Cymro a'r Celt Llundain

EDWARD LHUYD, YR HEN IEITHYDDWR CYMREIG. (Crynhodeb o'i hanes, a roddwyd ger bron Cvmdeithas y Cymmrodorion gan y Parch. R. Ellis, M.A) Un o feibion mwyaf athrylitbgar Cymru ar derfyn y 17eg a dechreu'r 18ed ganrif oeJd Edward Lhuyd, yr ieithyddwr. Mae'n wir mai fel ieithyddwr y cofaodiref yn bennaf gennym ni'r Cymry heddyw, ond gellir dyweyd am dano ei fod yn grynhodeb cyflawn o ddysgeidiaeth ei oes fel ieithydd, hanesydd, hynafiaethydd a gwyddonydd. Nid oes hanes cyflawn am dano wedi ei roddi i'r byd hyd yma, ond mae cyflawnder o ddefnydd ei goffa i'w cael yn hen lyfrgell y Bodleian, Rhydychen. Wrth chwilio i'r hen ysgrifau hyn yr ydym wedi dod o hyd i lawer o ffeithiau newydd yn ei hanes, a phan gwblheir yr ymchwiliad efallai y cyhoeddir y manylion am ei fywyd prysur, er ennyn brwdfrydedd gwladgarol haneswyr ieuainc yr oesau a ddel. G-anwyd ef yn 1662, a hanai o du ei fam o hen deulu enwog Gogerddan yn Sir Aber- teifi. Ei dad oedd Edward Llwyd, o Llan- vorda, ger y Mwythig, ac er y credid yn lied gyffredin mai yng Ngheredigion ei ganed, dywed ef ei hun yn un o'i lawysgrifau mai yn Loppington y Mwythig y gwelodd oleu dydd cyntaf. Yno hefyd y treuliodd ddydd- iau ei febyd, ond mae'n eglur fod cysyllt- iadau agos a pharhaus rhyngddo a theulu ei fam yng Ngheredigion, ac mae llawer iawn o'i lythyrau wedi eu gyrru iddo gan ei fodryb Elizabeth Price, Gogerddan. Cesglir mai yng Nghroesoswallt y cafodd ei addysg foreol, a daw'r ffaith iddo gael ei dderbyn i Goleg yr Iesu yn 1682 i brofi ei fod wedi cael addysg dda. Yr oedd Coleg yr Iesu y pryd hwnnw yn fath o brifysgol i'r Cymry, ac edrychid arno fel coleg neu sef- ydliad cenedlaethol. Am bum' mlynedd bu Lhuyd yno yn cael ei addysg, a dengys y nodion am dano nad oedd yn berchen ar lawer o gyfoeth. Ei athraw oedd Dr. Plott, gwr a fu'n achos profedigaeth iddo ar lawer e achlysuron ar ol ymadael ar coleg. Nid efrydydd tawel meudwyol oedd Lhuyd, eithr yn wr ieuanc llawen, bywiog, a'i gyf- eillion yn llu. Yn 1683 agorwyd amgueddfa naturiaethol yn Rhydychen, a gwnaed Edward Lhuyd yn un o'r cynorthwywyr, a llanwodd y swydd yn dra boddhaol hyd 1690. Yn y flwyddyn honno bu farw'r prif geidwad, a phenodwyd Lhuyd yn olyn- ydd iddo, a chadwyd y safle hyd ei farw yn 1709. Yr oedd yn efrydydd cysson a thrylwyr, ac nid esgeulusai un gangen o wybodaeth. Ynglyn a llawer o faterion hynatiaethol a gwyddonol ysgrifenai yn ami i brif weithiau y cyfnod, a cheid papurau ganddo o bryd i bryd ger bron cymdeithasau dysgedig. Rhydd engraifft iddo ar un achlysur feirn- iadu daliadau a gwyddorau Dr. Plott ac ereill trwy ffugio llythyrau yn enw cyfaill o'r hen wlad. Pe gwybyddid mai Lhuyd ei hun oedd yr awdwr ni chawsai'r llythyr un der- byniad, ond gan mai rhyw wr dierth o Ogledd Cymru oedd ar waelod y llith addefwyd ei dysg a'i phwysigrwydd Bu'n ceisio cyhoeddi rhai gweithiau, ond oherwydd ei dylodi nis gallai wneyd fawr o ddim. Cafodd ei benodi i ysgrifennu rhai ffeithiau i gyhoeddiad adnabyddas yn ei ddydd, ond.nid oedd y tal yn fawr. Bu'n teithio llawer ar draws Cymru, Alban, a'r Iwerddon, a chasglodd lu rnawr o ffeithiau gwyddonol a hynaiiaethol ar ei bererindodau. Efe oedd awdwr y gwaith Archaolocia Britannica," yr hwn a gy- hoeddodd yn 1707, ddwy flynedd cyn ei farwolaeth anamserol.

