eu harwain gerfydd eu trwynau gan rhyw gorachod terfysglyd, ac iselhau eu hun- ain trwy wrthod eu cap el—gan eu bod yn can- iatau ei wasanaeth at ddybenion etholiadol o gwbl-i foneddwr sydd wedi gwneud cymaint dros addysg y wlad yn gyffredinol, a thros addysg Cwmaman yn neillduol. Teimlai Mr. Bruce a'i bleidwyr yn ddiolch- gar iawn i eglwys Moiiah am fenthyg eu capel eang a chyfleus y nos hono, ac hyderant y cant ei fenthyg at yr un achos eto, os bydd galwad am hyny. SHY ROBIN.

MR. FOTHERGILL. Mr Gol.,—Caniatewch i mi i dalu dyledus barch i'r hwn y mae yn ddyledus, trwy gyf- rwng y GWLADGARWR hyglodus, sef i Richard Fothergill, Ysw., yr hwn sydd ar y maes fel ymgeisydd am yr anrhydedd o gynrychioli ein bwrdeisdrefi yn y Senedd. Yr wyf yn teimlo yn wir rwymedig yn ngwyneb yr ami chwedlau anwireddus a daenir gan ei elynion, a hyny er mwyn gwenwyno meddyliau yr etholwyr yn ei erbyn, i hysbysu y ffaith gan- lynoI Tua thri ugain mlynedd yn ol, daeth fy nhad i weithio o dan gwmpeini Abernant, pan nad oedd y gwaith yn perthyn i Meistriaid Fothergills o gwbl; mewn amser, daeth y gwaith yn eiddo y Fothergills, a phan y darfu galluoedd yr hen wr i weithio, ar ol dilyn ei alwedigaeth am yr ysbaid o haner can mlyn- edd, ac wedi ei oddiweddu gan afiechyd am chwe mis, daeth Mr R. Fothergill i'r ty at fy mam, a dywedodd wrthi y talai ef yn llawn am yr holl amser hwnw; ac wedi ei farwol- aeth, cafodd fy mam ei thy a'i than yn rhodd ac yn rhad, hyd nes i un o'r plant i gael ty a than gan y cwmpeini mewn cysylltiad a'i alwedigaeth, yr hyn mewn gwitionedd a ellir briodoti i haelfrydedd a thynerweh Mr Fothergill. Gellir dwyn canoedd o enghreifftiau cy- ffelyb o'i dynerwch tuag at ei hen weithwyr; er hyny, y mae rhai mor haerllug a'i alw yn dyrant, yn gnaf, &c. Gall canoedd a'i brofasant yn un o'r meistradoedd mwyaf tyner yn Nghymru, dystio yr un peth. Ydwyf, yr eiddoch, &c., Aberdar, Medi 28,1868. EVAN EVANS.

YR ETHOLIAD-MR FOTHERGILL. Mr Gol.—Y mae yn ddiau fod llawer o bynciau gwleidyddol yn cael sylw mawr yn y twrw etholiadol presenol, na ddeuant yn bynciau Seneddol am gryn lawer o amser i ddyfod; ac felly, y mae o bwys i'r etholwyr i gadw eu golwg yn awr ar y pynciau pwysig hyny sydd yn sicr o ddyfod yn fuan o flaen y Senedd—pynciau ag y mae barn y wlad yn addfed amynt, ac y mae ei chri yn uchel ac eglur yn eu cylch. Ac ymddengys i mi, ei bod o'r pwys mwyaf i ni fel etholwyr i wneud ymdrech doeth ac egniol i sicrhau aelodau i'r Senedd i'n cynrychioli a gefnogant y cyfryw fesurau ac a fyddont o les uniongyrchiol i'r wlad; ac ni fyddai yn anfuddiol i mi alw sylw yr etholwyr at un o'r pethau hyny, ac fe ddichon ar y eyfan y pwysicaf o honynt oil, sef Cynildeb yn nhreuliau y Llywodraeth." Y mae yn ffaith eglur a hysbys yn awr mai y Llywodraeth Brydeinig ydyw yr un fwyaf drudfawr o holl Lywodraethau y byd. Y mae pob gwasanaeth a gyflawnir gan y Llyw- odraeth hon yn costio yn ddrutach nag a wna i un Llywodraeth arall Y mae pob cangen o'i gwasanaeth cyhoeddus yn fwy drudfawr yma nag ydyw yn un wlad aralL Y mae ein milwyr a'n morwyr, ein llongau a'n hoffer rhyfel, ein