Y Celt

CYMRY CYHOEDDUS. JIii. Yscuwir XVI. PROFF. JOHN RHYS, M.A., RHYD- YCRAIN. [GAN DL. LLETTFER THOMAS, LINCOLN'S INN. Yn inhlith boll "Gyrury eyhoeddusyf y dyddiau presenol, nid oes neb efallaimor aclnabyddus i w gydgenedl, tra ar yr un pryd mor enwog yn mblith dysgedigion Lloegr a'r Cyfandir, ag ydyw gwrthddrvch yr ysgrif bresenol. Ganwyd ef ger Ponterwyd, yn Swvdd Ceredigion, ar yr 21ain o Fehefin, 1840; ac felly y mae eto yn gymharol ieu- anc,-ar yr ochr oreu i'r baner cant. Ni anwvd ef, mwy na'r rhan fwyaf o fechgyn talentog Cymru, a llwy arian yn ei enau. Ar ol mynychu yr ysgol ddyddiol a gynbelid yn y pentref, ymrwymodd ei hun fel pupil teacher yn Ysgol Brydeinig Peallwyn, ger Aber- ystwyth, yn Awst, 1855, a bu yno am bedair mlynedd yn gwasanaethu y swydd, ac yn parotoi gyferbyn a bod yn ysgolfeistr. Oddiaradeg "Brad y Llyfrau Gleision," yr oedd ymdrecbion arbenigol wedi eu gwneyd er lledaenu addysg yn Nghymru ac er mwyn cael ysgolfeistri cymhwys, yr oedd dau goleg, -Normal Colleges,—wedi eu sefydlu yn y De; un yn Nghaerfyrddin, dan nawdd Eglwysig y Gymdeithas Genedlaethol; a'r Hall yn Abertawe, dan y Gymdeithas Bryd- einig aThramor. Bu Dr. Evan Davies am flynyddau yn Brif Athraw yr olaf, a dilyn. wyd ef gan y diweddar Mr Dan Isaac Davies. Yr oedd y Gogledd dipyn ar 61 y De yn y mudiad hwn; ond pan gymerwyd y mater mewn Haw, dangoswyd llawn cymaint o frwdfrydedd yn sefydliad coleg eyffelyb yn Mangor, ag a ddangoswyd flynyddau ar ol hyn mewn pertbynas i Goleg y Brif Ysgol yn Aberystwyth. Casglwyd ll,6'00p. tuag at adeiladu Coleg Bangor, a daeth y rhan fwyaf o'r swm allan o logellau gweithwyr y Dywys- ogaeth. Yn y flwyddyn I860, yn fuan ar ol agoriad y coleg, aeth Mr John Rhys i gael ei addysg yno ac ar derfyn ei gwrs, cymer- odd ysgol ddyddiol yn Mon. Tra yn cavio gwaitb yr ysgol yn mlaen, v mbarotoai gyf- erbyn a myned i un o'r Prif Ysgolion. Yn nhymor Mibangel 1865, derbvniwyd ef yn aelod o Goleg yr Iesu, Rhydyehain, ac yn nechreu y flwyddyn ganlynol rhodJodd i fyny ofal yr ysgol, ac aeth i ddilyn ei efryd. iaeth yn y Brifysgol. Heb fanylu ar ei lwyddiant yn y gwahanol arholiadau, gosod- wyd ef yn y dosbarth blaenaf yn ei arholiad olaf am y radd o B.A. yn 1869, a cbafodd yr anrhydedd anarferol o gael eietbol cyn ter- fyn yr un wythnos yn Gymrawd (Fellow) o Goleg Merton. Ar ol cyrhaedd safle o'r fath hyn boddlona llawer ar fywyd esmwyth, ddiegni, mewn mwynhad o seigiaa moethus y ciniawau colegawl. Hyn yw y rheswm na chlywir nemawr am lawer i ysgolor gwych ar ol iddo unwaith gael ei wneyd yn gymrawd o goleg. Cyll ei yni a'i benderfyniad yn esmwyth gadeiriau llwyddiant. Nid felly Mr Rhys: aeth drosodd i'r Cyfandir, a mynychodd o bryd i bryd ddarlithiau yn ngwahaaol golegau Ffrainc a'r Almaen. Yn 1870, ymunodd a. Phrifysgol Leipsig, ac as- tudiodd Teitheg (Philology) yno, o dan gyf- arwyddyd y