Y BYD CREFYDDOL. [GAN Y DIWINYDD.] [NODYN.-Bydd yn bleser mawr gennym dderbyn unrhyw gwestiynau, &c., oddiwrth ein darllenwyr ynglyn a'r golofn hon. Gwnawn ein goreu i roddi pob goleuni fedrwn iddynt ynglyn ag unryw anhawsterau.—Editor, Y CELT.] Y Tawelwch. Syndod fel y mae y terfysg wedi cilio o'r byd crefyddol, ac fel y mae tawelwch wedi cymeryd ei le. Y mae cyfnod cyntaf y papur newydd yn hanes y Ddiwinyddiaeth wedi mynd heibio, fel y tybiwn, ond peidied neb a meddwl fod taw wedi ei roddi ar y prophwydi serch hynny. Gwir fod Mr. Campbell fel Elias gynt yn neilltuedd y mynydoedd, ond cofier mai paratoi ar gyfer y dyfodol y mae, ac nad gwr ydyw adawa faes heb ei fedi ar ol dechreu arno. Dy- wedir, a hynny ar awdurdod da, mai paratoi ei lyfr ar y Ddiwinyddiaeth Newydd y mae Mr. Campbell yn Nghernyw, ac y caiff y llyfr hwnnw ei gyhoeddi yn gynnar yn y gwanwyn gan y Mri. Chapman a Hall. Gobeithio y bydd beirniadiaeth yn decach a grasusach pan ymddengys y gyfrol, oblegid nid ydyw beirniaid Mr. Campbell wedi dangos gormod o foneddigeiddrwydd hyd yn hyn. Dioddef yn fawr y mae llu ereill o'r proffwydi hefyd-er engraifft, wele holl flaenoriaid y Parch. E. W. Lewis, yng Nghlapham Junction wedi ymddiswyddo- am fod eu gweinidog yn ddigon gwrol i feddwl drosto ei hun, ac yn meddu ar ddigon o asgwrn cefn i daflu ymaith lyffetheiriau y gorphenol. Hynod mor gul yr ydym, hefyd, er ein hymffrost. Yng N ghymru. Llawen gennym weled arwyddion y deffroad meddyliol yn cyrraedd Cymru, oblegid, dyn a wyr, y mae ceidwadaeth. grefyddol wedi teyrnasu yn ddigon hir yng Nghwlad y Bryniau, a dydd gwyn fydd dydd yr ysgar tragwyddol yn ei hanes. Buotii yn dychryn lawer tro fod Cymru ar golli un o'r cyfleusterau rhyfeddaf a gogon- eddusaf gafodd cenedl erioed i agor drws cyfnod crefyddol newydd yn ei bywyd ei hun. Ofer hollol fuasai y Diwygiad pe na ddygai ffrwyth meddyliol a chymdeithasol- ond prin yr ymddangosai yr arwyddion. Efallai y gall y cyffro newydd yma yn y byd crefyddol wneud rhywbeth er defnyddio dynamics y diwygiad i'r cyfeiriadau hyn. Da gennym, fbdd bynnag, glywed y Parch. Witton Davies a D. Adams (Hawen) yn rhoi croesaw cyhoeddus i'r ad-drefniad yma ar hen athrawiaethau cred. Gwyddom oil fod Proff. Witton Davies yn un o ysgolheigion en- wocaf Cymru, a phen ym mhen ag arweinwyr blaenaf mudiadau meddyliol y dydd. Ac nid hawdd i neb o honnom anghofio y cyffro greodd Hawen efo'i Paul yng Ngoleuni'r Iesn." Felly nid yw y croesaw yma ond yr hyn ddisgwyliem oddiwrthynt hwy, ond diolch am dano Mae'n brawf fod Cymru. yn fyw feddyliol eto. Y Prif Athraw Lodge. Efallai nas gwyr pawb o'n darllenwyr fod y Prif Athraw Lodge, o Brifathrofa Bir- mingham, yn un o wyddonwyr blaenaf yr oes, yn ogystal ag yn gryn dipyn o ddiwin- ydd. Y mae yntau yn un o brolfwydi y Ddiwinyddiaeth Newydd, a dyna brif ddigwyddiad y bythefnos ddiweddaf ydoedd ei anerchiad ef ar Esgyniad Dyn" yn Whitefield's Tabernacle. Rhoddwn ei brif bwyntiau yr wythnos nesaf.

Cyfeirier pob Gohebiaeth a fwricdir in colofnau, The Editor"; pab Hysbysiad, a phob Archeb, The Manager," a'r oll i'r Swyddfa, Cell Office," 211, Gray's Inn Road, London, W.C.