hamddufynfeydd, a phob peth a berthyn i'n Llywodraeth, yn llawer drutach. A chofier mai nid o herwydd eu bod yn well ac effeithiolach y maent yn ddrutach; pe felly, ni rwgnachem; ond o herwydd y gwastraff, yr anwybodaeth, y camgymeriatfau diwerth sydd yn nglyn a phob peth perthynol i'r Llywodraeth. Y mae y dynoethiadau sydd wedi eu gwneud yn ddiweddar gan Mr Leely ac ereill, wedi agor llygaid y wlad i ganfod cchryelonrwydd y camwri ofnadwy sydd yn cael el wneud ag arian y wlad, acy mae hyny wedi creu teim- lad dwys yn meddwl y bob! yn gyflredin am gael taflu ymaith y baich sydd yn mron a gwasgu eu hanadl allan o honynt; oblegyd dealler hyn, mai effaith uniongyrchol y treul- iau gwastraffus hyn, ydyw y trethiant dirfawr sydd yn y wlad, o herwydd pa fwyaf a dreulia y Llywodraeth ar y gwahanol bethau hyn, mwyaf i gyd o drethoead a ofynir i gyfarfod a'r treuliau hyny. Y mae o bwys mawr i ni fel dosbarth gweithgar, i ystyried fod pen trymaf y baich hwn yn pwyso arnom ni; ac y mae yn deilwng o'n sylw hefyd fod y baich nwn o drethiant sydd ar gem y wlad yn rhwystrmawr er ei chynyadiant yn mhob peth aralL Er enghraifft, y mae galw uchel yn y wlad am gynllun mwy efFeithiol o addysgiant, ac y mae teimlad cyflQredinol feddyliwyf yn mysg y rhai mwyaf goleuedig, maiycynllun mwyaf efFeithiol fyddai codi ysgolion a'u cynal drwy drethiant Ueol (local rate,) sef fod i bob lie i ofalu am ysgolion iddynt eu hunain, a threthu eu hunain i'r graadau gofynol i ^rfateb y drauL Ond atolwg, pa fodd y gelfir dysgwyl i'r bobl ym- ostwng l dreth ychwanegol, ac sydd yn barod yn mron i suddo i'r ddaear dan y baich o dreth sydd arnynt yn barod. Oni fyddai yn llawer mwy rhesymol i leihau y tretni sydd ar ein bwydydd, ein diodydd, ein gwbgoead, a'n haneddau. trwy atal y gwastraff dirfawr y soniasom am dano, ac yna gallem yn rhwydd hebgor digon o arian i addysgu holl blant y deyrnas. Y mae yn ffaith ddifrifol y gellir cyfrif yr arian a bleidleisir at achosion addysgol plant y deyrnas hon, wrth y can miloedd, tray gellir cyfrif yr arian a wasfrreffir mewn un gangen o'r gwasanaeth cyhoeddus, sef y morlys, wrth y miliynau. Wel ynte, beth sydd genym i'w wneud ? Dyma sydd genym, anfon dynion i'r Senedd sydd a lly- gaid ganddynt i ganfod y gwastraff, a chalon- au yn eu meddiant i deimlo o herwydd y gwastraff, ac a feddianant ddigon o lewder i sefyll yn wrol i fyny yn erbyn y gwastraff. Y mae genym ychydig o'r cyfryw yno yn bresenol, ond nid ydynt yn ddigon lluosog, y mae eisiau anfon ereill i'w cynorthwyo a chredwyf yn ddiysgog nad oes neb yn fwy cy- mhwys at y gorchwyl hwn na Mr Fothergill. Y mae ei graffder meddyliol, ei wybodaeth eang a phrofiadol o wahanol gangenau mas- nach a llafur, ei benderfynolrwydd diysgog yn yr hyn a gymer mewn llaw, yn ei wneud yn wir gymhwys i gynrychioli y fwrdeisdref hon yn y Senedd. Wel ynte gyd-etholwyr, bydd- wn a'n llygaid yn ein penau, defnyddiwn ein synwyr er anfon dynion i'r Senedd a wnelont rhyw les i ni, a lies buan ag uniongyrchol, ac nid oes neb yn fwy tebyg o wneud hyny na Mri Fothergill a Richard. Yr eiddoch, &c., Merthyr. J. BEYNON.