dysgedigion Ritschl, Curtius, ao ereill, Yn y flwyddyn ganlynol aeth i Brif- ysgol Gottingen, ond nid arosodd yno fawr amser gan iddo gael ei benodi yn mis Mai, 1871, yn un o arolygwyr ysgolion ei Mawr- hydi dros Swyddi Fflint a Dinbych. Dy- chwelodd i'w wlad ei hun-ond yr oedd yn fwy adnabyddus i [eithegwyr y Cyfandir nag i'w gydgenedl. Yr oedd wedi bod yn ysgrifenu erthyglau ar yr leithoedd Celtaidd i gylchgronau ieithegol Ffrainc a'r Almaen —i'r Beitrage a'r Revue Celtique. Ond yr oedd yr amser wedi d'od iddo i roddi ffrwyth ei efrydiaeth i'w gydwladwyr, ac yn y flwyddyn 1874, traddododd gyfres o ddar- lithiau ar Ieitheg Gymreig yn N gholeg Aberystwyth. Cyhoeddwyd hwy yn gyfrol yn y flwyddyn 1877, ac erbyn hvn yr oedd Cymru wedi d'od i werthfawrogi ei lafur i'r fath raddau fel ag y prynwyd yr holl gopi'aa. mewn amser byr—gan Gymry gan mwyaf. Cvhoeddwyd ail-argraffiad o'r darlithiau yn 1879. Er dyddiau yr Ahnaenwr dysgedig Zeuss, yr oedd Ieithegwyr y Cyfandir wedi tain sylw arbenig i'r ieithoedd Celtaidd, ond nid oedd yr un gefnogaeth wedi ei roddi i'r eyf- ryw efrydiaeth yn Mhrifysgolion Prydain Fawr. Taa'1' flwyddyn 1866, traddododd Mr Matthew Arnold, tra yn Broffeswr Barddoniaeth yn Rhydyehain, gyfres o ddar- lithiau ar 44 Lenyddiaeth Geltaldi," ac efall- ai mai nid gormod dywedyd mai i'r llenor craffus hwn yr ydym yn ddyledus am symud ymaith y rhagfarn a fodolai yn meddwl y rhan fwvaf o Seison yn erbyn pobpeth Celt- aidd. Y mae y darlithiau hyn wedi eu cyhoeddi yn Ilyfr o dan yr enw The Study of Celtic Liferalure," ac ni ddylai yr un Cymro llengarol fod heb ei ddarllen. Cjf- eiriodd Mr Arnold at anaUu y genedl Seis- nig i gydymdeimlo a'r cenedloedd Celtaidd, acer ceisio gwneuthur i ffwrdd a'r diffyg hyny, awgrymai v dylid sefydlu cada r Gelt- aidd yn Rhydychain. Yn mblith y rhai a fynychent y darlithiau hyn oedd y Oymro I oedd newydd adael Sir Fori am goleg yr Iesu, ondyn ddiamau ni freuddwvdiodd mai efe fuasai y cyntaf i lanw y gadair Geltaidd, yr hon a gynghorai y darlithydd y Brifysgol i sefydlu, Er hyny, felly y bu oblegyd yn Chwefror, 1877, yr oedd y gadair wedi ei sefydlu, a neb amgen Mr John Rhys yn ei llanw. Rhestr o ffeithiau sychion fyddai yr hyn wyf wedig-rybwyll am y Proffeswr oni ellid darllen rhan helaeth 0'1 gymeriad rhwng y llinellau. Ni fuasai wedi cyrhaedd y fath safle oni bae ei fod yn un rhuddyn o bender- fyniad di-ildio—ond ni cheir ynddo y rhith- yn" lleiaf o'r trahausder ysbryd, y surni meddwl, a'r duedd ffugymhongar a nod- wedda lawer o ddysgedigion. Pan yn nghwmpeini rhai o'r myfyrwyr Cymreig yn Rhydvchain, ymddengys fel crwt" yn mhlith crotiau." Os mewn ystafell hoffa. eistedd ar yr ystol deirtroed iselaf, a theifl bawb i fitiau ) chwerthm trwy adrodd ystor- iau digrif am hen lenorion Cyrareig, neu ryw amgylchiadal1 yn nglyn a'i fywyd ei hun. Y mae yn wastad yn barod i gynorth-