L'ERPWL. Dydd Llun, Medi 28. Cawn adroddiad Arolygwyr y Llywodraeth dros y gweithydd glo yn y deyrnas gyfunol yn debyg fel hyn :—Y mae nifer y gweithwyr yn ol y cyfrifiad diweddaf yn 282,500, a rhif y glofeyddydyw 3,125, a swm o glo ydoedd 105 miliwn o dynelli yn y flwyddyn 1867. Cy- merodd 907 o ddamweiniau Ie, a lladdwyd, 1,190, a gellir cymeryd yn ol y cyfrif hwn fod un o bob 280 yn cael ei ladd trwy ddamwain. Nid awn i fanylu ar hyn, er fod genym ddigon o le a ffeithiau safadwy fod bywyd y glowr yn cael llai o sylw ein penaethiaid nag unrhyw ddosbarth arall Wedi y cymero ffrwydriad le bydd pawb yn teimlo, a siaredir llawer ar y priodoldeb o gael trysorfeydd i gynal y gweddwon ar amddifaid. Weithwyr Cymru, nid angen trysorfeydd o'r fath sydd, ond yn hytracn angen lie cymhwys i'r glowr i fyned iddo, a chael gan y Llywodraeth osod y gwerth gofynol ar lafur y glowr.-mynu cael cloddfa glirheb y nwyau tanllyd ac afiach, fel na byddo angen gorfodi y gweithiwr, druan, i ddisgyn i grombil y ddaear wrth oleuni bychan llusern gloedig, i ddim mwy na llai na boddio mympwy gormeswyr hunanol sydd yn llyw- yddu ein pyllau glo. Y mae lie i obeithio fod amser gwell i ddyfod ar lowyr Cymru a Lloegr, os anfonir y dynion iawn i senedd y wlad. Rhaid cael extention ar y Mines Inspection Act cyn y gellir gorfodi perchenogion gweithfeydd glo i wneud y cyfnewidiadau priodol, er dy- ogelwch bywydan y cyfryw hyny sydd yn an- turio i grombil y ddaear am lawer llai na gwerth eu llafur. Dihunwch, feib y brynian, A phlant y pyllan glo, Cyn hir daw olwyn amser A gwelliant yn el thro; Bydd rhaid i bob gorthrymwr I daflu arfaa lawr, A rhyddld gaiff y gweithiwr Trwy gyrau Prydain Fawr. Gwell peidio cyffwrdd a'r golofn ddu, rhag 1 mi gael fy nghyhuddo o fod yn byw gormod yn awyrgylch Llys yr Heddwcn. Cofus genyf dro yn ol fod un gwr parchus yn gwneud sylw, nad oeddwn yn canfoa dim yn y aref ond llof- ruddiaeth a lladrad, ac o'r braidd na fynai efe nad oedd dim pethau o'r fath yn cymeryd file o fewn terfynau y fwrdeisdref. Y ffaith fawr yw hyn, mai gwyn y gwel y fran ei chyw. Llenwir colofnau y gwahanol newyddiadur- on gan helyntion etholiadol, a mawr ydyw dwndwr y Toriaid ymchwyddol wrth ganfod fod eu hen ddelw yn debyg o gael ei thynu i lawr. Y mae y gwrthryfel yn Yspaen wedi agor drws newydd i ddadleuwyr politicaidd, a mawr ydyw y siarad ar gonglau yr heolydd-pob un a'i farn, ac yn henderfynol mai efe sydd yn iawn. Pwy bynag sydd yn iawn, y mae yn eithaf amlwg y coUir llawer o fywydau cyn y dygir yr anghydweliad i derfyn. Mewn aylw ar etholiad Cadben Sherborn dros Birkenhead, dywed un fel hyn, ddarfod i John Laird ddweyd yn hyglyw yn adeg y twrw mawr Alabamaidd, nad oedd a fyno ef i'r weithfa hono yn uniongyrchol; ac oddiar y dywediad yna, fefyn yr Ysgrifenydd Rhydd- frydig ddadleu nad oes gan y Laird hwn yrun bawl neillduol at bleidlaifl pobl Birkennead, gan iddo ef ei hun wadu y cysylltiad rhyngddo ef a'r Laird Brothers. Dicnon fod hyn yn debyg i lawer o bethau ereill a gymer le o dan wahanol amgylchiadau mewn cysylltiad ag amiywiol bethau. Dyma ben ar fy yatori y tro hwn, gyda chrybwyll gair at fy nghytaill G. Caradoc Jones, y crythwr, yw gadw mewn cof am yr addewid a wnaeth or's tro yn ol o roddi cyng- herdd er cynorthwyo teulu yny Cap Coch i fyned i'r America. Cofia hyn, Caradoc. Yr eiddoch, OntKO.

Y CYMRY A'R ABDALYDD BUTE. Syr,—Od oes. rhai gwreichion o deimlad wedi eu gadael yn mynwesau y Cymry, ac yr wyf yn meddwl fod digon i dori allan yn don, dylent gymeryd addysg rhagllaw oddiwrth y gwaradwydd haeddianol a deflir arnynt fel Cymry gan rai o'r papyrau Seisnig mewn cy- igyutiid er llawenydd diweddaf ar ddyfodiad I Ardalydd Bute i'w oed. Sylwa un papyr Seisnig y gellid meddwl fod pob Cymro wedi troi yn Albanwr ar yr achlysur hwnw, a dy- wed mewn lie arall fod absenoldeb nodadwy arwyddeinau Cymreig ar y banerau, a dy- feisiau Cymreig yn y goleuadau, pan yr oedd yno i'w gweled ddigonedd o ysgall, rhosynau, a meillion. Ond pa le yr oedd y cenin, a pha le yr oedd pais arfau Cymru, baner wyrdd a gwyn maes Bosworth, a Ddraig Goch Cadwal- adr ? Dylasai y Cymry wisgo ysnodenau gwyrdd a gwyn yn lie brithwe yr Alban. A ddarfu i'r Albaniaid wisgo y gwyrdd a'r gwyn Cymreig yn lie eu lliwiau gwladol pan yn croesawu y Barwn ieuanc ? Naddo a phe y buasent, cawsent eu hystyried yn warth i'w gwlad. Neu a ddarfu i'r Gwyddelod wisgo y brithwe a'r ysgall yn lie eu meillion a'u lliw gwyrdd pan ymwelodd Tywysog Cymru a'u gwlad ? Naddo a phe y buasent, cawsent eu cyfrif yn warth i'w cenedl. Cymro, yr wyf fi yn falch o'm gwlad, ei biaith odidog, a'i hanesyddiaeth glodfawr, ac nid wyf yn credu fod fy ngliydwladwyr mor ddirywiedig ag i angholio mai hen Frython- iaid ydynt; eto y mae yn bryd deffroi o'n cwsg presenol, a pheidio gaclael i achlysuron megys y rhai a gawsent yn Ngliaerdydd heb gymeryd eu rhan ynddynt, a dangos i'r byd mai Cymry ydynt, a'u bod yn fyw, ac nad ydynt yn meddwl rhagllaw gael eu hystyried fel cenedl wedi darfod ond bydded iddynt gymeryd addysg gan yr Albaniaid sydd bob amser yn dangos mai Albaniaid ydynt, ac yn cael eu parchu yn fawr am eu cenedlgarwch ond bu amser pan y diystyrid trigolion yr Alban, eu henwau, a'u gwisgoedd. Ond yn mlaen yr oeddynt hwy yn myned heb sylwi ar y diystyrwch, ac erbyn hyn y maent hwy a'u harferion yn cael eu hanrhydeddu. Bydded i'r Cymry yr un modd lynu wrth en harfer- ion, er gwaethaf malais y papyrau Seisnig. Yr eiddoch, GWIRIONEDD.

LLYTHYR 0 GARIBOO. William's Creek, Awst 11. Damwain Angeuol.—A ganlyn sydd hanes marwolaeth ddamweiniol a gymerodd le yn Cariboo, Columbia Brydeinig, ar y laf o Awst, 1868, tua phump o'r gloch y bore, pryd y cyf- arfyddodd ein hoffus gyfaill, James Bennett, a'i ddiwedd, trwy i gwymp ddyfod arno, gan ei ladd yn y fan. Ein barn gyffredin yw, ei fod wedi cael ei ddiwedd yn. uniongyrchol, ac na theimlodd ddim oddiwrth ei farwolaeth. Mewn grafel caled yr oedd efe yn gweithio, ac mewn claim o'r Taff Vale., Co. Cynaliwyd trengholiad ar ei gorff, a dygwyd y rheithfam o "Farwolaeth Ddamweiniol." Yr oedd tuag unarddeg ar hugain oed, ac yn briod. Gened- igol o Bontrhydyfen, swydd Forganwg, yn yi hwn le y treuliodd efe y rhan fwyaf o foreu- ddydd ei oes hyd nes y symudodd ei rieni ac yntau i Ystradyfodwg, yn yr un sir, lie y treuliodd weddill ei oes yn yr hen wlad. Yn ystod ei arosiad yn y lie yma, priododd a Miss Jane Jordan, merch Mr. Edmund Jordan, o'r lie hwn. Priododd ar ddydd Nadolig, 1864, ac yn mis Ebrill 1865, penderfynodd fyned irosodd i'r Unol Daleithiau, a bu yn aros yno am naw mis, hyd nes y penderfynodd symud oddiyno tua Chalifomia eurog, He yr arosodd o gylch blwyddyn. Oherwydd nad ydoedd yn mwynhau iechyd da iawn yno, penderfyn- odd fyned i Cariboo ar yr 20fed o Fai, 1867. Yr oedd James Bennett fel person yn ddyn a berchid yn fawr gan bawb, a bwriadai ddyfod eartref yr Hydref yma, pe cawsai y fraint o ryw; ond gwelodd Duw yn dda i gymeryd ymaith ei einioes. Claddwyd ef yn anrhydeddus ar yr 2ilo Awst, am ddau o'r gloch y prydnawn, pryd y eweinyddwyd ar yr achlysur gan y Parch. John Lumley yn Gymraeg, ac yn Saesonaeg zan Mr. Sparrow. Hebryngwyd ei weddillion f'r beddrod gan dyrfa o'i gyfeillion. Dyma y pedwerydd Gymro a gladdwyd yn Cariboo. J. T. E.

EISTEDDFOD TREORCI, HYDREF 5. SyiL-Ymofynir a ml gan luaws o gystadl- euwyr yn nghylch dyogelwch eu bye^rifau anfonedig i gystadleuaeth yr eisteddfod uchod, yr hon a hysbysir ar eich papyr chwi Trwy eich caniatad atebaf yr oil trwy ei gyfrwng, sef fod yr awdwyr canlynol yn ddyogel yn y glorian Traethawd ar loan Fedyddiwr,n—Brychan^ loan Fedyddiwr, G. ab loan, Desgrifiwr. Traethawd ar Ddaearyddiaeth Gwlad Oem- aan.Brysiog, Un ar daith tua Jericho, LIane 14 oed, Eos Porth, Yr Awdwr, Bodd- lonfab. Traethawd or Hones Joseph.*—Benjamin, Gwibedyn coch, Hanesydd, Caawallon, Epin- gle, Eiddil Eiddilaidd, Manasseh, Dafydd, Dan ei frawd, Y salaf fu dan sylw, Mosee Bach, Abracodobra. Pryddest ar Daniel y Prophwyd."—Amos, Un o feibion y proffwydL cc PmiDåoft it Cynhauaf"—Bachgen, An- fedrus, Tyddyn fardd, Amaethon Gwlith. fardd, Dysgybl, Bwytawr baa. "Englynwn Hr Feibl Gymdeithas"—Cenad- wr, Cymro, Cymro, Carwr y BeibL [Ar wlad Canaan, daeth un a rhyw dair o lyth. yrenan Groegaidd fel ffugenw, end trwy nad 018 genym lythyrenaa Groeg, rhaid iddo foddloni beb arddangos ei ddysgeldiaeth, ond y mae el enw, o gwre, yn sicrhau iddo y wobr.—Crs.]

TURKISH BATH, MERTHYR Amrywiol a lluosog ydyw y daioni y mae hwn wedi ei wneud oddiar pan y mae wedi ei sefydlu yn Merthyr, a'r poDlogrwydd V wedi ei enill; ac y mae hyn, yn nghyd ar cymeradwythau ami a pharhaus sydd iddo ar faes ein newyddiaduron Cymreig a Seisnig